ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ۇلت جوسپارى – 100 ناقتى قادام باعدارلاماسى مەن «قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى: تابىس پەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ» اتتى جولداۋىندا سوت جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋ ماسەلەسىنە ايرىقشا دەن قويعانى بەلگىلى. مىنە وسى بەلگىلەنگەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدا استانا قالاسىنىڭ سوتتارى دا اۋقىمدى جۇمىستار اتقارۋدا.
جوعارعى سوت توراعاسى جاقىپ اسانوۆتىڭ باستاماسىمەن ومىرگە كەلگەن «سوت جۇيەسىن دامىتۋدىڭ جەتى ءتۇيىنى» جوباسى بۇگىن تاڭدا رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. ماسەلەن, «فرونت-كەڭسە»; «ۇلگىلى سوت»; «تۇنگى سوت»; «تاتۋلاستىرۋشى-سۋديا»; «سۋديا كومەكشىسى»; «وتباسىلىق سوت»; «سوتتان تىس تاتۋلاسۋ ورتالىقتارى» سالانىڭ جاڭعىرىپ, جاڭارۋىنا نەگىزدەلگەن وڭ قادامدار رەتىندە ەلوردا سوتتارىنا دا ەنگىزىلە باستادى.
قازىر اۋداندىق سوتتا ازاماتتارعا بارلىق قاجەتتى جاعدايلار جاسالعان. اتاپ ايتقاندا, فرونت-كەڭسەلەردە ينتەرنەت-بايلانىسى, سمارتفونداردى قۋاتتاندىرۋ نۇكتەلەرى, قۇجاتتار تولتىرۋعا ىڭعايلى ورىندار جاساقتالىپ, قامتاماسىز ەتىلگەن. بيىل ەسىل اۋداندىق, №2 ەسىل اۋداندىق, تەرگەۋ سوتتارى عيماراتتارىندا وسىنداي فرونت-كەڭسە اشۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
وڭتايلاندىرۋ ادىستەرى ارقىلى سوت جۇمىسىنىڭ اشىقتىعى مەن قولجەتىمدىلىگى قامتاماسىز ەتىلىپ قانا قويمايدى, سوت جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ باعىتىنداعى شاعىمداردىڭ 75%-عا ازايعاندىعى دا انىق بايقالادى.
مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق اكىمشىلىك سوتىندا جۇمىس ىستەپ تۇرعان «تۇنگى سوت» قاناتقاقتى جوباسى بويىنشا 7 ايدىڭ ىشىندە 4 500-دەن اسا سوت پروتسەستەرى ءوتىپ, نەگىزىنەن جول-كولىك وقيعاسىنا قاتىستى 2 280 اكىمشىلىك ىستەر قارالدى.
ال, 2018 جىلدىڭ قازان ايىنان بەرى وتباسىلىق-تۇرمىستىق قاتىناستار جانە كوشى-قون زاڭناماسى سالاسىنداعى قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى ىستەر قارالۋدا. ءىستى تەز قاراۋ شەتەلدىكتەرگە كىدىرىسسىز جانە قوسىمشا شىعىنسىز ەلدەن كەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇل جوبا ءبىر سۋديانىڭ ايلىق جۇكتەمەسىن 50-55 ىسكە دەيىن تومەندەتتى (300-دەن 250 ىسكە دەيىن), جابىرلەنۋشىلەردىڭ سوت قاۋلىسى زاڭدى كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن 3-5 تاۋلىكتە ساقتاندىرۋ تولەمدەرىن دەرەۋ الۋلارىنا, اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى حاتتاما جاسالعاننان كەيىن قۇقىق بۇزۋشىلاردى تۇنگى سوتقا دەرەۋ جەتكىزىپ, سوت پروتسەسىن كەيىنگە قالدىرۋ فاكتىلەرىن تىيعىزۋعا, تىنىشتىقتى بۇزعان جانجال شىعارۋشىلاردى وتباسىنان, بالالارىنان جانە كورشىلەرىنەن تەز ارادا وقشاۋلاۋعا قول جەتكىزىلدى.
وتكەن جىلدىڭ 28 ساۋىرىنەن باستاپ استانا قالاسىنىڭ سوتتارىندا «سوتتا تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرى» قاناتقاقتى جوبا ىسكە اسىرىلۋدا.
جوبا العاش باستاۋ العان سارىارقا اۋداندىق سوتىندا عانا ەمەس, باسقا دا اۋداندىق سوتتاردا ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن كورسەتتى.
تاتۋلاستىرۋشى – سۋديا مەدياتسيا تارتىبىمەن جۇرگىزىلگەن 1 716 ءىستىڭ 1 059-ىنا, ياعني 62% تاتۋلاستىرۋ ءراسىمىن قولدانعان.
سونداي-اق, جوبا 2018 جىلعى 14 مامىردان باستاپ ەكونوميكالىق سوتتا دا وڭ ناتيجە بەرىپ كەلەدى.
تاتۋلاستىرۋشى سۋديا قاراعان 808 ءىستىڭ 453-ىنە (56%) مەدياتسيا جۇرگىزىلسە, 340-ىندا (74,8%) تاراپتار تاتۋلاستى.
سارىارقا اۋداندىق سوتىندا 2018 جىلعى 19 ساۋىردەن «سۋديا كومەكشىسى» جوباسى دا جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
وسى قاناتقاقتى باستامانى دامىتۋ جانە كەڭەيتۋ ماقساتىندا ءبىز قالانىڭ باسقا دا سوتتارىندا بارىنشا جوعارى جۇكتەمەلەرى بار سۋديالارعا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى كومەكشىلەر رەتىندە بەكىتتىك.
قالالىق سوتتىڭ قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرى مەن اۋداندىق سوتتار كەڭسەلەرىنىڭ جۇمىسىن وڭتايلاندىردىق. ناتيجەسىندە 60 مەملەكەتتىك قىزمەتكەر, قالا بويىنشا بارلىق ىستەردىڭ جالپى سانىنان 72%-ى قارالاتىن 7 سوتتاعى سۋديالاردىڭ كومەكشىلەرى رەتىندە بەكىتىلدى.
كومەكشى ءىس جۇزىندە سۋديانىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە وڭ اسەرىن تيگىزىپ, جۇكتەمەسىن ەداۋىر ازايتتى. سوت تورەلىگىن ىسكە اسىرۋ ساپاسى ( ەكونوميكالىق سوتتا 0,5% – عا, سارىارقا اۋداندىق سوتىندا 0,2% – عا, ەسىل اۋداندىق سوتىندا 0,1% – عا) ارتتى, سۋديالار مەن سوت ماماندارىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە شاعىمداردىڭ سانى 25% – عا ازايدى.
ەندى سۋديا كومەكشىسى ينستيتۋتىن زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى بەكىتۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز.
استانا قالاسىنداعى «وتباسىلىق سوت» جوباسى الماتى اۋداندىق سوتىنىڭ بازاسىندا 2018 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ جۇمىس ىستەيدى. وندا ەكى سۋديا تەك نەكە-وتباسى ىستەرىن قاراۋعا ماماندانعان. جوباعا كامەلەتكە تولماعانداردىڭ ىستەرى جونىندەگى سوت جانە وتباسىنداعى تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا بايلانىستى ىستەر ساناتتارىن قارايتىن اكىمشىلىك سوت قاتىسادى.
الماتى اۋداندىق سوتىندا «وتباسى ورتالىعى» قۇرىلدى, وندا وتباسىلىق سوت زالدارى, پسيحولوگ پەن مەدياتور, كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس كابينەتتەرىمەن قاتار, بالالارعا ارنالعان بولمە جابدىقتالعان.
نەكە – وتباسى ىستەرىن قاراۋ ءتاسىلى وزگەرتىلدى. وتباسىلىق قاتىناستاردى جاقسارتۋعا باعىتتالعان سۋديانىڭ ءىس-ارەكەت الگوريتمى ازىرلەندى.
استانا قالاسىنىڭ پسيحولوگيالىق قىزمەتتەر ورتالىعىنىڭ پسيحولوگتارىن ەرىكتى نەگىزدە تارتۋ جاڭا باستاما بولدى, بۇل سۋدياعا جانجالدىڭ دەڭگەيىن بەلگىلەۋگە جانە بۇدان ءارى تاراپتارمەن جۇمىس تاكتيكاسىن جۇرگىزۋدى انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
سوتتا داۋلاسىپ جۇرگەن وتباسىلاردى قولداۋ ءۇشىن سۋديادان, پسيحولوگتان, الەۋمەتتىك قىزمەتكەردەن تۇراتىن كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەس جۇمىس ىستەيدى, ولار وتباسىن قيىن جاعدايدان شىعارۋ بويىنشا كەڭەس بەرەدى.
جوبا ەنگىزىلگەنگە دەيىن قارالعان 2 175 نەكە-وتباسى ىستەرىنىڭ ىشىنەن 722 ءىس (نەمەسە 33%) تاتۋلاسۋمەن اياقتالسا, جوبا 2018 جىلعى قىركۇيەكتەن باستالعاننان باستاپ ەكى سۋديا 457 ءىس قارادى, ونىڭ ىشىندە 176 ءىس نەمەسە 38% تاتۋلاسۋمەن اياقتالدى. سوتقا دەگەن سەنىم ارتۋدا.
پسيحولوگتاردىڭ قاتىسۋىمەن 110 ءىس قارالىپ, 86 وتباسى ساقتالدى.
اكىمشىلىك سوتتا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق تۋرالى ىستەردى قاراۋعا «ءۇمىت» داعدارىس ورتالىعىنىڭ, اكىمدىكتىڭ قىزمەتكەرلەرى, استانا قالاسىنىڭ پسيحولوگيالىق قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىنىڭ پسيحولوگتارى شاقىرىلعان.
استانا قالاسىنىڭ سوتى مۇددەلى ورگاندارمەن, ونىڭ ىشىندە جاستار جانە وتباسى ىستەرى جونىندەگى كوميتەتىمەن بىرلەسە وتىرىپ 2019 جىلى وسى سوتتاردا رەسۋرستىق قولداۋ ورتالىعىن اشىلادى.
ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ قولداۋىمەن ء«ومىر جولى» قوعامدىق قورى سوتقا جۇگىنگەن وتباسىلارعا جۇيەلى تۇردە كومەك كورسەتۋ, ءاربىر ناقتى جاعدايدا ۋاقتىلى كومەك الۋ ءۇشىن قازىرگى زامانعى ءموبيلدى قۇرىلعىلاردى پايدالانۋ ارقىلى وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جوباعا زاماناۋي تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋدى جوسپارلاپ وتىر.
اتالعان ينستيتۋتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن وتباسىلىق قاتىناستار سالاسىنداعى ماسەلەلەردى شەشۋ قۇزىرەتىنە كىرەتىن بارلىق ۋاكىلەتتى جانە مۇددەلى ورگانداردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلى قاجەت.
قالالىق سوت پەن قالا اكىمدىگى اراسىندا سوتتان تىس تاتۋلاسۋ ورتالىعىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول جەتكىزىلدى. سوتتان تىس تاتۋلاسۋ ورتالىعىندا مەدياتورلار, ادۆوكاتتار, نوتاريۋستار, سونداي-اق پسيحولوگ تۇراقتى نەگىزدە جۇمىس ىستەيتىن بولادى, بۇل تاراپتارعا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزۋگە كومەكتەسەدى.
مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمداردى تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن ىسكە اسىرۋعا بەلسەندى قاتىسۋعا تارتۋ ءۇشىن استانا قالاسىنىڭ سوتى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن قوعامدىق ۇيىمدار اراسىنداعى قۇقىقتىق داۋلاردى (جانجالداردى) رەتتەۋ ءۇشىن تاتۋلاسۋ راسىمدەر ينستيتۋتىن دامىتۋ جونىندەگى ءوزارا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى.
قازىرگى ۋاقىتتا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قالالىق فيليالىندا, دوستىق ۇيىندە سوتتان تىس تاتۋلاسۋ كابينەتتەرى جۇمىس ىستەيدى.
بۇدان باسقا, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىمەن تاتۋلاستىرۋ راسىمدەرىن قولدانۋ بويىنشا مەموراندۋمدار جاسالدى. بارلىق اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمدەرىندە تاتۋلاسۋ كابينەتتەرى بار.
جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعى 2018 جىلدا اتقارىلعان اۋقىمدى جۇمىستار, ولار اعىمداعى جىلدا دا جالعاسىن تاپپاق.
2019 جىلدىڭ 21 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە مەنشىك قۇقىعىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ, تورەلىك, سوت جۇكتەمەسىن وڭتايلاندىرۋ جانە قىلمىستىق زاڭنامانى ودان ءارى ىزگىلەندىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭعا قول قويدى.
قابىلدانعان زاڭنىڭ نوۆەللالارى سوتتىڭ جۇمىسىن وڭتايلاندىرىپ, سۋديالاردىڭ نەعۇرلىم كۇردەلى ىستەرگە كۇشىن سالۋعا جاعداي تۋدىرىپ وتىر.
استانا سوتتارىندا قارالاتىن 15 000 مىڭعا جۋىق بۇيرىقتىق وندىرىستە قارالاتىن ىستەر نوتاريۋستاردىڭ قۇزىرىنا ءوتىپ, ولاردىڭ 3 000-عا جۋىعى عانا سوتقا تۇسپەك.
جوعارىداعى اتالعان وزگەرىستەرگە دەيىن سوت ورىنداۋشىلارى 9 ارەكەتىنە سوت سانكتسياسىن الاتىن, ەندى 2 ارەكەتىنە عانا سوت سانكتسياسىن الاتىن بولادى.
2018 جىلى استانالىق سۋديالار 550 000-عا جۋىق سوت ورىنداۋشىسىنىڭ ارەكەتىن سانكتسيالانان. جاڭا زاڭ نەگىزىندە سوتتا 48 000-داي سوت ورىنداۋشىسىنىڭ ارەكەتى سانكتسيالانباق.
قىلمىستىق جانە قىلمىستىق پروتسەسس زاڭناماسىنا ىزگىلەندىرۋ باعىتىندا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزىلدى.
مىسالى, بۇرىن ەلۋ مىڭ ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشتەن اساتىن, بيۋدجەتكە تۇسپەگەن تولەمدەر ءۇشىن سالىقتان جالتارۋ بويىنشا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن بولسا, قازىر بۇل سومانىڭ مولشەرى جەتپىس بەس مىڭ ەسەپتىك كورسەتكىشتەن اسقان جاعدايدا عانا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك كوزدەلگەن.
سونداي-اق, كەدەندىك تولەمدەر مەن الىمداردى تولەۋدەن جالتارۋ قىلمىسىنان ۇستەماقى, پايىز تولەۋ الىنىپ تاستالعان.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۋحگالتەرلiك ەسەپ پەن قارجىلىق ەسەپتiلiك تۋرالى زاڭناماسىن بۇزۋ, بانكتiڭ اقشاسىن زاڭسىز پايدالانۋ قىلمىستارى قىلمىستىق زاڭعا ەسكەرتۋ ەنگىزىلگەن. وسىعان سايكەس, وسى قىلمىستىردى العاش رەت جاساعان ادام زالالدى ءوز ەركىمەن وتەگەن جاعدايدا قىلمىستىق جاۋاپتىلىقتان بوساتىلادى.
قىلمىستىق كودەكستىڭ 393-بابى, ياعني شەتەلدىكتىڭ نە ازاماتتىعى جوق ادامنىڭ ونى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىنەن تىسقارى شىعارىپ جىبەرۋ تۋرالى شەشىمدى ورىنداماۋى قىلمىستىق كودەكستەن مۇلدەم الىنىپ تاستالدى.
اتالعان شارالار مەن زاڭنامالارداعى وزگەرىستەر, ەنگىزىلىپ جاتقان جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن كونستيتۋتسيامىزعا ساي قورعاۋعا باعىتتالعان.
وسى تۇرعىدان العاندا جوعارعى سوتتىڭ توراعاسى ج.اسانوۆتىڭ ۇسىنعان «سوت جۇيەسىن دامىتۋدىڭ جەتى ءتۇيىنى», ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ 18-سەزىندەگى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا, الەۋمەتتىك قولداۋ ءبىلدىرۋدى نىعايتۋعا ارنالعان باعدارلاماسىمەن ۇندەسىپ جاتىر دەۋگە تولىق نەگىز بار.
تلەكتەس بارپىباەۆ,
استانا قالالىق
سوتىنىڭ توراعاسى
