جاقىپتىڭ جۇرەگى

وسىدان الپىس ەكى جىل بۇرىن ­سابيت مۇقانوۆتىڭ رومانى جەلىسىمەن تۇسىرىلگەن «بوتاگوز» كوركەم ءفيلمى كورەرمەنگە جول تارتتى. باس كەيىپكەر بەينەسىن قازاق كينوسى مەن بەينەلەۋ ونەرىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان گۇلفايرۋس ىسمايىلوۆا سومداعان كينوتۋىندىدا سونىمەن قاتار ىدىرىس نوعايباەۆ, قانابەك بايسەيىتوۆ, مۇلىك سۇرتىباەۆ, قاليبەك قۋانىشباەۆ سىندى ونەر ساڭلاقتارى, اتاقتى اكتريسا, بەلگىلى رەجيسسەر لەونيد گايدايدىڭ جارى نينا گرەبەشكوۆا كورىندى. ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ ءومىربايانىندا دا بۇل فيلم وقشاۋ تۇر. سەبەبى ايگىلى ءارتىستىڭ كينوداعى عۇمىرى ءدال وسى فيلمنەن باستالدى.«بوتاگوزدىڭ» كوپ­شىلىك كورىنىس­تەرىنە سول كەزدەگى 18 جاسار جاقىپ وماروۆتىڭ قاتىسقانىن قازىر بىرەۋ بىلەر, بىرەۋ بىلمەس. الايدا ونىڭ باعىن كينو ەمەس, تەاتر اشتى. بار سانالى عۇمىرىن شىعارماشىلىققا ارناعان تالانتتى رەجيسسەر سوڭعى ساتتەرىنە دەيىن «حاس سۇلۋدىڭ كوز جاسىنداي ءمولدىر ونەر – تەاترعا» (ع.مۇسىرەپوۆ) قىزمەت ەتتى. الماتى, تاراز, قاراعاندى, شىمكەنت تەاترلارىندا ايشىقتى قولتاڭباسىن قالدىردى. ال ەلورداداعى ق.قۋانىشباەۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ جوق جەردەن ىرگەتاسىن قالاعانىن ءبارى بىلەدى.
قاللەكي تەاترىنىڭ ال­عاشقى جەتىستىكتەرى دە جاقىپ وماروۆ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى. رەجيسسەر 1996 جىلى مادە­نيەت ءمينيسترىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى ورىنباسارى, سىرالعى دوسى ەسمۇحان وباەۆ­قا تەلەفون شالىپ, ۋفا قالاسىنداعى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ «تۋعانلىق» اتتى II فەستيۆالىنە جولداما الىپ بەرۋىن سۇراعان ەدى. مينيسترلىك ونىڭ ءوتىنىشىن جەردە قالدىرماي, باۋىرلاس ەلدەگى تەاتر ونەرىنىڭ مەرەكەسىنە قازاقستاننان جالعىز ۇجىم بولىپ قۋانىشباەۆ تەاترى اتتاندى. فەستيۆالدىڭ قازىلار القاسى جاقىپ وماروۆ ءوزى ساحنالاعان دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنوۆتىڭ «الدار كوسە» كومەدياسىنا ءتانتى بولىپ, ءۇش اتالىمدا ماراپاتتادى. ونىڭ ءبىرىن «ونەردى دامىتۋداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» رەجيسسەر السا, جاس ۇجىمعا – «ءۇمىت» اتالىمى جانە اكتەر ءشامىل جۇنىسكە «ەكىنشى كەزەكتەگى ۇزدىك ءرولى ءۇشىن» جۇلدەسى بەرىلدى.
«جارتى تاۋلىكتەي وتكەن قورىتىندى جيىندا «اھ» ۇرعان حالىققا لىق تولى ءزاۋلىم زال قازاق رەجيسسەرى جاقىپ ومارۇلىنىڭ جاس تەاترىنا ورىندارىنان ءۇش رەت تۇرىپ, ۇزاق قول سوعىپ, قۇرمەت كورسەتتى. تەك قانا جاقاڭ جوق ەدى, ول قاننەن قاپەرسىز ماڭگىلىك ەكىنشى ومىرىنە جول تارتقان ەدى» دەپ جازادى قاللەكي تەاترىنىڭ سول العاشقى جەڭىسىنە كۋاگەر بولعان بەلگىلى تەاتر سىنشىسى اشىربەك سىعاي.
ءيا, جاقىپ وماروۆتىڭ ءومىرى سول ۋفا ساپارىندا كەنەتتەن ءۇزىلىپ, ونەرگە ىڭكار جۇرەگى سوعۋىن توقتاتتى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عانا عۇمىرىندا ساحنا سۋرەتكەرى ءار جانردا توقسانعا جۋىق سپەكتاكل قويدى. سونىڭ ىشىندە ع.مۇسىرەپوۆتىڭ «اقان سەرى – اقتوقتى» دراماسى ەرەكشە ورىندا تۇر.
1991 جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا وسى سپەكتاكلمەن قاللەكي تەاترىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. قازىر ش.قۇسايىنوۆ اتىنداعى اقمولا وبلىستىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترى مارتەبەسىن يەلەنگەن ونەر ۇجىمىنىڭ شىمىلدىعى دا ءدال وسى قويىلىممەن ءتۇرىلدى. جاقىپ وماروۆ ومىردەن وتەرىنەن ءۇش ايداي بۇرىن عانا كوكشەتاۋعا بارىپ بۇل سپەكتاكلدى قويعان ەدى. سوندىقتان تۋعان جەرىندەگى تەاتردىڭ اشىلۋىنا ونىڭ دا سەپتىگى ءتيدى دەپ ابدەن ايتۋعا بولادى. ال وسىلاردان بۇرىن, ءدال ايت­قاندا 1982 جىلى «اقان سەرى – اقتوقتى» شىمكەنتتە قويىلعاندا ونى اۆتوردىڭ ءوزى, قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى عابيت مۇسىرەپوۆ تاماشالادى. رەجيسسەرگە دە, اكتەرلەردىڭ كەيىپكەرلەردى سومداۋىنا دا ريزا بولىپ, باتاسىن بەردى.
ءبىر اتاپ وتەرلىگى, جاقىپ وماروۆ وسى ءبىر عانا سپەكتاكلدى ساحنالاعاندا ءوزىن-ءوزى قايتالاماي, ءۇش تەاتردا ءۇش ءتۇرلى ەتىپ قويدى. شىمكەنتتە قويعاندا شىعارما جەلىسىن ناۋان حازىرەت پەن اقان سەرى اراسىندا قاراما-قايشىلىقتار ارقىلى ءوربىتتى. قاللەكي تەاترىندا وقيعانى اقان مەن جالمۇحان اراسىنداعى تارتىسقا نەگىزدەدى. ال كوكشەتاۋدا اقان سەرى مەن اقتوقتى ماحابباتىن نەگىزگە الدى.
ايگىلى كومپوزيتور, «قازاق ءۆالسىنىڭ كورولى» اتانىپ كەتكەن ءشامشى قالداياقوۆ تۋرالى ەل تەاترلارىندا بىرنەشە سپەكتاكل ساحنالاندى. بۇل قاتاردا يسرايل ساپاربايدىڭ «سىعان سەرەناداسى» مەن قاللەكي تەاترىنىڭ رەپەرتۋارىنداعى سەرىك تۇرعىنبەكۇلىنىڭ «ءشامشى» ەلەگياسىن ايتۋعا بولادى. بىراق ءشامشى بەينەسىن تەاترعا العاش شىعارعان – جاقىپ وماروۆ.
– توقسانىنشى جىلدىڭ تامىزىندا ورازبەك بودىقوۆ ءشامشى قالداياقوۆتى شىمكەنتتەگى ۇيىمىزگە ەرتىپ كەلدى. ول كەزدە جاقاڭ قاللەكي تەاترىنىڭ باس رەجيسسەرلىگىنە ەندى تاعايىندالىپ جاتقان. سويتسە, ورازبەك اعامىزدىڭ «قايران ءشامشى» دەگەن پەساسى بار ەكەن. بۇل شىعارمانى شىمكەنت پەن جەتىساي تەاترلارى قابىلداماي قويىپتى. جاقاڭ پەسانى وقىدى دا, ءبىرشاما سىن ايتىپ, قايتا جازىپ شىعۋ كەرەكتىگىن جەتكىزدى. ءشامشى باسىنان نەبىر قيىندىقتاردى وتكەرگەن عوي. سونىڭ ءبارىن قوسىپ, شامشىگە ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى سپەكتاكل قويۋعا ۋادەسىن بەردى. اقمولاعا كەلگەن سوڭ ورازبەك بودىقوۆتى شاقىرىپ الدى. ون بەس كۇن بىرگە وتىرىپ, پەسانى قايتا جازىپ شىقتى. بىراق سپەكتاكل ءشامشى ومىردەن وزعان سوڭ ءبىر جىلدان كەيىن عانا, 1993 جىلى قويىلدى. كومپوزيتور بەينەسىن جاقاڭ جەزقازعاننان تەاترعا ارنايى الدىرعان ءارتىس نۇراي تاناباەۆ ءساتتى سومدادى. اكتەردىڭ ويىنىن كورگەن ورازبەك بودىقوۆتىڭ ءوزىنىڭ «شامشىدەن اينىمايدى عوي» دەپ كوڭىلى بوسادى, – دەيدى جاقىپ وماروۆتىڭ جارى, قاللەكي تەاترىنىڭ اكتريساسى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى تۇيمەحان اتىمتاەۆا.
استانامىزدى قازاقىلاندىرۋدا جاقىپ وماروۆتىڭ ەڭبەگىن اتاپ ايتپاي كەتپەۋگە بولمايدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ەلەڭ-الاڭ جىلدارى رەجيسسەردىڭ تەاترلاندىرىلعان قويىلىمدارى قالانىڭ ءار جەرىندە كورسەتىلىپ ءجۇردى. بۇل تۇرعىدا جاقىپ ومارۇلىن دالا ساحناسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەپ تە اتاۋعا بولادى. اقمولاداعى بوگەنباي باتىر­دىڭ 300 جىلدىعى, ­ساكەن سەيفۋلليننىڭ 100 جىلدىعى, كوكشەتاۋداعى ابىلاي حاننىڭ 280 جىلدىعى, قاراعاندىداعى بۇقار جىراۋدىڭ 325 جىلدىعى, اكتوبەدەگى ەسەت باتىردىڭ مەرەيتويى, جاۋگەرشىلىك زاماندا بار قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ورداباسىداعى تولە, قازىبەك, ايتەكە بيلەرگە ارنالعان ساحنالىق كورى­نىس­تەردىڭ اۆتورى – جاقىپ وماروۆ.
اقان مەن ءبىرجان سەكىلدى سال-سەرىلەردىڭ ەلىندە دۇنيە­گە كەلگەن ول باستاپقىدا ءانشى بولۋدى ارماندادى. دومبىرا, سكريپكا, پيانينودا ەركىن وينادى. ءتاپ-ءتاۋىر داۋىسى دا بولاتىن. «تالاي تويلاردا قاسقايا تۇرىپ, ءوزىنىڭ ليريكو-درامالىق اسا جاعىمدى قوڭىر ۇنىمەن شىرقاتا سالعان «قاراكەسەك» پەن «سۇرشاقىزدى» ىنتىعا تىڭداعان قۇلاقتا ارمان بار ما ەدى؟!» دەپ ەسكە العان ەدى بۇل ونەرىن اشىربەك سىعاي.
الايدا جاستايىنان جەتىم قالىپ, ءوزىن ءوسىرىپ, تاربيەلەگەن اعاسى ايتقوجانىڭ ايتۋىمەن اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكۋمىنا وقۋعا ءتۇستى. سول جەردە باعىنا وراي ونەرى ۆلاديمير التەرگوت پەن تامارا لاند ەسىمدى ەرلى-زايىپتى ۇستازدارىنىڭ كوزىنە شالىنىپ, بۇل وقۋىن تاستاپ, تەاتر ستۋدياسىنا ءتۇستى. وردا بۇزار وتىز جاسىندا قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ونەر ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىك ءبولىمىن ءبىتىردى. ايگىلى ءازىربايجان مامبەتوۆ پەن نۇرمۇحان ءجانتوريننىڭ مەكتەبىنەن ءوتتى. مامبەتوۆ كەيىننەن جاقىپ وماروۆتى ءوزىنىڭ ەڭ دارىندى شاكىرتتەرىنىڭ بىرىنە بالايتىن. ال جاقىپ وماروۆ ءجانتورين تەاتردان ۇزاق ۋاقىتقا الىستاعاندا وعان ەبىنەي بوكەتوۆ قازاقشالاعان شەكسپيردىڭ «ماكبەت» سپەكتاكلىندە باستى ءرولدى ويناتىپ, ساڭلاق ءارتىستىڭ قايتادان ساحناعا ورالۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.
«ءازىربايجان مامبەتوۆ – جاقىپ وماروۆتىڭ ۇستازى عوي. «انا – جەر-انانى» قويىپ جاتقانىمىزدا جاقاڭ: «مەنىڭ ۇستازىم كەلەدى, دۇرىس ويناڭدار» دەدى. سوندا ازەكەڭ راحيليام ماشۋروۆا ەكەۋى كەلىپ كوردى. جاقىپ مارقۇم قولىن قاناتىن جايعانداي ەتىپ جۇرەتىن. سپەكتاكل بىتكەندە ول: «ازەكە, ءسىزدىڭ قويعان «انا – جەر-
اناڭىزدان» بىزدىكى 25 پروتسەنت شىقسا مەن ريزامىن» دەدى. ازەكە, ساحنانىڭ الدىنا شىعىپ: «125 پروتسەنت» دەدى ريزاشىلىقپەن» دەپ ەسكە الادى قازىر رەجيسسەردىڭ تۇستاسى, جاقىپ وماروۆ قاللەكي تەاترىنا قاراعاندىدان شاقىرعان بەلگىلى اكتريسا, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى رىمكەش ومارحانوۆا.
قاللەكي تەاترى اشىلعاندا رەجيسسەر رىمكەش ومارحانوۆا مەن نۇراي تانا­باەۆپەن قاتار ءشامىل ءجۇنىس, گۇلبارشىن قىلىشباي, ايمان ايماعامبەت, باقىت يسابەكوۆا, بولات ىبى­راەۆ سەكىلدى ارتىستەردى جان-جاقتان اقمولاعا شاقىردى. تۇيمەحان اتىمتاەۆا جارى بولعان سوڭ قاشاندا قاسىنان تابىلاتىنى بەلگىلى. وسىلاردىڭ ءبارى جاقىپ وماروۆقا استانالىق تەاتردىڭ نەگىزىن قالاستى. وسى اكتەرلەر قازىرگى كەزدە رەجيسسەردى ۇنەمى ساعىنىشپەن ەسكە الىپ وتىرادى. جاقىپ وماروۆ ءوزى تەاترعا شاقىرعان ءارتىس­تەرگە قامقورلىعىن ايامايتىن. تەاتر اشىلعاندا 15 پاتەر بەرىلسە, سولاردىڭ ءبارىن ۇجىمعا ءبولىپ بەردى. ءوزى قىزمەتكەرلەرى باسپانالى بولعانشا, «ماسكەۋ» قوناقۇيىندە تۇردى.
انگە, مۋزىكاعا قۇشتارلىعىنان ۇلىنىڭ بىرىنە ءبىرجان ەسىمىن قويدى. نۇرجان, باۋىرجان, قوناەۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان دىنمۇحامەدجان دەگەن ۇلدارى دا بار. باۋىرجانى – كوڭىلدى تاپقىرلار كلۋبىنداعى «سپارتا» كومانداسىنىڭ بەلدى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى. اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ, بۇل دا ەرتەڭ سالماقتى جانرعا ويىساتىنىنا سەنگىمىز كەلەدى. ال ءبىرجانى ت.جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىن اياقتاسا دا, كاسىپكەرلىكپەن اينالىسادى. دەگەنمەن بۇدان دا اكە ونەگەسى مەن ونەرى تەككە كەتپەگەنىن بايقايمىز.
جاقىپ وماروۆ 1993 جىلى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاندى. ومىردەن وتكەن سوڭ ەلوردادا ءوزى نەگىزىن قالاعان تەاتر بو­يىنداعى كوشەگە اتى بەرىلدى. تۇرعان ۇيىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى. وسى جىلى رەجيسسەر سەكسەن جاستىڭ سەڭگىرىنە شىعار ەدى. وكىنىشكە قاراي, مەرەيتويى اتاۋسىز قالدى. كەلەر جىلى قاللەكي تەاترى جاڭا, ەڭسەلى عيماراتقا كوشەدى. سول كەزدە ەسكەرىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. ەلوردادا جىلدا وتەتىن «سامعاۋ» تەاتر فەستيۆالىنە اتى بەرىلسە دە ارتىق ەتپەيدى. جاقىپ وماروۆ اتىنداعى فەستيۆال ۇيىمداستىرىلسا دا قۇبا-قۇپ.