ايلاردىڭ سۇلتانى سانالاتىن رامازاندا وتىز كۇن ورازا تۇتقان مۇسىلمان قاۋىم ءۇش كۇن ايت مەيرامىن تويلاۋدا. جىل وتكەن سايىن حالىقتىڭ, اسىرەسە, جاستاردىڭ ىقىلاسى ارتۋدا. وسى تۇرعىدا ءبىز رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ءتىلشىسىنىڭ قر ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى م. ازىلحانوۆپەن بولعان اڭگىمەسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.
– مارات الماسۇلى, ءيسى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ مۇباراك مەرەكەسى – ورازا ايى قۇتتى بولسىن! اڭگىمەمىزدى وسى تاقىرىپتان باستاساق. ءبىزدىڭ زايىرلى مەملەكەتىمىز ءۇشىن مۇنداي ءدىني عۇرىپتار مەن مەرەكەلەردىڭ ماڭىزى قانشالىق؟
– البەتتە, ماڭىزى ەرەكشە. سەبەبى, زايىرلى مەملەكەت «ءدىنسىز مەملەكەت» دەگەن ءسوز ەمەس. زايىرلى مەملەكەتتە ءدىن تەرىسكە شىعارىلمايدى, كەرىسىنشە, ءدىني سەنىم بوستاندىعى قامتاماسىز ەتىلەدى. اركىمنىڭ ءوز قالاۋىنا سايكەس ءدىني سەنىمدى ۇستانۋعا نەمەسە ۇستانباۋعا ەركى بار.
ءبىزدىڭ قازاقستان قوعامى رۋحانيلىققا ەرەكشە جاقىن, ول حالىقتىڭ دىنگە دەگەن ىقىلاسىنان دا كورىنەدى. ەلىمىزدەگى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ اتا ءدىنى يسلام ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. مەملەكەت ازاماتتارى بولىپ تابىلاتىن ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ دە باسىم كوپشىلىگى يسلام ءدىنىن ۇستانادى. سوندىقتان حالىق ءۇشىن ماڭىزدى بولعان مەرەكە مەملەكەت ءۇشىن دە ماڭىزدى.
ورازا ايىن ءيسى مۇسىلمان بالاسى اسىعا كۇتەدى. بەس پارىزدىڭ ءبىرى – وتىز كۇن ورازاسىن ۇستاپ, سەنىمىن قۋاتتاندىرادى, رۋحاني ءنار الادى. كۇن سايىن اۋىزاشاردا باس قوسىپ, باتا جاساعان, تاراۋيح نامازىن وقىپ, تىلەۋىن بىرگە تىلەسكەن جاماعاتتىڭ بىرلىگى بەكيدى, ىنتىماعى ارتادى. يسلام – بىرلىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ ءدىنى, ال بىرلىكتىڭ باستاۋى – وسىنداي مەرەكەلەر.
– وسى تۇستا كوپتىڭ كوڭىلىندە جۇرگەن ءبىر سۇراقتى قويۋدىڭ ورايى كەلىپ تۇرعانداي. ءدىن سالاسىنداعى مامانداردىڭ دىنگە جاقىندىعى قانشالىق؟ اگەنتتىك قىزمەتكەرلەرى دە ورازا تۇتا ما؟
– سۇراعىڭىزدىڭ استارىن ءتۇسىندىم. 2011 جىلى ءدىني قىزمەت سالاسىنداعى جاڭا زاڭ قابىلدانعاندا 7-تارماقتاعى «مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە ءدىني راسىمدەر مەن جورالار اتقارىلمايدى» دەگەن ەرەجەنى بىرقاتار ازاماتتار جاڭساق تۇسىنگەندىكتەن, «مەملەكەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنە ءدىن ۇستانۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى ەكەن» دەگەن مازمۇندا تۇرلىشە قاتە پىكىرلەر تۋىنداعان بولاتىن. بۇل ماسەلەنى ءالى دە دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇرگەندەر ءۇشىن ايقىنداي كەتەيىك, مەملەكەتتىك قىزمەتكەر, ەڭ الدىمەن, مەملەكەتتىڭ ازاماتى, قوعامنىڭ وكىلى. ونىڭ دا ادام رەتىندە, ازامات رەتىندە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا قۇقىعى بار. سوندىقتان ءدىن ىستەرى اگەنتتىگى ماماندارىنىڭ اراسىندا دا ءوز قالاۋى مەن سەنىمىنە سايكەس ورازا ۇستاپ, ناماز وقىپ جۇرگەندەرى بارشىلىق.
جالپى, ءدىن سالاسىندا رۋحانياتقا ءبىر تابان جاقىن جانداردىڭ ءجۇرۋى دە جازىلماعان زاڭدىلىق دەۋگە بولادى. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءتيىمدى دە, ويتكەنى, ءدىن ماسەلەسىن ءدىندى سەزىنە وتىرىپ شەشۋ اناعۇرلىم دۇرىس بولماق. تەك ەڭ باستىسى – سەنىم ەرەكشەلىگىن قىزمەت بارىسىنا ارالاستىرماۋ, سەبەبى, اگەنتتىك ماماندارى – مەملەكەتتىك ءدىن ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشىلار, ولار ءبىرىنشى كەزەكتە ءدىني بىرلەستىكتەر مەن دىنگە سەنۋشىلەردىڭ دىنگە كوزقاراسىنا قاراماستان زاڭ الدىندا تەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەدى. سونىمەن قاتار, ارينە, ءدىني قۇلشىلىقتارىن, ياعني نامازدى زاڭمەن بەلگىلەنگەن ورىنداردا قىزمەت بارىسىنا كەدەرگى كەلتىرمەيتىن جاعدايدا ورىنداي الادى.
– «قازاقستان قوعامى رۋحانيلىققا ەرەكشە جاقىن», دەپ اتاپ ءوتتىڭىز. وسى ورايدا زايىرلى مەملەكەتتەگى رۋحانيلىقتىڭ ورنىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟
– بارشامىزعا بەلگىلى, ەلباسى ن.نازارباەۆ «قازاقستان جولى – 2050: ءبىر ماقسات, ءبىر مۇددە, ءبىر بولاشاق» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا ەل بولاشاعىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان باستى قۇندىلىقتار قاتارىندا زايىرلى قوعام جانە جوعارى رۋحانياتتى اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. بۇل اتالعان قۇندىلىقتاردىڭ اجىراعىسىز بايلانىستا ەكەنىن قالتقىسىز پايىمداۋدان تۋىنداعان تۇجىرىم بولىپ تابىلادى.
ەرەكشە نازار اۋداراتىن جايت – جوعارىدا ايتىلعانداي, زايىرلىلىق دەگەنىمىز دىنسىزدىك نەمەسە ءدىندى تەرىستەۋشىلىك ەمەس, ول – مەملەكەتتىڭ ءدىني ەمەس, قۇقىقتىق قاعيداتتارمەن باسقارىلۋى, مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن ۇستانىمىنىڭ دەموكراتيالىق, قۇقىقتىق سيپاتتا بولۋى جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلۋى.
زايىرلىلىق تۇسىنىگىنىڭ اۋقىمى كەڭ. كونستيتۋتسيالىق نەگىزدەگى «زايىرلى» ۇعىمى مەملەكەتتىڭ بارلىق سالالاردا, سونىڭ ىشىندە ءدىن سالاسىندا دا اشىق, ايقىن ساياسات ۇستاناتىنىن, ازاماتتاردىڭ ار-ۇجدان بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتەتىنىن, ءدىن مەن مەملەكەتتىك ساياساتتى ارالاستىرمايتىنىن بىلدىرەدى. قازىرگى زامانعى زايىرلىلىق, ەڭ الدىمەن, گۋمانيستىك قۇندىلىقتاردى, سونىڭ ىشىندە, ادامنىڭ ار-ۇجدان جانە نانىم-سەنىم بوستاندىعىن ەركىن جۇزەگە اسىرۋىن قامتيدى.
زايىرلىلىق – ءار ادامنىڭ دۇنيەتانىمدىق ەركىندىگىن قۇپتاي وتىرىپ, رۋحاني سالاداعى وي-سانانىڭ كوپتۇرلىلىگىن مويىنداۋ. مەملەكەتتىڭ زايىرلى سيپاتى ونىڭ دىننەن اجىراتىلعانىمەن عانا ەمەس, سونىمەن قاتار, اتەيستىك, سەكۋلياريستىك يدەولوگيانىڭ نەمەسە باسقا دا ءبىر دۇنيەتانىمنىڭ باسىمدىلىعىن مويىندامايتىنىمەن دە سيپاتتالادى.
زايىرلى مەملەكەتتە ءدىننىڭ وزىندىك ورنى بار. ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەنىمەن, قوعامنان, حالىقتىڭ بولمىسىنان, تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن بولىنبەيدى. ءدىن – ىشكى ساياساتتاعى جانە قوعام ازاماتتارىنىڭ رۋحاني ءومىرى مەن مادەنيەتىندەگى اسا ماڭىزدى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. زايىرلى مەملەكەت, سونىمەن قاتار, ازاماتتىق قوعامنىڭ قۇرامداس ەلەمەنتى رەتىندەگى ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قىزمەتىن دە رەتتەپ وتىرادى.
مەملەكەت پەن قوعام ءۇشىن ءدىني الاۋىزدىق پەن تاعاتسىزدىقتىڭ ءورشۋى قانشالىقتى قاۋىپتى بولسا, زاڭداردىڭ, ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ اياققا باسىلۋى دا سونشالىقتى قاۋىپ تۋعىزادى. سوندىقتان, زايىرلىلىق سۇحباتقا, ءوزارا ىنتىماقتاستىق پەن تۇسىنىستىككە نەگىزدەلەدى. ال زايىرلى مەملەكەت زاڭدىلىق پەن قۇقىقتى نەگىزگە الادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ زايىرلىلىعىمىز – مەملەكەتتىلىك پەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ بەرىك تۇعىرىنا اينالىپ وتىر.
– ال رۋحانيلىقتى, سونىڭ ىشىندە جوعارى رۋحانيات ۇعىمىن دىنمەن قانشالىقتى بايلانىستىرۋعا بولار ەدى؟
– جوعارى رۋحانيات ۇعىمىنىڭ دا ءدىن سالاسىنا تىكەلەي قاتىسى بار. حالقىمىز عاسىرلار بويى ءدىندى رۋحانيلىقتىڭ نەگىزى ساناپ كەلدى. ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى ءدىن قاعيدالارىمەن ۇندەسىپ جاتتى. اتا ءدىنىمىز – يسلامداعى ادامگەرشىلىك, سىيلاستىق, ءوزارا قۇرمەت, كەلىسىم, يماندىلىق, بىلىمگە قۇشتارلىق, ەڭبەكقورلىق, وتانسۇيگىشتىك, ت.ب. كوپتەگەن قۇندىلىقتار مەن قاسيەتتەر ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىندا بۇرىننان بار مىنەزدەرمەن استاسىپ, رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ قايتالانباس كەشەنىن قۇراعان بولاتىن. ياعني, ءدىن رۋحانياتى ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا نەگىز بولىپ قالاندى.
اتالعان رۋحاني قۇندىلىقتاردى تاريحي داۋىرلەردە حالقىمىزدىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق قابىلەت, ونەرپازدىق, ىزدەنگىشتىك قاسيەتتەر تولىقتىردى. ونەردىڭ سان سالاسى – ءسوز ونەرى, ساز ونەرى, قول ونەرى, ساۋلەت ونەرى تۋعان توپىراعىمىزدا وركەندەي دامىدى. دالالىق دۇنيەتانىمنىڭ سان-عاسىرلىق سۇزگىسىنەن ءوتىپ, ماڭگىلىك قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن دانا داستۇرلەر قالىپتاستى. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارى دۇنيەجۇزىلىك عىلىمعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. اسىرەسە, سوڭعى ءجۇزجىلدىقتار قازاق عىلىمى مەن مادەنيەتىن قارىشتاپ دامىتتى. ال تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى كەزەڭ وركەنيەتتى دامۋعا داڭعىل جول اشتى. بۇل جەتىستىكتەر ۇلت دۇنيەتانىمىندا ورنىققان رۋحاني قۇندىلىقتار كەشەنىمەن ساباقتاسىپ, بۇگىنگى ءبىزدىڭ جوعارى رۋحانياتىمىزدى قۇرادى.
– وسى ورايدا, ءبىر ريتوريكالىق ساۋال ءتىل ۇشىنا ورالىپ تۇر. قوعام تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن زايىرلىلىقتى كۇشەيتۋ قاجەت پە, الدە ءدىندى مە؟ ءدىن سالاسىنداعى اقپاراتتىق-اعارتۋشىلىق جۇمىستار سونىڭ قايسىسىنا جاتادى؟
– قوعام قۇندىلىقتاردى ءوزى سۇرىپتايدى. ونىڭ ەكى ۇدەرىسكە بىردەي سۇرانىسى بار. زايىرلىلىق – ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ جاعدايىندا بىردەن-ءبىر ىڭعايلى, امبەباپ ءارى تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان مەملەكەت سيپاتى بولىپ تابىلادى. ونىڭ ناسيحاتتالۋى مەن نىعايۋى قوعام تۇراقتىلىعىنا ءسوزسىز يگى اسەر ەتەدى.
زايىرلىلىقتى كۇشەيتۋ – ءدىندى السىرەتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. زايىرلىلىق قانشا كۇشەيتىلسە دە, ءدىني قىزمەت ءوز ارناسىمەن جالعاسا بەرەدى. ءدىني قىزمەتپەن ساناسپاۋعا بولمايدى, جاي عانا ساناسۋ ەمەس, ونىڭ ساپاسى مەن ناتيجەسىن ءجىتى نازارعا الىپ وتىرعان ءجون. ءدىن سالاسىنداعى قىزمەت باعىتتارىن كۇشەيتۋ – ءدىندى كۇشەيتۋ ەمەس, ءدىني قىزمەتتى نازاردا ۇستاۋدى كۇشەيتۋ دەپ ۇعىنىلعانى ابزال.
ءدىن دەگەنىمىز تەك سەنىم جۇيەسى ەمەس, ول – ءومىر ءسۇرۋ مانەرى, قارىم-قاتىناس ادەبى, مورالدىق نورمالار جيىنتىعى, جاقسى مەن جاماندى, ادال مەن ارامدى اجىراتۋشى رۋحاني قاعيدالار جۇيەسى. سوندىقتان, ءدىن ماسەلەسى – رۋح ماسەلەسى. دىنگە رۋحانيات نەگىزى رەتىندە قاراپ, ونىڭ جاسامپاز قۇندىلىقتارىن, رۋحاني الەۋەتىن باستى نازارعا العان ءجون. ءدىننىڭ رۋحاني الەۋەتىن ماڭگىلىك يدەيالارعا, زايىرلىلىق يدەيالارىنا پايدالانۋعا بولادى. سول ارقىلى بارلىق جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەپ, مىزعىماس قۇندىلىقتار قالىپتاستىرا الامىز. ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ نەگىزىندە دە ءدال وسى ءدىندى رۋحانيلاندىرۋ ۇدەرىسى جاتقانىن ۇمىتپاعان ءجون…
– ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا, ءدىننىڭ جاسامپاز قۇندىلىقتارى مەن رۋحاني الەۋەتى تۋرالى ويىڭىزدى تاراتا ايتساڭىز, ونىڭ وقىرمانعا دا وي سالاتىنى انىق.
– كوزى اشىق, كوكىرەگى وياۋ وقىرماننىڭ بارىنە بەلگىلى جايت – شىنايى ءدىن جاسامپاز قۇندىلىقتارىمەن تانىلادى, تامىر جايادى. يسلامداعى ادامگەرشىلىك, ءوزارا قۇرمەت, تاتۋلىق پەن بىرلىك, ادال ەڭبەك, ادىلەتتىلىك, تەڭدىك, اقىل-پاراسات, عىلىم-ءبىلىم سەكىلدى قاستەرلى قۇندىلىقتار الەمدىك دىندەردىڭ بارلىعىنا ورتاق. ادامزات قوعامىن وركەنيەتكە جەتكىزگەن دە وسى قۇندىلىقتاردىڭ سالتانات قۇرۋى بولاتىن.
قۇندىلىقتار كەشەنى ءبىر-ءبىرىمەن تىعىز بايلانىستى. ءبىر عانا مىسالعا جۇگىنەيىك. ءدىن قۇندىلىقتارىنىڭ تورەسى – بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم. ويتكەنى, بەيبىت ءومىر عانا ءدىن ادامىنا جاراتۋشىنىڭ الدىنداعى پەندەلىك مىندەتتەرىن ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ال زايىرلى قوعام تۇرعىسىنان قاراساق, بەيبىتشىلىكتىڭ ماڭىزى ءتىپتى ولشەۋسىز. ءدىن ءىسى دە, دۇنيە ءىسى دە بەيبىتشىلىك جاعدايىندا عانا كوگەرىپ-كوكتەيدى. وسىنى ءتۇيسىنۋ ءوز كەزەگىندە وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرگە تاربيەلەپ, ەلدىك مۇراتتارعا جەتەلەيدى. سەبەبى, تىنىشتىق, تۇراقتىلىق پەن تاتۋلىق تەك زاڭدىلىققا, تارتىپكە, جۇيەگە نەگىزدەلگەن ءبىرتۇتاس قۇرىلىم – مەملەكەت اياسىندا عانا ورنايدى. سوندىقتان دا, يسلامدا: «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» دەلىنەدى, دىنگە قىزمەت – ەلگە قىزمەت دەپ باعالانادى.
وسى جەردە ءبىر جايتقا ەرەكشە توقتالعان ءجون. يسلامداعى «عيبادات» ۇعىمى بەس پارىزدى ورىنداۋمەن شەكتەلمەيدى. ءاربىر ىزگى ءىس, جاقسى ءسوز, دۇرىس نيەت, ابزال دۇعا, كوركەم مىنەزدى بولۋ, عىلىم-ءبىلىم ۇيرەنۋ جانە ۇيرەتۋ, ادال ەڭبەك ەتۋ, ەلگە پايداڭدى تيگىزۋ, وتانعا قىزمەت ەتۋ, جاماندىقتان تىيىلۋ, جاقسىلىققا جان سالۋ – ءبارى-ءبارى عيباداتتىڭ تۇرلەرىنەن سانالادى. ءدىننىڭ رۋحاني الەۋەتى مەن شىنايى مازمۇنى ادامزات ومىرىنە تەرەڭ رۋحاني ماعىنا دارىتاتىن, ونى وركەنيەت شىڭىنا جەتەلەيتىن وسىنداي كەڭ ءورىستى دۇنيەتانىمنان باستاۋ الادى. وسىنى دۇرىس ەسكەرمەي, ءدىننىڭ تەك فورمالىق جاعىنا ءمان بەرىپ, مازمۇنىن نازاردان تىس قالدىرۋ – ءدىن تۋرالى ۇعىمدى شەكتەۋ, ءدىن ينستيتۋتىنىڭ اياسىن تارىلتۋ, ونىڭ ومىرشەڭدىگىن, يكەمدىلىگىن قولدان قۇلدىراتۋ بولىپ شىعادى. سوندىقتان ءدىننىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن الەۋەتىن دۇرىس باعالاپ, جەتە ناسيحاتتاساق, قوعامنىڭ رۋحاني دەڭگەيى دە كوتەرىلەدى, زايىرلىلىعىمىز دا ومىرشەڭ بولا تۇسەدى.
– اڭگىمەنى سوڭعى كەزدەرى ءجيى كوتەرىلە باستاعان ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگى تاقىرىبىنا ويىستىرساق. زايىرلى مەملەكەت ءۇشىن بۇل تاقىرىپ نەسىمەن ماڭىزدى؟
– ءدىن مەن ءداستۇر ۇندەسكەندە ءدىن داميدى, ءداستۇر بايدى, ال ۇلت ءدىننىڭ رۋحىن سەزىنىپ, قۇندىلىق رەتىندە قابىلدايدى. بارشاعا بەلگىلى, يسلام ءدىنى مەن قازاق سالت-داستۇرلەرى عاسىرلار بويى ءوزارا كىرىگىپ, اجىراماستاي بولىپ تامىرلاسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز – اتا ءدىنىمىز بەن اتا ءداستۇرىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرلى بايلانىسىنىڭ تاعىلىمدى تۋىندىسى. سوندىقتان ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگى – وتكەنىمىزدىڭ تاريحى, بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى.
ءداستۇرلى قۇندىلىقتار – قازىرگى زايىرلى قوعامدارداعى الەۋمەتتىك-ساياسي قاتىناستاردى رەتتەۋشى جانە ىشكى ساياسي ۇدەرىستەردى تۇراقتاندىرۋشى نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. بۇل فاكتورعا قازاقستان قوعامى عانا ەمەس, بۇكىل الەمدىك قوعامداستىق, سونىڭ ىشىندە, اسىرەسە, تاريحي تاعدىرى ءوزىمىزبەن ورتاق تمد ەلدەرى باسا نازار اۋدارۋدا. قازىر كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى كەڭىستىكتە ەل تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋدىڭ قارقىندى ۇدەرىسى جۇرۋدە.
وسى ورايدا راديكالدى ءدىني اعىمدار يدەولوگياسىنىڭ ەڭ جاعىمسىز ىقپالى ءداستۇرلى رۋحاني-ءدىني قۇندىلىقتاردى ىدىراتۋ ارقىلى ءدىني سانانى وزگەرتۋ ۇدەرىسى بولىپ وتىرعانىن اتاپ ايتۋ قاجەت. ويتكەنى, كەز كەلگەن جات اعىم قوعامدا قالىپتاسقان قۇندىلىقتاردى كۇيرەتۋ ارقىلى ءوزىن ورنىقتىرۋعا ۇمتىلادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە ءداستۇرلى قۇندىلىقتارمەن بىرگە ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ السىرەۋىنە الىپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلتتى قالىپتاستىرعان قۇندىلىقتاردى قورعاۋ ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن مەملەكەت ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگىن قورعاۋ بولىپ تابىلادى.
– دەمەك, ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ راديكالدى يدەولوگيانىڭ الدىن الۋعا سەپتەسەدى دەۋگە نەگىز بار عوي؟
– ارينە. بارشاعا بەلگىلى, ەلىمىزدە ءدىني راديكاليزمنىڭ الدىن الۋدىڭ ءداستۇرلى ادىستەرى ءتيىستى دەڭگەيدە قولدانىلۋدا. ال وسى كۇرەستەگى ماڭىزدى تەتىكتەردىڭ ءبىرى – ءدىن مەن ءداستۇر ۇنقاتىسۋى جانە ونىڭ جەمىسى بولىپ تابىلاتىن رۋحاني قۇندىلىقتار الەۋەتى ازىرگە تولىق يگەرىلگەن جوق.
ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردىڭ السىرەپ, رۋحاني جۇتاڭدانۋدىڭ كۇشەيۋى, ءدىني ساۋاتتىڭ تومەندىگى راديكالدى يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا تۇرتكى بولاتىن باستى فاكتورعا اينالۋدا. باسقا حالىقتارعا ءتان دۇنيەتانىمدى قازاققا تاڭۋ ارقىلى ۇلتتىق داستۇرلەرگە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتۋ, ونىڭ دانالىق عيبراتى مەن دارالىق سيپاتىن جوققا شىعارۋ, جات دۇنيەتانىمنىڭ كوشىرمەسى ەتىپ كورسەتۋ راديكالدى يدەولوگيا وكىلدەرىنىڭ نەگىزگى قۇرالى بولىپ وتىر. وسىنداي ارەكەتتەر ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني قورعانىس قابىلەتىن السىرەتىپ, قولدان جاسالعان قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا تالپىنىس جاسالۋدا.
راديكالدى اعىمداردىڭ باستى شابۋىلى ءدىن مەن ءداستۇر بىرلىگىنە, سول بىرلىكتەن تۋىنداعان ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارعا باعىتتالىپ وتىر. سوندىقتان, راديكالدى يدەولوگيانىڭ الدىن الۋ جۇمىستارىنىڭ ەڭ بەلسەندىسى ءارى ىقپالدىسى ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ بولماق. بۇل ورايدا ۇلت بويىنداعى جوعالماعان رۋحاني الەۋەتتى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ماڭىزى زور. جان تازالىعىنا, ار تازالىعىنا نەگىزدەلگەن, سىرتقى كورىنىستەگى ەمەس, جۇرەكتەگى يماندى قاسيەت تۇتقان ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورالۋ, ولاردى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ ارقىلى راديكالدى يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويۋعا بولادى.
– سوڭعى كەزدەرى قوعامدا «ءداستۇرلى يسلام» ۇعىمى ءجيى قولدانىلا باستادى. بازبىرەۋلەر بۇل ۇعىمنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمانمەن قارايدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– ارينە, تازا ۇعىمدىق تۇرعىدان العاندا, «ءداستۇرلى يسلام» دەگەن قولدانىس توسىنداۋ ەستىلۋى مۇمكىن. «يسلام – ءبىر عانا يسلام, ونىڭ «ءداستۇرلى», «ءداستۇرلى ەمەسى» بولا ما؟» دەگەن ساۋالدار قويىلىپ جاتادى.
