مۇرات اۋەز, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, مادەنيەتتانۋشى: ءدىن ساۋلىعى, ءتىل تازالىعى, ءدىل بەرىكتىگى كەرەك
– مۇرات اعا, بيىلعى جىل اتاۋلى وقيعالارعا تولى بولدى. الاشتىڭ 100 جىلدىعىنا بايلانىستى ءىس-شارالار اراسىندا زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 120 جىلدىعى دا ەسكەرىلىپ, الاشتىڭ ارداقتى ۇلدارىنا قۇرمەتىمىز ارتا ءتۇستى. وسى ورايدا ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلگىمىز كەلىپ ەدى.
– الاش تاريحىنا ورالىپ, ونى زەردەلەۋدە بىرقاتار شارالار ءوتىپ جاتىر. ورتاسىندا ءوزىمىز دە ءجۇرمىز. دەگەنمەن, اتالىپ وتپەي قالعان داتالارعا توقتالعىم كەلىپ وتىر. تاۋەلسىز ەلىمىزدە مىندەتتى تۇردە اتالىپ وتەتىن اسا ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى ەدى. ەلەۋسىز ءوتتى. 16-جىلعى كوتەرىلىس قازاقتىڭ تورعاي, جەتىسۋ, قارقارا ءوڭىرىن شارپىدى. وسى وقيعانىڭ ءبىر جەلىسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىندا» جازىلعان. بۇل تەك قازاقتاردىڭ ەمەس, تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ءوز كەڭىستىگىندە ۇلت مۇددەسى ءۇشىن ەڭ سوڭعى رەت قولىنا قارۋ ۇستاپ بىرىگىپ, پاتشا وتارشىلىعىنا قارسى شىققان كۇرەسى ەدى.
بۇل داتاعا قىرعىزدار جاقسى دايىندىقپەن كەلىپ, اتاپ وتە الدى. ولار قازاق اعايىندارىن دا قاتارىندا كورگىسى كەلىپ شاقىرىپ ەدى, ءبىزدىڭ مەملەكەت تاراپىنان سالقىنداۋ قابىلداندى. ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە ورىن العان قوقان حاندىعىنا قارسى كوتەرىلىستىڭ تاريحى دا وسى كۇنگە دەيىن اتالماي كەلەدى. بۇل دۇمپۋلەردىڭ ىشكى سەبەپتەرى ءار جەردە ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. الايدا سوعان قاراماستان ۇلتتىڭ كوسەمدەرى العا شىعىپ, وتارشىلىققا قارسى ءبىر مۇددەگە ۇمتىلىپ ىنتىماقتاسۋىمەن قۇندى. ءبىز بۇعان ءمان بەرمەدىك. ەگەر شىنىمەن بولاشاعىمىزدى ويلاعىمىز كەلسە, وسىنداي تاريحي قادامدارىمىزدى ەشۋاقىتتا ەستەن شىعارماعان ءجون.
751 جىلعى تالاس شايقاسى دا تەك قازاق ەمەس, تۇركى تاريحىنان دا كومەسكىلەنىپ بارا جاتىر. قازىرگى تاراز جەرىندە تۇركىتەكتەس بابالارىمىز قىتايدىڭ تاڭ ديناستياسىنا ارابتارمەن بىرىگىپ, تويتارىس بەرگەن. مۇنى قالاي ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولادى؟! ورتا ازيا دەڭگەيىندە ەمەس, جالپى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى احۋالعا مۇلدەم باسقاشا سيپات بەرىپ, تاريح دوڭگەلەگىن باسقا ارناعا بۇرعان شايقاس مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ىرگەتاسىنداي قابىلدانۋى ءتيىس ەدى. سەبەبى ەكپىندەپ كەلگەن قىتايدى كەيىن شەگىندىرىپ, يسلام ءدىنىنىڭ قۋاتى بولار, وسى كۇنگى ورتا ازيانى مەكەن ەتكەن حالىقتاردىڭ مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى.
– قازىرگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا رۋحانياتىمىزدا ءبىر سەرپىلىستىڭ بەلگىسى بايقالعانداي كورىنەدى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ولقىلىقتاردىڭ ورنى تولار…
– وسىنىڭ الدىندا دا 2004 جىلى «مادەني مۇرا» اتتى مەملەكەتتىك باعدارلاما دا جاقسى باستالعان. مىڭداعان تاريحي قۇجاتتار مەن وتە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار مەن قولجازبالار ەلگە ورالدى. جۇزدەگەن قاسيەتتى كەسەنەلەر مەملەكەتتىڭ قورعاۋىنا الىنىپ, ولارعا كەشەندى جوندەۋلەر جۇرگىزىلدى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسىنا جان ءبىتتى. مادەني مۇرانىڭ تۇجىرىمداماسىن كارل بايپاقوۆ, مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا سياقتى عالىمدار ۇسىنىسىمەن مەن جازىپ شىققان ەدىم. سول كەزدەگى قوعامدىق كوميسسيانى باسقارعان ي.تاسماعامبەتوۆ, «ءبىر ءسوز قوسىلىپ ءبىر ءسوزى وزگەرمەسىن» دەپ بۇرىشتاما سوعىپ, وندىرىسكە كەتكەن ەدى. راس, ەگەمەن ەلىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن تۇگەندەۋدەگى العاشقى تالابىمىز جەمىستى بولدى.
بىراق مۇرا بار جەردە مۇرالانۋ دەگەن ۇعىم بار. مۇرانى ىزدەدىك, تاپتىق. ال مۇرالانۋ – ءوز ساناڭدى كۇشەيتۋ, زەردەلەۋ. مۇرامىز ارقىلى جاڭا ساپاعا ءوتۋ. وكىنىشكە قاراي, ەكىنشى قادامعا بارمادىق. كەيدە حالىق رۋحانياتىنا كەلگەندە وسىنىڭ باسىندا ءبىر قىرسىق وتىرعانداي سەزىنەمىن. مۇرامىزدىڭ جەمىسىن حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ, كوكىرەك كوزىن اشۋعا كەلگەندە ورتا جولدان شورت كەسىپ, اقشا جوق دەپ قاراپ وتىرادى. بۇل باعدارلاما دا ورتا جولدان قايىرىلماسا ەكەن دەپ تىلەيمىن.
– وسىدان بەس جىل بۇرىن بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «مەن ءۇشىن كيريلليتسا وتارشىل يمپەريا قارۋلارىنىڭ ءبىرى عانا» دەپ ايتىپسىز. بۇگىندە لاتىن قارپىنە ءوتۋ تۋرالى ناۋقان باستالعاندا كوڭىلىڭىز جايلاندى ما؟
– تاعى دا بىتپەس جارانىڭ اۋزىن تىرنادىڭ. بۇل دا قاتە! راس, كيريلليتسادان باس تارتۋىمىز كەرەك بولدى. ويتكەنى وتىزىنشى جىلدارى كرەملدىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىنا جىك سالىپ, ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىندەي ەتىپ الىستاتۋ ءۇشىن كيريلليتسانى بەيىمدەدى. اۋىزەكى تىلدەسسەڭىز وزبەك, قىرعىز, قاراقالپاقتى, نوعاي-تاتارلاردى تۇسىنە الامىز. الايدا ورىستىڭ قارپىنە اۋىسقاندا تۇركىلەرگە ونسىز دا تۇسىنىكتى ورتاق دىبىستاردىڭ ءوڭى اينالىپ شىعا كەلدى. جازبا دۇنيەسىن وقىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. وسىلايشا كيريلليتسا ارقىلى ارامىزدى اشتى, اجىراتىپ جىبەردى. ولاردىڭ ورتاق رۋحاني مۇراسىن وقىپ-بىلۋگە وسىلايشا توسقاۋىل قويىلدى.
قازىرگى يدەولوگتار «لاتىنعا كوشكەنىمىزدە ەشقانداي ساياسات جوق» دەپ ايتادى. ونداي ارزان ءسوزدىڭ كەرەگى جوق. بۇل ناعىز – ساياسات, ناعىز ساياسي قيمىل. ارامىزدى اجىراتقان كۇشكە قارسى جاۋابىمىز, سوعان قارسى ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز. سول ءۇشىن دە لاتىنشاعا ءوتۋىمىز كەرەك بولدى. جۇيەلى, بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق لاتىن ءارپىن تاڭداۋىمىز كەرەك ەدى. بۇرىندارى بىزگە تاڭعان قاتەلىككە تاعى دا ۇرىنىپ وتىرمىز. سوندىقتان كوميسسيا ءالىپبيدى جەتىلدىرە ءتۇسۋ كەرەك.
– ءوزىمىز ىرگەلى ەل بولامىز دەپ جاتقاندا, تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق ءالىپبيدى تاڭداۋدىڭ نە قاجەتتىگى بار؟ ولار دا ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان, ىرگەسى بولەك بوتەن مەملەكەت ەمەس پە؟!
– ارىدەن ويلاعان ادام بولاشاققا بۇگىنگى قازاقستاننىڭ شەكاراسىنان اسىپ قاراۋ كەرەك. وسىعان كەيىنگى وتكەن جولىمىزدى سارالاماي, تاريحتىڭ ءىرى ساباقتارىنان تاعلىم الماي, بۇرالاڭ جولدى بەتكە الىپ تۇرمىز. مىنا جەر شارىنىڭ ەۋرازيا دەگەن ءبىر پۇشپاعىندا مىڭ عاسىرلىق كوشپەندىلەر تەمىردەن ۇزەڭگى جاساپ, جىلقىعا اۋىزدىق سالىپ, باس ءبىلدىرىپ, تاريح ساحناسىنا شىقتى. شاشىراپ جاتقان تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ, بايلانىسا ءبىلدى. بىرىنە ءبىرى سۇيەۋ بولىپ, ءبىرىن-ءبىرى قولداۋ كورسەتىپ, اتى بولەك بولسا دا تامىرى ءبىر حالىقتار بىرگە جاساپ كەلەدى. ەلمەن ەلدى جاقىنداستىراتىن كۇرە جولى جىبەك جولى بار-تۇعىن. بۇل تۇتاستىقتىڭ باستاۋىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باياندىلىعىن ويلاساق, ورتاق تاريحىمەن بىرگە قاراۋىمىز كەرەك. ولاي بولماعاندا ءوز قولىمىزدى شاپقانداي بولامىز. تاريحي تاعدىرلاستارىمىزدان باس تارتۋىمىز ورتا ازيا دەپ اتالاتىن ۇلكەن كۇمبەزدىڭ استىنداعى ۇلان-عايىر جەردى جايلاپ جاتقان تۇركى ءتىلدى باۋىرلارىمىزدىڭ اراسىن ارالاپ تاستاعانمەن بىردەي.
باسقانى قويشى, تاريحشىلاردىڭ وزدەرى دە قۇداي-اۋ, تاڭ قالاسىڭ, وسىنى زەردەلەي الماي وتىر. ادامنىڭ ميى, نە ويى دەلىك, ونى وزىڭە ءوزىڭ شەكتەسەڭ, تار ويلاۋعا ماجبۇرلەسەڭ, ودان كەلەر پايدا جوق. ويلى ادام ءبىر شەڭبەردى ەمەس, تۇتاس پانورامانى كوزدەۋى كەرەك. ازەربايجان, تۇرىك, قىرعىز بەن وزبەكپەن ءبىر جەردە شۇرقىراسىپ, ءبىر الاڭدا ءتىل تابىسا الماي كەلەمىز. ارينە, قول جەتكەن جەتىستىكتەردى جوققا شىعارمايمىن. ماسەلە ءبارىن قوسىپ ءبىر مەملەكەت قۇرۋدا دا ەمەس. ونىڭ قاجەتتىگى جوق, بىراق ىنتىماقتى مەملەكەتتەردىڭ رۋحىن ۇستانساق, مۇددەسى مەن ارعى تاريحى تۇتاس اۋماق رەتىندە وتكەن زاماندارداعىداي ايرانداي ۇيىپ, تۇتاستىققا قول جەتكىزە بىلسە, بەرگى زاماننىڭ, الداعى كۇننىڭ توسقاۋىلدارىنا بىرگە توتەپ بەرە الامىز. تۇركى تىلدەستەردى باۋىرىم دەپ سەزىنىپ, رۋحاني شەكاراسىن بەكىتكەنىمىز ءجون.
– ونداي قادامدار تەك مەملەكەت دەڭگەيىندە عانا ەمەس, بەلگىلى تۇلعالار مەن قوعام قايراتكەرلەرى تاراپىنان دا بولۋى شارت دەيسىز عوي.
– 15 جىل بولدى تۇراقتى تۇردە «جىبەك جولىنداعى سۇحبات» سەمينارلارىن وتكىزىپ تۇرامىز. بۇل – مادەنيەتارالىق ديالوگ تۇرعىسىنداعى جالپى مادەني جانە جالپى تاريحي قۇندىلىقتاردى ودان ءارى دامىتۋعا ءارى ساقتاۋعا ىقپال ەتىپ, كورشى ەلدەردىڭ ساراپشىلارىمەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتاتىن حالىقارالىق جوبا. جوباعا قىرعىزستان, تاجىكستان, تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان زيالى شىعارماشىلىق قاۋىم وكىلدەرى قاتىسۋدا. سوڭعى جىلدارى بۇل جوباعا اسا ءمان بەرىلۋدە. يۋنەسكو ىستەرى بويىنشا كوميسسيالاردىڭ باس حاتشىلارى پاريجدەن كەلىپ تە قاتىستى. جيىنعا قاتىسۋشىلار – ۇلكەن ءبىلىم يەلەرى وتە بەدەلدى تۇلعالار, ناعىز پاتريوتتار. قانشاما جىلدان بەرى جاقىن تۋىستارداي سەزىنىپ ساعىنامىز, حات الىسامىز. ولار ساياساتتى جاقسى بىلەدى, ەل اراسىنداعى كوپىر بولۋعا دايىن, سول ءۇشىن ىرگەتاسىن قالاۋدا.
– ولار دا ەلدەرىنىڭ زيالىلارى عوي, بىراق ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ ءوز زاڭى بار ەمەس پە؟
– ءبىزدىڭ ءۇنىمىزدىڭ ەستىلۋى ءۇشىن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كوزىقاراقتى تۇلعالاردان بولعانى دۇرىس. ءتىپتى, جان-جاقتى ءبىلىمدار بولماسا دا كەزىندەگى ءابىش, اقسەلەۋ سياقتى ەل اعالارىنىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭداي بىلگەنى ابزال. كەزىندە بۇقار جىراۋدىڭ كەڭەسىنە حان باسىمەن ابىلاي نەگە قالت ەتپەي قۇلاق استى. ءدال وسى قازىرگى تاريحي كەزەڭدە اۋزى دۋالىلاردىڭ كورىنەتىن جەرى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ 120 جىلدىعىنا بايلانىستى كوپ جەرلەردى ارالاپ كەلدىم. حالىققا سەنۋ كەرەك, ونىمەن ساناسىپ سەندىرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بيلىك حالىقتىڭ قامىن ويلايتىنىن كورسەتە ءبىلۋ كەرەك. سوندا حالىقتىڭ قولداۋى بولادى.
راس, يمپەريا سانامىزدى ويسىراتىپ جىبەردى. وسال سانالى ادامدارمەن بيلىك جاساۋ وڭاي. ودان قالدى بۇرىس بولجاۋلاردىڭ ارقاسىندا كوپ مۇرامىز كولەڭكەدە قالىپ قويىپ وتىر. عۇندار, قاراحاندىقتاردى ءوزىمىزبىز دەۋگە سانامىز جەتپەيدى, ۇلتتىق مۇددە دەگەنگە الاكوزبەن قارايتىن بولدىق قوي. جالپى, كەدەيسىڭ دەپ ادامدى جابىرلەۋگە بولمايدى, بىراق كەدەيشىلىك تە ادامدى ازدىرىپ جىبەرەدى. بۇل دا ەسكەرەتىن جايت.
وتىزىنشى جىلدارى كرەملدىڭ تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ اراسىنا جىك سالىپ, ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەيتىندەي ەتىپ الىستاتۋ ءۇشىن كيريلليتسانى بەيىمدەدى. اۋىزەكى تىلدەسسەڭىز وزبەك, قىرعىز, قاراقالپاقتى, نوعاي-تاتارلاردى تۇسىنە الامىز. الايدا ورىستىڭ قارپىنە اۋىسقاندا تۇركىلەرگە ونسىز دا تۇسىنىكتى ورتاق دىبىستاردىڭ ءوڭى اينالىپ شىعا كەلدى. جازبا دۇنيەسىن وقىپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. وسىلايشا كيريلليتسا ارقىلى ارامىزدى اشتى, اجىراتىپ جىبەردى. ولاردىڭ ورتاق رۋحاني مۇراسىن وقىپ-بىلۋگە وسىلايشا توسقاۋىل قويىلدى
– جاقىندا وقىرماندار «ءدىلىم» اتتى جيناعىڭىزبەن قاۋىشتى. «تىلدەن دە, دىننەن دە ايىرىلىپ قالا جازداپ, قايتا ورالعان كەزدەرىمىز بولدى, ءالى دە كەزدەسەدى. ال, دىلدەن شە؟! ودان ارىلۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس, تەك سول ءدىل ساۋلىعى, ءدىل تازالىعى, ءدىل بەرىكتىگى ارقىلى عانا جەكە تۇلعا, دەربەس ۇلت, تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ساقتالىپ قالدىق» دەپسىز. بويىمىزداعى ءدىلىمىزدىڭ بەرىكتىگىن جالپى ونىڭ بار-جوعىن قالاي تانيمىز؟
– شىر ەتىپ وسى دۇنيەگە كەلگەلى بەرگى عۇمىرىم جول ۇستىندە كەلەدى. ىزدەنىستەر مەن تولعانىستار جولى. جاسىم جەتپىستىڭ بەسەۋىنە كەلسە دە, سول باياعى جولدا كەلەمىن, كوڭىل دە, جۇرەك تە, سانا-سەزىم دە ءالى دە الدەنەنى ىزدەيدى. مەن ءوزىمنىڭ ءتاي-ءتاي باسقان العاشقى قادامىمنان باستاپ, انامنىڭ:
ءتىلى جات,
ءدىنى جات,
ءدىلى جات
جات ەلدەن تاياقتى جەپ ەدىڭ, – دەگەن جولداردى انگە قوسىپ جىرلاعانىن ەستىپ ءوستىم. ءتىلدى, ءدىندى تۇسىنەمىن, ءدىلدى ۇعىنا بەرمەيمىن. بىراق بالا بولسام دا, بۇل ولەڭ جولدارىنداعى ەڭ ماڭىزدى ويدىڭ وسى دىلگە كەلىپ تىرەلەتىنىن بۇكىل بولمىس-بىتىممەن سەزىنگەندەي بولاتىنمىن. ەگەر دە مەنىڭ ەلىمە, جەرىمە, ۇلتىما تامشىداي بولسا دا سەبىم ءتيىپ, ءبىلىم ءدامىن, ءىلىم ءدانىن, عىلىم ءنارىن بەرە بىلسەم, ول دا – وسى مەنىڭ ءدىلىمنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن.
سونداي-اق, ىنجىلدە: «ۆى – سول زەملي. ەسلي جە سول پوتەرياەت سيلۋ, تو چەم سدەلاەش ەە سولەنويۋ؟» دەگەن ءسوز بار. قازاقتىڭ «ەت بۇزىلسا تۇز سەبەدى, تۇز بۇزىلسا نە سەبەدى؟» دەگەن سوزىندەگى تۇز دا ءبىزدىڭ دىلىمىزگە جاناسادى. ابايدىڭ «تولىق ادام» دەگەن انىقتاماسى بار. تولىق ادام مىنا جالعاندا قۇلامايدى. بايلىققا, مانساپقا ۇرىنباي كەڭىرەك ويلايدى. ءدىلى مىقتىلارعا سوناۋ ستۋدەنت كەزىمىزدەن ۇزەڭگىلەس بولعان, «جاس تۇلپارلىق» زامانداستارىمدى قوسار ەدىم. جانى سۇلۋ ادامدار. وندايلاردى قۇداي جاراتادى. ءدىل دەگەنىمىز – ابستراكتى ەمەس, ادامدى جاقسىلىققا باستاۋشى قاسيەت. تەكتىلىك دەگەن ۇعىمنان دا ماعىناسى كەڭ. عاشىقتىققا, دوستىققا ادال, شىنايى رياسىز ادامداردىڭ ءدىلى بەرىك بولادى.
– اعا, مەرەيتويلارعا قايتا ورالساق, بيىل ايگەرىمنىڭ كيىز ۇيىندە قويىلعان «ەڭلىك-كەبەك سپەكتاكلىنە دە 80 جىل تولدى. ەلىمىزدىڭ ساحنالارىندا اتالىپ ءوتتى دەگەندى ەستىمەدىم.
– جاقىندا سەمەيدەن حابار كەلىپ, كەزىندە اكەمىز وقىعان پەدۋچيليششەنىڭ وقۋشىلارىمەن كەزدەسۋگە شاقىردى. ءبىر كۇن بويىنا جاستاردىڭ دايارلاعان باعدارلاماسىن قىزىقتاپ, كەلەسى كۇنى بورىلىگە باردىق. بۇرىنعى م.اۋەزوۆ اتىنداعى سوۆحوزدىڭ قازىرگى قاسقالداق دەگەن اۋىلىندا وقۋشىلار ەڭلىك-كەبەكتى وينادى. ەل دەگەن – وسى. كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن كەرىپ جىبەرىپ ساحنا جاساپ, شىن بەرىلىپ ويناعانىنا قاراپ قايران قالدىم. اۋىلدىڭ ەرجەتىپ كەلە جاتقان بالالارى ۇلى ونەرمەن رۋحتانىپ, كوزدەرى جايناپ تۇر. قازاقتىڭ تۇڭعىش دراماسىن نەبىر اكادەميالىق ساحنالار ەلەمەسە نە دەيىن, بىراق مىنا بالالاردىڭ تالابى كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتادى. قاراشانىڭ سۋىعىنا قاراماي جارتىلاي قۇرىلعان كيىز ۇيدە, ماحاببات دراماسىن كوز الدىمىزدان وتكىزگەن جاستاردىڭ ونەرىنە مەن دەگەن ارتىستەرىمىزدىڭ ىلەسە الماسى انىق.
بۇل وڭىردە اباي مەن ءشاكارىمدى, مۇحتاردى شەجىرەشى-جازۋشى بەكەن يساباەۆتان ارتىق بىلەتىن ادام جوق. ونىڭ ۇلى شاعان جاقسى ءىزباسارى بولىپ, مۇراجايدى ۇستاپ وتىر. وسى جيىندا «مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىندىك قانى تامعان جەر» دەپ شارتتى تۇردە ءبىر شارشىداي جەردىڭ تەلىمىن انىقتاپ, بەلگىسىن قويدى. سول جەردە ەسكى قۇدىق تا بار ەدى ونى دا جاڭعىرتىپ جاتىر.
ەستەرىڭىزدە بولسا, لەۆ تولستوي «قاجىمۇراتىندا» اسكەرلەردىڭ ارەكەتىن ايىپتاپ, تەكتى تاۋلىقتارعا ءىشى بۇرىپ, ءوز ورىسىن تىلدەيدى. «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» دە وسىعان ۇندەس تۋىندى. مۇحتار ومارحانۇلى دا كەنەسارى جورىعىنىڭ قاتىگەزدىگىن سۋرەتتەۋ ارقىلى, ونىڭ شالىس باسقان تۇسىن كورسەتەدى.
قىرعىزدىڭ شوڭكەمەر دەگەن جايلاۋى بار, ارعى جاعىن – قىرعىز, بەر جاعىن قازاقتار مەكەندەگەن. سوندا سۋسامىر اسۋى بار. سالت اتپەن ءوتۋ قيىنداۋ, قىرعىزدار دا سولاي ويلاعان بولار, قاۋىپتى بۇل جاقتان كۇتپەي, قالىڭ قولى باسقا جاعىندا شەپ قۇرادى. قازاقتار باسىپ كەلگەندە, 70-80-دەي اۋىلدا قالعان قىرعىزدىڭ ايەلدەرى بالا بولەنگەن بەسىكتى الىپ, قارۋلى قولدىڭ الدىنان شىققان ەكەن. سونداعى قازاقتىڭ قاتالدىعى قىرعىزداردىڭ ءالى ەسىندە…
ودان كەيىنگى كەرەۋدەگى كەزدەسۋلەر دە اسەرلى بولدى. «اكمە» دەپ اتالاتىن جاستار وداعىن قۇرىپتى. بۇل گرەك تىلىنەن اۋدارعاندا جوعارى رۋح دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. جالىنداعان تۇرلەرىنەن «جاس تۇلپاردىڭ» سىنىعىن كورىپ, وزدەرىمەن بولعان ەكى-ءۇش ساعاتتاي سۇحباتىمدا كوپ جايدى اڭعاردىم.
– بۇرىندارى اۋەزوۆتىڭ «قاراكوزى» جازۋشى اتىنداعى اكەم تەاتردىڭ رەپەرتۋارىنان تۇسپەيتىن, تەاتردىڭ بۇگىنگى باسشىلارىنىڭ رەپەرتۋارعا قاتىستى كوزقاراسى وزگەرگەن بە؟ كلاسسيكالىق تۋىندىلاردى افيشادان كورمەيتىن بولدىق. بۇل, ارينە, نازىمىز عوي. ودان بولەك, «حان كەنە» 1934 جىلى العاش رەت ءارى سوڭعى رەت ساحنالانىپتى, جازۋشىنىڭ بۇل تۋىندىسى رەجيسسەرلەردىڭ كوزىنە نەگە تۇسپەي ءجۇر دەپ ويلايسىز؟
– كەنەسارى – سوڭعى حانىمىز. 1968 جىلى حان كەنەنىڭ ۇڭگىرىندە بولدىم. مۇمكىن وسى ۇڭگىردە كۇڭىرەنگەن حالقىنىڭ قىسپاققا تۇسكەن جايىن ويلاپ اتقا قونعان بولار. جەڭىلەتىنىن دە بىلگەن. بۇل سوڭعى حاننىڭ ەمەس, سوڭعى رەت سەرپىلگەن قازاقتىڭ مىنەزى دەۋگە بولادى. قازاقتىڭ تاريحىن قانىمەن جازىپ, قاسيەتىن اجالىمەن بەرىپ كەتكەن تۇلعانىڭ ورنى بولەك.
ال ەندى ونەر تۋىندىسىنا كەلسەك, مۇنداي جاعداي ۇلى سۋرەتكەرلەر مەن ۇلى شىعارمالارعا ءتان قۇبىلىس قوي. «سۆوي نە پراۆ!» نەمەسە «اقيقات ارتىق!»
ەستەرىڭىزدە بولسا, لەۆ تولستوي «قاجىمۇراتىندا» اسكەرلەردىڭ ارەكەتىن ايىپتاپ, تەكتى تاۋلىقتارعا ءىشى بۇرىپ, ءوز ورىسىن تىلدەيدى. «سلوۆو و پولكۋ يگورەۆە» دە وسىعان ۇندەس تۋىندى. مۇحتار ومارحانۇلى دا كەنەسارى جورىعىنىڭ قاتىگەزدىگىن سۋرەتتەۋ ارقىلى, ونىڭ شالىس باسقان تۇسىن كورسەتەدى.
قىرعىزدىڭ شوڭكەمەر دەگەن جايلاۋى بار, ارعى جاعىن – قىرعىز, بەر جاعىن قازاقتار مەكەندەگەن. سوندا سۋسامىر اسۋى بار. سالت اتپەن ءوتۋ قيىنداۋ, قىرعىزدار دا سولاي ويلاعان بولار, قاۋىپتى بۇل جاقتان كۇتپەي, قالىڭ قولى باسقا جاعىندا شەپ قۇرادى. قازاقتار باسىپ كەلگەندە, 70-80-دەي اۋىلدا قالعان قىرعىزدىڭ ايەلدەرى بالا بولەنگەن بەسىكتى الىپ, قارۋلى قولدىڭ الدىنان شىققان ەكەن. سونداعى قازاقتىڭ قاتالدىعى قىرعىزداردىڭ ءالى ەسىندە…
مەنىڭشە, ونى قايتا قويۋ كەرەك. ونىڭ كەڭ ماعىناسىن, حاننىڭ ارمان-ماقساتىن اشىپ كورسەتەتىن مىقتى رەجيسسەر بولسا. حان كەنەنىڭ قانىپەزەرلىگىن ايتۋ قازاقتىڭ نامىسىنا تيەدى دەي المايمىن. ۇلى سۋرەتكەر تولستويدى كىم كۇستامالامادى كەزىندە. سولاي بولعاندا اۋەزوۆ نەگە اقتالۋى كەرەك؟!
– ىستىقكولدىڭ جاعالاۋىندا جازۋشىنىڭ ءبىر جايى بار ەدى؟!
– شولپان-اتاداعى ساياجاي-مۇراجايىن ايتىپ وتىرسىڭ عوي. كەزىندە ونى قىرعىزستان ۇكىمەتىنە سىيعا بەرگەنبىز. اكەمنىڭ قىرعىز جەرىندەگى ءبىر بەلگىسى – ۇلكەن رۋحاني ورتالىققا اينالۋى ءتيىس ەدى. بىراق جۇمىس توقتاپ تۇر.
ءۇيدى كۇتىپ ۇستاۋعا قارجى بولىنبەي كەلەدى. اۋلاسىندا اكەمنىڭ ءوزى وتىرعىزعان توعىز اق قايىڭى بيىكتەپ ءوسىپ, جايقالىپ تۇر. ەكى ەلدىڭ ءىرى تۇلعالارى باس قوسقان قاسيەتتى ورىن ەدى, توزىپ بارادى. قايتارىڭىز دەگەنگە قىرعىزدار نامىسقا تىرىسىپ بەرگىسى جوق. قىرعىز ەلىنىڭ يەلىگىندەگى ءۇي بولعان سوڭ, ءبىزدىڭ قولىمىز بايلاۋلى.
– اعا, وسى جىلدىڭ باسىندا گازەت ءتىلشىسىنىڭ ءبىر ساۋالىندا تەلەفون ارقىلى بىلايشا جاۋاپ بەرىپ ەدىڭىز. «ءبىز ول حاتتاردى قولعا تۇسىرۋگە قانشاما ارەكەتتەندىك. بۇل ماسەلەگە كەزىندە ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تە ۇلكەن كوڭىل ءبولدى. ەستۋىمشە, س.قاراباەۆتىڭ ءوزى قايتىس بولدى. ال ول كىسىنىڭ ۇرپاقتارى حاتتاردى «قۇلىپقا» سالىپ قويىپ وتىر. حاتتاردى قايتارا الساڭىزدار, ءسۇيىنشىمدى ءبىرىنشى ءوزىم بەرەم. بالكىم, ول حاتتاردىڭ ەلگە قايتاتىن ۋاقىتى دا كەلگەن شىعار, قازىر قازاق-وزبەك بايلانىستارى نىعايىپ جاتىر عوي» دەگەن سوزىڭىزدەن كەيىن ەلەڭدەپ ءجۇر ەدىك. وزبەك اعايىنداردىڭ قولىندا جۇرگەن جازۋشىنىڭ حاتتارى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وزبەكستان جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولعان عاينيجامال كۋتۋموۆاعا جازعان حاتتارى عوي. وسى جۇمىسقا بەلگىلى عالىم گ.پىراليەۆا مىقتاپ كىرىستى. اكەمىزدىڭ سىيلاستىقپەن اماندىق بىلگەن ءبىر-ەكى حاتىن كورگەندە كوزىمىزگە وتتاي باسىلدى. ال قالعانى باسقا ادامنىڭ قولىمەن جازىلعان جانە ونىڭ اكەمنىڭ حاتتارى ەكەنىنە ۇلكەن كۇمانىمىز بار. قانشاما ازاماتتارىمىز ۋىستاپ اقشاسىن الىپ بارعاندا ساتۋعا كەلىسىم بەرمەسە, تۇبىندە ءبىر شيكىلىك بار-اۋ. انىعىن زەرتتەۋشى عالىم ايتادى دەپ ويلايمىن.
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان
ايگۇل ۋايسوۆا
