تۇركىستان

قازاق قونىس تەپكەن ۇلان-عايىر ۇلى دالانىڭ ءار پۇشپاعى قاسيەتتى. توپىراعىن تۇرتسەڭ, تاريحى تولعايتىن كيە قونعان جەرىمىزدىڭ ءتورت بۇرىشىن تۇگەندەگەندە تۇمەن باپ جاتقان تۇركىستانعا توردەن ورىن تيەتىنى امبەگە ايان. ەجەلدەن ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى سانالعان اتاقونىستى ەل بۇگىندە «رۋحاني استانامىز» دەيدى. سوندىقتان «رۋحاني جاڭعىرۋ» اياسىندا تۇزىلگەن قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى گەوگرافياسىنان بۇل شاھاردىڭ ەرەكشە قاستەر تۇتاتىن تاريحي ورىندارىنىڭ ويىپ تۇرىپ ورىن الاتىنى زاڭدىلىق.

رۋحاني استانا
تۇركىستان تۋراسىنداعى اڭگىمەمىزدى شەرحان مۇرتازانىڭ سوزىمەن تارقاتساق, «بۇكىل قازاق حالقى مويىندايتىن ءپىرىمىز – تۇركىستان». حالىق جازۋشىسى «ءار ەلدىڭ, ەگەر ول ءوز تاريحىن, ءوز مادەنيەتىن, ءوز نامىسىن باعالاي بىلەتىن ەل بولسا, سول ەلدىڭ ءپىر تۇتاتىن ءبىر مەكەنى بولادى. مىسالى, ول وزبەكتەردە – سامارقان, بۇحارا. ورىستاردا – سۋزدال, ۆلاديمير. يراندا – ماشحات. ال, ءبىز, قازاقتار ءۇشىن سونداي رۋحاني الىپ – تۇركىستان» دەيدى. راسىندا دا, بۇكىل قازاق, ءتىپتى تۇركى الەمى, ءيىسى مۇسىلمان قاۋىمى ءتاۋ ەتەتىن تۇركىستان – قاسيەتتى قالا.
ءتۇبى ءبىر تۇركى جۇرتى تاراعان تۇركىستاننىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر. كونە قالانىڭ ىرگەتاسى V-VI عاسىرلاردا قالانعان. بۇل ولكە بۇرىن – شاۋعار, كە­يىن گۇل­دەنگەن تۇسىندا ياسسى دەپ اتالعان. ال تۇركىستان اتاۋى XV عاسىردان باستاپ مىقتاپ بەكيدى. شاھار تۇركىستان بولعالى ايماقتىڭ ساياسي ورتالىعىنا اينالىپ, قازاق حاندىعىنىڭ استاناسى اتانادى.
باسىندا ايتقانىمىزداي, قازاقستاننىڭ 100 قاسيەتتى نىسانىنىڭ تىزىمىنە ەنگەن ورىنداردىڭ ءبىرازى تۇركىستان توپىراعىنا تيەسىلى. سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك وسى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان. اتاپ ايتساق: «ازىرەت سۇلتان» تاريحي-مادەني كەشەنى, ياعني ق.ا.ياساۋي كەسەنەسى, ياسcى-كۇلتوبە قالاشىعى, ساۋران قالاشىعى, ۇكاشا اتا كەسەنەسى, گاۋھار انا كەسەنەسى, ەسىم حان كەسەنەسى جانە جىلاعان اتا بۇلاعى مەن ۇڭگىرى. بۇعان قوسا, تىزىمگە ەنبەي قالعان تاعى تالاي تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر بار. مۇنىڭ ءبارىن بىردەن تولىق قامتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان, الدىمەن الىپ كەسەنەگە كەڭىنەن توقتالعاندى ءجون كوردىك.

ازىرەت سۇلتان
ورتا ازيا تاريحىنداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى جادىگەرلەرىنىڭ بىرەگەيى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى وسى قالادا ورىن تەپكەن. بۇل كەسەنە مەن تۇركىستاندى ەگىز ۇعىم, ءتىپتى ءبىر ۇعىم دەۋگە ابدەن بولادى. ويتكەنى ءXىV عاسىردا ءامىر تەمىردىڭ ىقپالىمەن سالىنعان, بۇگىنگە دەيىن ءبىر بۇرىشى قيسايماي جەتكەن وسىناۋ عيمارات قالامەن بىرگە جاساپ, ۇندەسىپ جاتىر.
تۇركىستان تۇركى دۇنيەسىنە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتۋىمەن قادىرلى. مۇنىڭ باسىندا, ارينە, «ديۋاني حيكمەت» («دانالىق كىتابى») ەڭبەگىمەن الەمگە تانىلعان اۋليە بابا قوجا احمەت ياساۋي تۇر. سوناۋ 1103 جىلى دۇنيەگە كەلگەن عۇلاما سوپىنىڭ بۇل قالانى ياسسى بولىپ تۇرعان كەزىندە مەكەن ەتكەنىن تەگى ايتىپ تۇر.
كوزى تىرىسىندە سۇلتان ۋل-عاريفان, ياعني اۋليەلەردىڭ سۇلتانى اتانعان شايقىعا ارنالىپ سالىنعان ساۋلەت عيماراتى – اسا ۇلكەن پورتالدى-كۇمبەزدى قۇرىلىس. ونىڭ بيىكتىگى – 39 مەتر, ۇزىندىعى – 65,5, ەنى 46,5 مەتردى قۇرايدى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى – جاماعاتحانا, قابىرحانا, مەشىت, كىتاپحانا, ۇلكەن اقساراي, كىشى اقساراي, اسحانا, قۇدىقحانا جانە بىرنەشە قۇجىرا بولمەلەردەن تۇراتىن ءدىني-عۇرىپتىق, ءدىني-اعارتۋشىلىق, تۇرمىس-سالتتىق قىزمەت تۇرلەرىن اتقارۋعا ارنالعان اسا كۇردەلى كەشەندى قۇرىلىس.
«ازىرەت سۇلتان» قورىق-مۋزەيىنىڭ تەرريتورياسىندا 164 اتاقتى تۇلعا جەرلەنگەن. ونىڭ ىشىندە 20-دان اسا حان جاتىر. كەسەنەدە جاتقانداردان قازاقتىڭ قاز داۋىستى قازىبەك بي, ابىلاي حان, ەسىم حان, حاقنازار حان, تاۋكە حان, شىعاي حان, جاڭگىر حان, قانجىعالى بوگەنباي, توبىقتى ماماي, قوڭىرات سىرعاق سياقتى تۇلعالارىن اتاۋعا بولادى.

تايقازان

قازىرگى كۇنى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق-مۋزەيىنىڭ قورىندا 23978 زاتتاي مۇراعات مەملەكەتتىك ەسەپكە الىنعان. ونىڭ 2627-ءسى – ەتنوگرافيالىق, 5034-ءى – ارحەولوگيالىق, 2734-ءى – جازبا ەسكەرتكىشتەر, 13583 داناسى نۋميزماتيكالىق جادىگەرلەر بولىپ ءتورت عىلىمي كلاسسيفيكاتسيالىق توپقا جىكتەلگەن.
وسىلاردىڭ ىشىنەن ەڭ قۇندى جادىگەر – تايقازاندى ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. بۇل قازان 1399 جىلى 25 ماۋسىمدا تۇركىستان قالاسىنان 27 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قارناق ەلدى مەكەنىندە جەتى ءتۇرلى مەتالدان – مىس, مىرىش, التىن, كۇمىس, قولا, قورعاسىن, تەمىر قوسپاسىنان قۇيىلعان. قازاننىڭ سالماعى – 2 توننا, سىيىمدىلىعى – 3 مىڭ ليتر, بيىكتىگى – 1,60 مەتر, ديامەترى – 2,42 مەتر.
تايقازاننىڭ ورنەكتەلۋىنىڭ وزىندە كوپ سىر بار. ونىڭ سىرتىنداعى جازۋلاردا قۇران كارىم اياتىنان جانە پايعامبار حاديسىنەن ۇزىندىلەر كەلتىرىلگەن.
تايقازان 1935 جىلى «يران ونەرى مەن ارحەولوگياسى بو­يىنشا ءىى حالىقارالىق كونگرەسى» كەزىندە سانكت-پەتەربۋرگتەگى ەرميتاجعا الىنادى. سوندا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت تۇرىپ, تاريحي وتانىنا 1989 جىلى 18 قىركۇيەكتە قايتارىلدى. بۇل ىسكە مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى زور.

اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي
«ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىق مۋزەيىنە تەك كەسەنە عانا ەمەس, سونىڭ ماڭايىنداعى ءرابيا سۇلتان بەگىم كەسەنەسى, قىلۋەت جەراستى مەشىتى, شىعىس مونشاسى كىرەدى. سونىمەن قاتار, قوجا احمەت ياساۋي مۇناراسىنان وڭتۇستىككە قاراي 350 مەتر جەردە ورنالاسقان «ياسسى-كۇلتوبە» قالاشىعى دا بار. بۇل – سوپاقشا كەلگەن, بيىكتىگى – 9 مەتر, اۋماعى 150ح120 مەتردى قامتيتىن اۋقىمدى توبەشىك.
قالاشىقتا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان بولىنگەن گرانتقا تۇركىستان ەكسپەديتسياسى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 2013-2014 جىلدارى بۇل ورىندى تابيعي فاكتورلاردان قورعاۋ ءۇشىن توبەسى ۋاقىتشا ماتەريالمەن جابىلعان. ال 2017 جىلدان باستاپ مۇندا زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتى اينالىسۋدا. «كۇلتوبە» قالاشىعى تاريحي كەزەڭدەرى انىقتالىپ, قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى تۇگەسىلسە, اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالماق.