بۇگىندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ حالىقپەن ءوزارا بايلانىستى ەتەنە دامىتىپ, سوعان وراي قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى تالاپقا ساي قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇعان حالىقپەن تىعىز بايلانىستا قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ 2024-2028 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى دا ناقتى دالەل. الايدا قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتىڭ حالىق كۇتكەن دەڭگەيدە ساقتالۋى مەن ءار ادامنىڭ جەكە قۇقىعىنىڭ تالاپقا ساي قورعالۋى تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ عانا مىندەتى دەۋ قانشالىقتى ناتيجە بەرە الماق؟
بۇل ورايدا ءارتۇرلى پىكىرتالاس كوپ-اق. ءتىپتى كەيبىر مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوز مىندەتىنە سالعىرت قاراۋ ناتيجەسى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ, اسىرەسە پوليتسيانىڭ بەدەلىنە سىن ەكەنى انىق دەيدى. ويتكەنى قانداي دا ءبىر سالانىڭ سولقىلداق ىسىنە نارازى بولعان جاندار سول نارازىلىعىن اشىق تۇردە بىلدىرۋگە كوشەدى. باسپانا جىرى, جۇمىستىڭ جوعى, تۇرمىستىڭ اۋىر احۋالى, ت. ب. ءوز شەشىمىن تولىققاندى تابۋى قيىن وزەكتى ماسەلەلەر قازانداي قاينايدى. اقىرى مۇنداي شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر اشىنعان جانداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزادى. الايدا كۇردەلى تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ زاڭ جۇزىندە ناقتى جولدارى مەن ءوز ۋاقىتى جانە ورنى بار ەكەنى ەسكەرىلمەيدى. سوندىقتان ولاردىڭ قالايدا ءوز ءۇنىن ەستىرتۋ جانە تالاپ ەتۋگە قۇقىلى ەكەنىن ايقىنداۋ ماقساتىن كوزدەگەن ءىس-ارەكەتتە زاڭسىزدىققا دا جول بەرىلەدى. ال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قانداي بولماسىن زاڭسىز ءىس-ارەكەتتىڭ الدى الىنۋى ءتيىس. پوليتسيانىڭ مىندەتى – ونى بولدىرماۋ.
بىراق قوعامدا ورىن الاتىن وسىنداي زاڭسىز ارەكەتتەر سول قوعامنىڭ نازارىن بەتپەردەمەن كولەگەيلەگەندەي كۇيگە جەتكىزەدى. سەبەبى قوعامنىڭ نازارى تۇمشالانا باستاعاندا, ونىڭ كولەڭكەسىندە نەبىر ۇساق تەرىس قىلىقتار دا باس كوتەرەدى. اسىرەسە ۇرلىق, توناۋ, قاراقشىلىق, الاياقتىق, زورلىق-زومبىلىق, ت. ب. اۋىر قىلمىستار ەتەك الادى. مۇنىڭ ءبارى ەل بولىپ كۇرەسەتىن كەلەڭسىز جايلار ەكەنى ءسوزسىز. جانە ونى قوعام قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستا, سەرىكتەستىكتە عانا جۇزەگە اسىرا الادى. اتالمىش وزەكتى ماسەلە ءىىم كولىكتەگى پوليتسيا دەپارتامەنتى باستىعى باقىتجان مالىباەۆتىڭ وتكىزگەن كەڭەسشى ورگان وتىرىسىندا دا ايتىلدى.
«قازاقستان پوليتسياسى بۇگىندە «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداتى اياسىندا قوعاممەن تىعىز بايلانىسقا قۇرىلعان مودەلگە كوشۋدە. بۇعان ازاماتتىق قوعام مەن پوليتسيا اراسىندا تۇراقتى ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋ ارقىلى عانا قول جەتكىزەمىز. ونسىز پوليتسيا قىزمەتى ءتيىمدى بولمايدى» دەدى ۆەدومستۆو باسشىسى.
مىنە, كەز كەلگەن قىلمىسقا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋدىڭ زاڭدى ءمانى بار. تەك ونى ءار ادام بىلۋگە ءتيىس. دەسەك تە وسى ورايدا ناقتى ايتارىمىز, قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەندىگىنەن زاڭنىڭ تولىققاندى ورىندالۋ دەڭگەيى شەت قالادى. ال زاڭ قايتكەندە ورىندالادى؟
زاڭ ادامدى جازاعا تارتۋ ءۇشىن ەمەس, سول جازادان الدىن الا ادا ەتۋ ءۇشىن كەرەك. مۇنىڭ ءمانى مەن ءمانىسى ەلىمىزدىڭ كونستيتۋتسياسىندا تۇبەگەيلى بايان ەتىلگەن. اتا زاڭىمىزدان باستاۋ الاتىن وزگە دە سالالىق زاڭدارىمىزدىڭ كوزدەگەنى – جەكە ادامنىڭ قۇقىعىنا ساي مەملەكەت مۇددەسى. الايدا ونى ءتۇسىنىپ جاتقاندار از. سونىڭ سالدارىنان زاڭ سولقىلداق دەگەن جالعان سەنىم بوي الىپ وتىر. ال ونداي جالعان سەنىمنىڭ پايدا بولاتىنى زاڭنىڭ سولقىلداقتىعىندا ەمەس, ونىڭ ورىندالۋ جانە ورىندالماۋىنا بايلانىستى. بىراق وسى زاڭنىڭ ورىندالۋى مەن ورىندالماۋى دەگەندى دە كوپشىلىك ەكىۇداي ۇعادى.
البەتتە, كوپشىلىك زاڭ بولسا, ونى ورىندايتىن قۇقىق ورگاندارى بار دەپ ەسەپتەيدى. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ, اسىرەسە پوليتسيانىڭ زاڭدى ورىنداۋى – باستى مىندەتىنىڭ ءبىرى. وعان داۋ جوق. بىراق زاڭدارىمىزدىڭ ءبارى تەك قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى ءۇشىن عانا جازىلمايدى. ماقالا باسىندا ايتقانىمىزداي, زاڭ ءار ادام ءۇشىن جازىلادى. ادامنىڭ ءبارى بىردەي. سول زاڭ بويىنشا بىرەۋدى ۇرۋعا, توناۋعا, ازاپتاۋعا, ت. ب. بولمايدى. ال ناقتى ايتقاندا, بىرەۋدى ەمەس, ءوزىڭدى بىرەۋدىڭ كەنەتتەن كەلىپ ۇرۋىنا, توناۋىنا, ازاپتاۋىنا بولمايدى. بۇل – زاڭ بويىنشا قىلمىس. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا, ءسىزدىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىڭىزدى تاپتاۋ. ول ءۇشىن قاتاڭ جازا بار. ەندەشە ءار ادام بۇل قاتاڭ جازاعا تارتىلىپ, تۇرمەگە توعىتىلماۋى ءۇشىن ءوزىنىڭ قۇقىعىن ەشكىمنىڭ بۇزۋىنا زاڭ جول بەرمەيتىنىن, جول بەرىلسە – جاۋاپقا تارتىلاتىنىن بىلگەن ءجون. ال سول بىلگەنىن ۇنەمى جادىندا ۇستاۋى جانە سوعان سايكەس الا جىپتەن اتتاماۋى – زاڭدى ورىنداۋى. دەمەك, ءار ادام ءوزىنىڭ قۇقىعىن قورعاۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزى زاڭ تالاپتارىن بىلگەنى ءجون. ول ءۇشىن وزگەنىڭ قۇقىعىن بۇزۋى وزىنە جازا تاعايىنداۋى ەكەنىن ەسكەرگەنى ءجون.
ەگەر ءار ادام وسى قاعيداتتان اياعىن قيا باسپايتىن بولسا, ءوزىنىڭ عانا ەمەس, وزگەلەردىڭ بەيبىت تىرلىگىن قامتاماسىز ەتكەنى. دەمەك, بۇل جاعدايدا زاڭنىڭ ورىندالۋى جۇزەگە اسادى. مۇنداي جاندار كوبەيگەن سايىن سالاۋاتتى قوعامنىڭ دا كوزدەگەنى سىندارلى, ءىسى ءتارتىپتى بولا تۇسەدى. ءتارتىپ بار جەردە تاربيە باستالادى. كىرەبەرىس الدىنا قوقىس تاستاپ كەتەتىن جانداردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن باستاپ, اۋلا ىشىندەگى كەلەڭسىزدىكتەر تەزگە سالىنىپ, زاڭنىڭ سالتانات قۇرۋىن كوزدەگەن قوعامنىڭ كوزىمەن ۇرى-قارالارعا جۇگەن تاعىلادى. بۇل ورايدا, البەتتە, كوپشىلىك ءۇشىن زاڭنىڭ ساقتالۋى عانا الاڭسىز ءومىر ءسۇرۋدىڭ ايعاعى ەكەنى ەتەنە كىرىگە تۇسەدى. ارينە, ون ساۋساق بىردەي ەمەس دەگەندەي, جۇرت ىشىندە الا دا, قۇلا دا كەزدەسەتىنى انىق. جازادان قۇتىلىپ كەتەم دەيتىندەر بارشىلىق. ونداي زاڭ بۇزۋشىنىڭ جانىندا ۇنەمى ءبىر پوليتسيا قىزمەتكەرى ەرىپ جۇرمەيتىنى تاعى بەلگىلى. مىنە, وسىندايدا زاڭ بۇزۋعا بەيىم جانداردىڭ تەرىس ارەكەتى مەن قىلمىستى جاساماۋىنا قوعام عانا تۇزاق قۇرا الادى.
ال قوعامنىڭ زاڭدى ورىنداۋعا, ساقتاۋعا مۇددەلى بولا الۋى تەك كوپشىلىكتىڭ ءىس-ارەكەتىنە عانا بايلانىستى ەمەس. بۇل ماسەلەگە تەرەڭىرەك جانە جان-جاقتى قاراعان ءجون. سانسىز پروبلەمانى مەملەكەتتىڭ بار سالاسى بىرىگىپ اتقارۋعا ءتيىس. ءتارتىپتى, تىنىشتىقتى ءبىر عانا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنان تالاپ ەتۋ – وزگە ماسەلەلەردىڭ ۋشىعۋىن باسادى دەۋ قاتەلىك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, تۇرمىستىق احۋالدىڭ تۇزەلۋى عانا قوعامنىڭ بەيبىت ءوزارا كەلىسىم بىرلىگىنەن ايىرىلماۋىنا ناقتى كەپىل. تۇرمىس كۇيى جاقسارعان جان سول كۇيىنىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن ءتارتىپتىڭ دە قاتاڭ كۇيدە ساقتالعانىن قالايدى.
الەكساندر تاسبولاتوۆ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى
