قازىرگى تاڭدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسى باستى نازاردا تۇر. پرەزيدەنت پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ارنايى جول كارتاسىن ازىرلەۋدى تاپسىردى. 2019 جىلدان باستاپ جۇزەگە اسۋى ءتيىس رەفورما جونىندە بەلگىلى زاڭگەرمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
ناعىز جاناشىرعا اينالسا…
– قوعامنىڭ پوليتسەيگە دەگەن سەنىمى قايتسە كۇشەيەدى؟ جالپى, پرەزيدەنت ايتقانداي, «كوشەدەگى ءار پوليتسەي – پرەزيدەنتتىڭ وكىلى» بولا الا ما؟
– بىرىنشىدەن, پوليتسيانىڭ كۇش كورسەتۋشى ورگان رەتىندە ءجيى سانالاتىنى راس. بىزدە پوليتسيانىڭ قۇرامىنا قىزمەتكەرلەردى جالپىلاما الىپ جاتادى. مەنىڭ ويىمشا, پوليتسيانىڭ قۇرامىنا ناعىز ءبىلىمدى, مادەنيەتتى, ومىرلىك تاجىريبەسى بار, جاقسى تاربيە العان ازاماتتاردى ساراپتاپ بارىپ, الۋ كەرەك. پوليتسيا قىزمەتكەرى – مەملەكەتتىڭ جانە حالىقتىڭ ايناسى. مىسالى, كوشەدە كەلە جاتقان ادام ءارتۇرلى جاعدايعا ۇشىراۋى مۇمكىن. ۇرى-قارى قولىنداعى سومكەسىن ۇرلاپ كەتەدى, جول بويىندا كولىك قاعىپ كەتەدى نەمەسە باسقا دا كەزدەيسوق جاعدايلار ورىن الادى. ال بۇل جاعدايدا پوليتسيا دەگەنىمىز جاپا شەگۋشى حالىقتىڭ ناعىز جاناشىرى, اراشاسى بولۋى قاجەت. شىندىعى سول, بىزدە پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىن جۇمىسقا قابىلداۋدا تامىر-تانىستىق تىيىلماي تۇر. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى فيزيكالىق تۇرعىدان ءالسىز, سالماعى اۋىر بولعاندىقتان, جۇگىرە دە المايدى. قىزمەتكەردى جۇمىسقا الاردا ونىڭ فيزيولوگيالىق جاعدايىنا نازار اۋدارعان ءجون. كوشەدەگى باسبۇزارلاردى جىعا الاتىنداي شاماسى, سەس كورسەتەتىندەي قاباعى بولۋى كەرەك. مەنىڭشە, ەلباسىنىڭ پوليتسياعا قاتىستى ايتقان پورترەتى وسىنداي بولۋى ءتيىس. كوشەدە قاراپايىم جۇرگىنشىلەرگە باعدار بەرىپ, كەپتەلىس كەزىندە ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تەز تاباتىنداي ارەكەت ەتسە, ولاردى «حالىقتىڭ سەنىمدى وكىلى» دەپ ايتا الامىز.
پوليتسەيدىڭ مىندەتى ايقىن ەمەس
– ەلىمىزدە 75 مىڭ ءتارتىپ ساقشىسىنىڭ 15 مىڭى ءتۇرلى عيماراتتا كۇزەتشى ءرولىن اتقارادى. اكىمدىك بولسىن, مينيسترلىك بولسىن ەسىكتىڭ كىرەبەرىسىندە تۇراتىن وسىنداي كۇزەتشى پوليتسەيلەر اينالىپ كەلگەندە تۇرعىندار ءۇشىن ءتيىمسىز ەمەس پە؟ ماسەلەن, قاراپايىم ادام ءبىر شارۋاسىن ءبىتىرۋ ءۇشىن تەلەفون ارقىلى قابىلداۋ ءبولىمىنىڭ تىزىمىنە الدىن الا جازىلادى, رۇقسات قاعازىن الادى, كۇتىپ الۋشىنى كۇتەدى. كىرگەن-شىققانى ءۇشىن ونى ارنايى قۇرىلعىمەن تەكسەرەدى. جالپى, شەتەلدىڭ تاجىريبەسىندە كوپ كەزدەسە بەرمەيتىن بۇل ءۇردىس بىزگە قايدان كەلدى جانە زاڭگەر رەتىندە قانشالىقتى ءتيىمدى دەپ ويلايسىز؟
– مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارايىق. بۇرىن كەڭەستىك كەزەڭدە مينيسترلىكتىڭ ءوزى ەكى بولىمنەن تۇرعان. مىنە, قازىرگى مينيسترلىكتى دە سولاي جاساۋ كەرەك. مينيسترلىكتەن تەرگەۋ جانە باسقا دا جەدەل قىزمەتتەردى رەسەيدەگىدەي بولەك قۇرىلىم رەتىندە جاساقتاعان ءجون. كەيدە ءبىز قوعامدىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تەرگەۋشىنى دە, جەدەل توپ قىزمەتكەرلەرىن دە كۇزەتشى رەتىندە كوپ ۇستاپ جاتامىز. ەكەۋىنىڭ قىزمەتى – ەكى ءتۇرلى. قوعامدىق ءتارتىپ ساقشىسى, ياعني پوليتسيا سول شارۋامەن اينالىسۋى كەرەك. ال ءبىز ولاردى قۇرىلىس باسىنا دا, اۋەجايعا دا, مەكەمەگە دە قويامىز. ونداي امبەباپ پوليتسەي بولمايدى! اركىم وزىنە ءتيىستى ەرەجەلەرى بويىنشا قىزمەت اتقارۋى كەرەك.
سونىمەن قاتار, اكىمدىكتىڭ, مينيسترلىكتىڭ ەسىگىنىڭ كىرەبەرىسىندە تۇراتىن پوليتسەيلەرگە ارنايى كۋرستار وتكىزىلسە ەكەن. مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ بايقاعانىمىز – ولار دەپۋتاتتاردىڭ, اكىمدەردىڭ, باسقا دا جوعارعى قىزمەتكەرلەردىڭ ەشقايسىسىن تانىمايدى. پوليتسەيلەر تاراپىنان شەندىلەرگە عانا ەمەس, ءاربىر ازاماتقا دەگەن قۇرمەت, يشارات بولۋ كەرەك. كەلگەن قوناقتى قىلمىسكەر سياقتى قابىلداماي, كەرىسىنشە جىلى شىرايمەن قارسى الۋى ءتيىس.
بىزدە كۇنى كەشە جۇمىسقا قابىلدانعان پوليتسەيگە تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزبەي جاتىپ, ەسىكتىڭ الدىنا اپارىپ قويادى. ول ەشكىمدى تانىماعان سوڭ, كىمگە قالاي قۇرمەت كورسەتۋدى بىلمەيدى. بۇل رەتتە بىزگە شەتەلدىڭ دە تاجىريبەسى قاجەت ەمەس. قازاقتىڭ ادەت-عۇرپى, ءتالىم-تاربيەسى بويىنشا ۇلكەندى سىيلاۋ دەگەن قالىپتاسقان جۇيەنى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بويىنا بارىنشا ءسىڭىرۋ كەرەك. كەيدە كۇزەتتە تۇرعان پوليتسەيمەن شۇيىركەلەسىپ قالامىن. ولاردان «قىلمىستىق قۇقىق», «قىلمىستىق ىستەر جۇرگىزۋ قۇقىعى» سىندى وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارىن سۇراي قالساڭ, اۆتور تۇگىلى كىتاپتىڭ رەڭىن دە ايتىپ بەرە المايدى. سوسىن «بۇل قانداي قۇقىق قىزمەتكەرى, ارنايى سىناقتان قالاي ءوتتى؟» دەپ ويلايسىڭ.
جالپى, اكىمدىكتەر مەن مينيسترلىكتەر ارنايى قابىلداۋ بولمەلەرىن اشۋ كەرەك. ءوز ماسەلەسىمەن كەلگەن ادامنىڭ ۋاقىتىن الماي, ءبىرىنشى قاباتتان قابىلداسا ءجون بولار ەدى. سوندا حالىق ءوزىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىن, كوكەيدەگى ماسەلەلەرىنىڭ شەشىمىن تەز تابار ەدى.
– مۇنداي تاجىريبە استانا اكىمدىگىندە بار.
– اسىرەسە, مينيسترلىكتەردەن كوپتەپ اشۋ كەرەك. ماسەلەڭدى شەشە قويادى دەپ ەسىك الدىندا كۇتسەڭ, جينالىستا ەكەندىگىن ايتادى. ايتەۋىر, بىتپەيتىن جينالىس. ەلباسىنىڭ ءوزى «جينالىستىڭ ءبارىن توقتاتىپ, حالىقپەن تىكەلەي جۇمىس ىستەڭدەر» دەدى, ەندىگى رەتتە بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تاباتىن ۋاقىتى كەلدى.
– ءبىزدىڭ ەلدە تەك پوليتسەيلەردىڭ سانى كوپ ەمەس, ولاردى دايارلايتىن اكادەميالاردىڭ دا سانى جەتىپ ارتىلادى. ءتارتىپ ساقشىلارىن وقىتۋ جۇيەسىنە قانداي جاڭاشىلدىق جەتىسپەيدى؟
– بىزدە سانى كوپ, ساپاسى از زاڭ فاكۋلتەتتەرى مەن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ اكادەميالارى كوپ. بۇل وقۋ ورىندارىن قىسقارتۋ قاجەت. قاراعاندى قالاسىنداعى نەمەسە الماتىداعى جوعارى وقۋ ورنىن قالدىرعان ءجون. بىزدە بىلدەي ەكى اكادەميا بار. شىن مانىندە, ولاردىڭ قاجەتى شامالى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىن ءبىتىرىپ جاتقان مامانداردى كىمدەر دايارلايدى دەگەن ماسەلەنى ءبىلىم مينيسترلىگى قاداعالاۋى كەرەك. ەڭبەك نارىعىندا زاڭگەر ماماندىعىنا سۇرانىس بولماسا دا, جەكەلەگەن وقۋ ورىندارى ءالى كۇنگە دەيىن كوپتەپ مامان دايىنداۋدا. بۇل – بيزنەس جاساۋدىڭ جولى. مۇنى توقتاتۋ كەرەك.
رەفورما تالقىلانسا, ومىرشەڭ بولار ەدى
– جالپى, 2019 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ جۇزەگە اساتىن رەفورمادان نە كۇتەسىز؟
– بۇل ماسەلە الدىن الا كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا تۇسپەگەندىكتەن, مەن دۇرىس رەفورما بولادى دەپ كۇتپەيمىن. ويتكەنى بۇل رەفورما جوباسى الدىن الا جاريالانۋ كەرەك. حالىقتىڭ اراسىندا تالقىلانىپ, قوعامدىق ۇيىمداردىڭ پىكىرىن نازارعا العان دۇرىس ەدى. زاڭگەر, عالىم رەتىندە مۇنداي رەفورمالىق تالقىلاۋدى بۇرىن-سوڭدى ەستىگەن دە ەمەسپىن, كورگەن دە جوقپىن. كەزىندە ازاماتتىق جۇيەدەن كەلسە دە زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ ىشكى ىستەر مينيسترى بولعاندا جاقسى ءبىر قادام جاسادى. ول ۋچاسكەلىك ينسپەكتورلاردىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە ءمان بەردى. جالاقىسىن كوتەرىپ, الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتتى. پاتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ, قىزمەتتىك كولىك بەرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ول كىسى قىزمەتتەن كەتكەن سوڭ, ءبارى توقتادى. مىنە, رەفورمانىڭ ەڭ نەگىزگىسى – وسى. اتالمىش ماسەلەلەردى قايتا كوتەرسە, بۇل ناعىز رەفورما بولار ەدى.
– ەندى سوت سالاسىنا قاراي ويىسساق. ءوزىڭىز جوعارعى سوتتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «سوتقا دەيىن تاتۋلاسۋ» باعدارلاماسى كلۋبىنىڭ مۇشەسىسىز. وسى جوبا ءبىر-ءبىرىن سوتقا سۇيرەيتىندەر ءۇشىن قانشالىقتى ناتيجە بەرۋدە؟
– بۇل باعدارلاما بويىنشا بۇكىل ەلدى ارالاپ شىقتىم. بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا حالىقپەن كەزدەستىك. جوعارعى سوتتىڭ كەڭەسشىسى ساعاتبەك سۇلەيمەنوۆ ەكەۋمىز حالىقپەن پىكىرلەسىپ, ديدارلاستىق. سوتقا دەيىن تاتۋلاسۋ – بابالارىمىزدىڭ جاقسى ءتالىم-تاربيەسى مەن سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ جالعاسى. مارقۇم اكادەميك سالىق زيمانوۆ قازاقتىڭ قۇقىقتىق ادەت-عۇرىپتارى تۋرالى ون تومدىق ەڭبەك قالدىردى. ءبىز ءالى دە بولسا سول كىتاپتى كوپ وقىمايمىز. قازىر ەكى كورشى ءبىر-بىرىمەن رەنجىسىپ سوتقا بارادى. اعايىن اراسىندا دا ۇرىس-كەرىس كوپ. اجىراسۋدىڭ دا سانى ارتقان. سالدارىنان اليمەنت تولەمەيتىن اكەلەر كوبەيدى.
كەزىندە وسىدان 20-30 جىل بۇرىن ەل اعالارى بولىپ, اعايىن اراسىنداعى ارازدىقتى ەكەۋارا بىتىممەن شەشىپ, باسۋ ايتىپ وتىراتىن. قازىر ۇساق-تۇيەك داۋمەن سوت عيماراتىن جاعالايتىندار كوبەيىپ كەتتى. بۇل قوعامدا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىمى ازايعانىن كورسەتەدى. ءبىز بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ تاجىريەسىن قوعامدىق نەگىزدە ەنگىزە الساق, پايداسى وراسان بولار ەدى. بۇل رەتتە جوعارعى سوت توراعاسى ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارى مەن وبلىس ورتالىقتارىندا «تاتۋلاسۋ ورتالىعىن» قۇرۋ باستاماسىن كوتەردى.
– قازاقستاندا ەكى جارىم جىل ىشىندە 3,5 مىڭ ءىس جوعالىپ كەتسە, دالەلدەمەلەردى قولدان جاساعانى ءۇشىن 33 قىزمەتكەر سوتتالعانى بەلگىلى بولدى. قاعاز جۇزىندەگى قۇجاتتاردان قۇتىلۋ ءۇشىن قولعا العان جوبانىڭ ءبىرى – 2018 جىلدان باستاپ بارلىق قىلمىستىق پروتسەستىڭ ەلەكتروندى فورماتقا كوشىرىلۋى. بۇل باعدارلاما قىلمىستىڭ بارلىق ساتىسىن قامتي الا ما؟
– قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى ءجيى اۋىسقانى دۇرىس ەمەس. ءبىرىنشى باسشى كەتسە, ەكىنشى باسشى ونىڭ جۇمىسىن جوققا شىعارادى. دەپارتامەنتتەر اۋىسىپ, قالعانى قىسقارادى. بىلىكتى مامانداردى جۇمىستان شىعارىپ, ءوزىنىڭ تامىر-تانىستارىن قىزمەتكە قويادى. مىنە, وسىدان كەلىپ ءىس تە جوعالادى, ءبارى دە قۇردىمعا كەتەدى. تەرگەپ جاتقان جۇمىستىڭ نەگىزى دە, ونىڭ ماڭىزدىلىعى دا جوعالادى. مىنە, وسىعان ۇكىمەت تاراپىنان زەرتتەۋ جاساۋ كەرەك. سوندىقتان تەرگەۋ ءىسىن, سوت ءىسىن تسيفرلاندىرۋ دەگەندى قولدايمىن. سوناۋ اۋداندا ورىن العان ءىستىڭ بارىسىن, وبلىستا جانە رەسپۋبليكادا باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرادى. دەر كەزىندە الگى ءىس قارالىپ جاتىر ما, ول نەگە توقتاپ قالدى, ناتيجەسى قاشان بولادى دەگەن ساۋالدار نەگىزگە الىنادى. جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆ مىرزانىڭ تىڭ باستامالارىن قولدايمىن.
سۋديانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى ماڭىزدى
– ەلباسى جولداۋىندا سوت جۇيەسىنىڭ ساپالى دامۋىن جانە كادرلارىنىڭ جاڭارۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇزدىك زاڭگەرلەر سۋديا بولۋعا ۇمتىلاتىنداي جاعداي جاساۋدى تاپسىردى. ءسىزدىڭ ويىڭىز قانداي؟
– قازىر ازىرلەنىپ جاتقان جاڭا زاڭ جوباسىنداعى تالاپتارعا سايكەس, 30 جاستان اسقان زاڭگەر عانا سۋديا بولا الادى. مۇنى مەن تولىققاندى قولدايمىن. 25 جاس دەگەن تىم ەرتە. سەبەبى سۋديانىڭ ومىرلىك تاجىريبەسى بولۋى كەرەك. ونىڭ بىلىمىمەن قاتار, جوعارى مادەنيەتى دە كەلىسۋى ءتيىس. جاقىندا عانا جەلىدەن وقىدىم, امەريكانىڭ ءبىر سۋدياسى جۇرگىزۋشىنى ايىپپۇلدان قۇتقارىپ جىبەردى. قالاي دەيسىز عوي, الگى جۇرگىزۋشى ءحال ۇستىندە جاتقان جولاۋشىنى اۋرۋحاناعا جىلدام جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق جول ەرەجەلەرىن بۇزۋعا تۋرا كەلگەن. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرگەن سوت, ونى اقتاۋعا ۇكىم شىعاردى. ءبىزدىڭ سۋديالاردا جالتاقتىق بار. اۋداندىق, وبلىستىق سوت توراعالارى سۋديالارعا ءارتۇرلى نۇسقاۋ بەرىپ وتىرادى. تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىپ جاتادى. ءبىز مۇنىمەن كەلىسپەۋىمىز كەرەك.
– ءوزىڭىز جۋىردا يلگام راگيموۆتىڭ «قىلمىس پەن جازا» كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىقتىڭىز…
– رەسەيلىك فيلوسوف, زاڭگەر يلگام راگيموۆتىڭ «قىلمىس پەن جازا فيلوسوفياسى» اتتى كىتابىن تۇڭعىش رەت قازاق تىلىندە اۋدارىپ, باسىپ جاتىرمىز. جاقىن كۇندەرى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى بولادى. بۇل وقۋلىقتاردى قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار, مەكتەپ كىتاپحانالارىنا دا تەگىن تاراتپاق ويىمىز بار.
