ەلوردادا «ۇلكەن ەۋرازيا: ديالوگ. سەنىم, سەرىكتەستىك» اتتى ەۋرازيا ەلدەرى پارلامەنتتەرى سپيكەرلەرىنىڭ IV كەڭەسى ءوتتى. بۇل فورۋمعا ەۋروپا مەن ازيانىڭ 65 ەلىنەن كەلگەن پارلامەنتتىك دەلەگاتسيا, ونىڭ ىشىندە 41 پارلامەنت سپيكەرى جانە 14 حالىقارالىق پارلامەنتتىك ۇيىمدار وكىلدەرى قاتىستى. مۇنداي اۋقىمدى جيىن ەلىمىزدە العاش رەت ءوتىپ وتىر. جانە ول قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا تۋرالى يدەياسىنا شيرەك عاسىر تولۋىمەن ورايلاس كەلدى.
بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالۋى دەرجاۆالارعا بايلانىستى
كەڭەستەگى قازاقستاننىڭ ۇستانىمى – ەۋرازيانى ەلدەر اراسىندا بولاتىن قاراما-قايشىلىقتارعا, سونداي-اق جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى بىرلەسىپ, ۇجىمدىق شەشۋ الاڭى رەتىندە سەرىكتەستىكتىڭ تۇبەگەيلى جاڭا مودەلىن ەنگىزۋ. جيىن بارىسىندا ەۋروپا مەن ازيا پارلامەنتشىلەرى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتىڭ قاۋىپسىز جانە تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن جانە XXI عاسىردىڭ ءىرى ينتەگراتسيالىق ەكونوميكالىق جوبالارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارىن تالقىلادى.
فورۋمنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين ماڭىزى زور فورۋمعا الىستان ات ارىتىپ كەلگەن قوناقتارعا قازاق ەلىنىڭ باس شاھارى – نۇر-سۇلتان قالاسىنا كەلگەندەرىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ, بۇل جيىن زاڭ شىعارۋشى ورگاندار اراسىندا جان-جاقتى ديالوگ ورناتۋعا, ءوزارا سەنىمدى نىعايتۋعا, پارلامەنتارالىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى كۇشەيتۋگە كەڭ جول اشادى دەپ سەنەمىز ,– دەدى.
اۋقىمدى جيىنعا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسىپ, قازاق جەرىنە كەلگەن قادىرمەندى مەيمانداردى كورگەنىنە قۋانىشتى ەكەنىن جەتكىزدى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت جينالعان قاۋىمنىڭ الدىندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا جەتكەن جەتىستىكتەرىنە توقتالىپ, ودان كەيىن كونتينەنت ەلدەرى اراسىنداعى ەۋرازيالىق ديالوگتى, سەنىم مەن ارىپتەستىكتى نىعايتۋ جونىندە بىرقاتار ۇسىنىسىن ايتتى. ەلباسى ءوز سوزىندە پارلامەنتاريلەر داۋىسى كونتينەنتتە ايقىن ءارى قاتتىراق شىعۋىن قولدايتىنىن جەتكىزدى.
– وتكەن جىلى «اسەم» فورۋمىندا جانە بيىلعى بەيجىڭدەگى «ءبىر بەلدەۋ ء–بىر جول» 2-ءشى فورۋمىندا رەسەي, قىتاي, اقش جانە ەۋروپالىق وداق اراسىندا ديالوگتى باستاۋ تۋرالى ۇسىندىم. بەيبىتشىلىكتىڭ ساقتالۋى وسى دەرجاۆالارعا بايلانىستى. تاريحتاعى ۇلكەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردىڭ ءوزى كەلىسسوزبەن اياقتالعان. قازىرگى وسى ەلدەر اراسىنداعى تەكەتىرەس پەن سەنىمسىزدىك بارشا الەمدى الاڭداتىپ وتىر. سوندىقتان وسىنداي ۇسىنىستى جاساپ وتىرمىن. بۇل مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى ادامزاتتىڭ بولاشاعى, حالىقارالىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك ءۇشىن وزدەرىنىڭ ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنەدى دەپ سەنەمىن. تورتتىكتىڭ ساياسي كوشباسشىلارى ەرىك-جىگەر تانىتىپ, عالامشارداعى شيەلەنىستى باسەڭدەتۋ ءۇشىن قاجەتتى جولداردى ىزدەۋى كەرەك, – دەدى ەلباسى.
سونداي-اق نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاپپاي قىرىپ-جويۋ قۇرالدارىن پايدالانۋعا جول بەرىلسە, بۇل وركەنيەتكە ايتارلىقتاي زاردابىن تيگىزەتىنىن ايتتى.
«وسى جاعدايدا بارلىق ادامدار يادرولىق قارۋسىزدانۋ بويىنشا جاھاندىق كۇرەسكە بەلسەندى تۇردە قوسىلىپ, عالامشارداعى تىرشىلىكتى قورعاۋى ءتيىس» دەدى.
تۇڭعىش پرەزيدەنت: «حالىقارالىق قوعامداستىق ءۇشىن زور ءمانى بار قۇجاتتارى راتيفيكاتسيالاۋ ىسىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسۋ قاجەت. ماسەلەن, 192 مەملەكەت قول قويعان كليمات جونىندەگى پاريج كەلىسىمىن ءالى دە كوپتەگەن تاراپتار راتيفيكاتسيالاعان جوق. ءبىز عالامشاردىڭ جىلىنىپ, ۇلكەن اپاتتىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانى جايىندا ءجيى ەستيمىز. بىراق ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەشتەڭە جاساپ وتىرعانىمىز جوق» دەپ اتاپ ءوتتى. ەلباسى يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارت, يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە باسقا ماڭىزدى قۇجاتتار تۋرالى دا وسىنداي احۋال ورىن الىپ وتىرعانىن ايتتى. سونىمەن بىرگە نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەلەكتروندى جانە كريپتو-ءامياندى پايدالانۋ ارقىلى ينتەرنەتپەن ەسىرتكى ساتۋ ىسىنە زاڭنامالىق توسقاۋىل قويۋ ماسەلەسىن دە كوتەردى.
جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرگە نەمقۇرايلى قارامايىق
كەلەلى كەڭەس ءتورت پلەنارلىق وتىرىسقا ءبولىندى. پلەنارلىق وتىرىستارعا ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين, رەسەي فەدەراتسياسى فەدەرالدىق جينالىسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى ۆلاديمير ۆولودين, كورەيا رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى مۋن حي سان مودەراتورلىق جاسادى.
رەسەي فەدارالدىق جينالىسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى ۆياچەسلاۆ ۆولودين فورۋمداعى نەگىزگى تالقىلاناتىن ماسەلەلەرگە توقتالىپ, الەم ەلدەرىندەگى پارلامەنت مۇشەلەرىن جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرگە بەلسەندى دەن قويۋعا شاقىرىپ, حالىقارالىق كەلىسىمدەر مەن ۋاعدالاستىقتاردى ساقتاۋدا پروبلەمالار بار ەكەنىن باياندادى.
كورەيا رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى مۋن حي سان فورۋمدا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆقا ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا تۋرالى يدەيانىڭ ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسۋىنا باستاماشى بولعانىنا العىسىن ءبىلدىرىپ, قازاق جەرىندە ءوتىپ وتىرعان ءتورتىنشى كەڭەستەن تىڭ ۇسىنىستار مەن جاڭا باستامالار كۇتەمىز,– دەدى.
«وسىندايدا رەسەيدىڭ «ۆوستوك», قازاقستاننىڭ «نۇرلى جول», كورەيانىڭ «سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك» جوبالارىن جان-جاقتى پىشىلگەن باستامالار دەپ باعالاۋعا بولادى. بۇل جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى ءوز ەلىندە عانا ەمەس, ەۋرازيا كەڭىستىگىندە ۇلكەن ماڭىزعا يە. مۇنداي اۋقىمدى جوبالار مەملەكەتتەر اراسىنداعى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىق نەگىزىندە ىسكە اسادى. سوندىقتان ءوزارا كەلىسىمنىڭ جالعاسىن تابۋ كەلەشەك ءۇشىن ءمانى زور» دەدى مۋن حي سان.
بىلتىر وسىنداي جيىن انتاليا قالاسىندا وتكەن بولاتىن. سوندىقتان باۋىرلاس ەلدەن كەلگەن تۇركيا ۇلى ۇلتتىق جينالىسىنىڭ سپيكەرى مۇستافا شەنتوپ اتالعان كەڭەستىڭ جىل سايىن ارناسى كەڭەيىپ, قاتىسۋشىلاردىڭ ۇلەسى كوبەيىپ كەلە جاتقانىن ايتتى. بۇكىلقىتايلىق حالىق وكىلدەرى جينالىسى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ سپيكەرى لي چجانشۋ ءوز سوزىندە مەملەكەتتەر اراسىنداعى مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستاردى جانداندىرىپ, حالىقتاردىڭ جاقىنداسۋىنا ىقپال ەتۋگە ءمان بەرۋ كەرەك ەكەنىن اتادى.سلوۆاكيا ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى اندرەي دانكو ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى مەملەكەتتەر الدىنداعى مىندەتتەردى كۇش-جىگەردى بىرىكتىرۋ ارقىلى عانا شەشۋگە بولادى دەگەن تاراپتا وي قوزعادى. سونداي-اق باسقا دا ءسوز العان پارلامەنتتەر سپيكەرلەرى, حالىقارالىق ۇيىم باسشىلارى بولاشاق ەۋروپانى بەيبىتشىلىكتىڭ, ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ, ورتاق قۇندىلىقتار مەن بىردەي مۇمكىندىكتەردىڭ ءبىرتۇتاس كەڭىستىگى رەتىندە ورتاق كوزقاراستى قالىپتاستىرىپ, ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى ديالوگتى دامىتۋ توڭىرەگىندە ماڭىزدى ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى.
بەسىنشى كەڭەس يندونەزيادا وتەدى
جيىن سوڭىندا ەۋرازيا ەلدەرى پارلامەنتتەرى سپيكەرلەرىنىڭ IV كەڭەسىنىڭ قورىتىندى قۇجاتى قابىلداندى. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلين: – بۇگىنگى فورۋمدا ەۋروپا مەن ازيا ەلدەرى پارلامەنتتەرىنىڭ سپيكەرلەرى بىرلەسكەن مالىمدەمە قابىلداپ, وسى قۇجاتتا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق يدەيانىڭ اۆتورى جانە باستاماشىسى رەتىندە تاريحي ءرولىن بەكىتتى. بۇل شىن مانىندە, ەلباسىمىزدىڭ, بۇكىل قازاقستانىمىزدىڭ جوعارى حالىقارالىق ابىروي-بەدەلىنىڭ كورسەتكىشى دەي كەلىپ, – كەڭەستە تالقىلانعان تاقىرىپتار اۋقىمى وتە كەڭ بولدى. ونىڭ ىشىندە ايماقتا بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ, تەرروريزم مەن ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل, وركەنيەت پەن مادەنيەت ديالوگىن كۇشەيتۋ, پارلامەنتارالىق ىنتىماقتاستىق, يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى دامىتۋ, تسيفرلاندىرۋ, الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمى قامتىلدى. ەۋرازيا كەڭىستىگىندە تابىستى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ جانە نىعايتۋ ءۇشىن كوپتەگەن ناقتى ۇسىنىستار مەن تاجىريبەلىك ۇسىنىمدار ايتىلدى, -دەدى ءماجىلىس سپيكەرى. ودان كەيىن ءسوز العان رەسەي فەدەراتسياسى فەدەرالدىق جينالىسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى ۆياچەسلاۆ ۆولودين, كورەيا رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اسسامبلەياسىنىڭ توراعاسى مۋن حي سان فورۋمنىڭ پارلامەنتارالىق بايلانىستاردى, جالپى العاندا, ەۋرازيالىق ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى نىعايتۋ ماقساتىن العا قويا وتىرىپ, جان-جاقتى, وتە جوعارى دەڭگەيدە وتكەنىنە ريزاشىلىق ءبىلدىردى.
ەۋرازيا ەلدەرى پارلامەنتتەرى سپيكەرلەرىنىڭ V-كەڭەسى كەلەسى جىلى يندونەزيادا وتەدى.
ۆياچەسلاۆ ۆولودين, رەسەي فەدەراتسياسى فەدەرالدىق جينالىسى مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى:
− ەگەر دە الەمدىك قوعامداستىق ءۇشىن قاۋىپ توندىرەتىندەي ماسەلە تۋىنداعان جاعدايدا ءبىز بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن, بۇۇ سياقتى الەمدىك ينستيتۋت كەيبىر ماسەلەلەردى نازارعا الماي وتىر. اسكەرلەردى ەنگىزۋ, ەگەمەندى مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋعا كەلگەندە جەكە-دارا شەشىم قابىلدايدى. سونداي-اق دسۇ ءتيىستى ەرەجەلەردى دۇرىس ساقتاپ وتىرعان جوق. الەمدىك ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتىپ وتىرعان ساۋدا سوعىسى, ونىڭ ىشىندە قىتاي, رەسەي, تۇركيا, يران سىندى مەملەكەتتەردەگى شيەلەنىسكەن جايتتارعا نازار اۋدارۋى قاجەت. بۇل رەتتە ەۋروپالىق وداققا كىرەتىن مەملەكەتتەر سانكتسيالاردان زارداپ شەگۋدە. سوندىقتان بىردە-ءبىر پارلامەنتارالىق ۇيىمنىڭ بۇرىن قابىلدانعان حالىقارالىق كەلىسىمدەردى بۇزۋعا نەگىزى جوق. پارلامەنتتەردىڭ ۇستەمدىگىن حالىقارالىق ينستيتۋتتاردان جوعارى قويا ءبىلۋ كەرەك. سەبەبى قانشاما جىلدان بەرى قالىپتاسقان ءوزارا مەملەكەتارالىق كەلىسىم ديالوگى دەگەن تۇسىنىك بار. قورىتا كەلگەندە, ءبىز ءوز مەملەكەتتەرىمىز الدىندا تۇتاستىقتى ساقتاۋعا, سىرتقى فاكتورلاردان كەلەتىن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋعا, گۋمانيتارلىق اپاتتارعا جول بەرمەۋگە, تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا ءتيىستىمىز. بۇل – ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان باستى مىندەت.