بىراق ءبىر نارسەنى ەسكەرگەنىمىز ءجون: ۇعىمدى جاسايتىن, قولداناتىن, ونىڭ ماعىناسىن كەڭەيتەتىن نەمەسە تارىلتاتىن ءوزىمىز. ءاربىر قوعامنىڭ سۇرانىسىنا وراي جاڭا ۇعىمدار تۋىنداپ, بۇرىننان بار ۇعىمداردىڭ قولدانىس اياسى كەڭەيۋى نەمەسە تارىلۋى مۇمكىن. مىسالى, كۇنى كەشەگە دەيىن «ميسسيونەر» دەگەن ۇعىمدى بىزدەر تەك باتىستان كەلگەن حريستيان ءدىنىن تاراتۋشىلارعا عانا قولدانىپ كەلدىك. ال قازىر بۇل ۇعىمنىڭ اياسى كەڭىدى. ويتكەنى, ءدىندى ناسيحاتتاۋشى, تاراتۋشى تۇلعالاردىڭ قىزمەت ەرەكشەلىگىنىڭ ۇقساستىعىنا وراي ولاردى ءبىر اتاۋمەن بىرىكتىرۋ جانە سونىڭ اياسىندا بارلىق قۇقىقتارى مەن مىندەتكەرلىكتەرىن بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. سوندىقتان قازىر «ميسسيونەر» ءسوزى امبەباپ ءارى زاڭدىق ۇعىمعا اينالىپ, وعان قاتىستى زاڭنامالىق قۇجاتتار قالىپتاستى.
سول سەكىلدى «ءداستۇرلى يسلام» ۇعىمى دا بۇگىنگى قوعامنىڭ قاجەتتىلىگىنە وراي تۋىنداعان قولدانىس بولىپ تابىلادى. يسلام نەگىزدەرىنە قاتىستى ءدىني سەنىم بارلىق جەردە بىردەي بولعانىمەن, ءدىني تانىم يسلامدى قابىلداعان ءاربىر ۇلتتىڭ ادەت-عۇرىپ, سالت-داستۇرىمەن ۇشتاسا وتىرىپ, تۇرلىشە قالىپتاسادى. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ كىرىگۋى ناتيجەسىندە يسلامنىڭ جەرگىلىكتى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى پايدا بولادى. عالىمدار ونى «ءداستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى», «قازاق مۇسىلماندىق مادەنيەتى» سەكىلدى تۇرلىشە ۇعىمدارمەن اتاۋدا. وسى ەرەكشەلىكتى ناقتى ءبىر اتاۋمەن بەلگىلەۋ ءۇشىن سوڭعى جىلدارى «ءداستۇرلى يسلام» دەگەن جيناقى ءارى بىرتەكتى ۇعىم قولدانىسقا ەنە باستادى. ياعني, بۇل «داستۇرمەن استاسا وتىرىپ قالىپتاسقان, ءداستۇرلى ارنادا دامىعان, شەتىن كوزقاراستاردى قابىلدامايتىن شىنايى يسلام» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
– جاۋابىڭىز وتە ۇعىنىقتى شىقتى. سوڭعى ساۋال: بارشا دىندەرگە ورتاق رۋحاني اڭسار-مۇرات رەتىندە نەنى ايتار ەدىڭىز؟ جالپى, ەل بولىپ ەڭسەرەر قانداي قاجەتتى قادامدار بار؟
– ادامزات قوعامى ءوزىنىڭ بۇكىل دامۋ بارىسىندا رۋحاني كەمەلدەنۋدى ماقسات تۇتتى. سوندىقتان, «كەمەل ادام» يدەالى بارلىق قوعامعا, بارلىق دىنگە ءتان. ويتكەنى, رۋحاني تۇرعىدان كەمەلدەنگەن ادام ءدىن تۇرعىسىنان الساق, كۇنادان, زاڭ تۇرعىسىنان الساق, قىلمىستان اۋلاق بولادى, ول ەڭ ىزگى ادامگەرشىلىك مۇراتتاردى كوزدەيدى, ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق يگىلىگىنە, جوعارى رۋحانياتقا قىزمەت ەتەدى.
وسى ورايدا مەن ءدىني بىرلەستىكتەردى بارلىق دىندەرگە, ۇلتتارعا, جالپى ادامزاتقا ورتاق رۋحاني قۇندىلىقتاردى جان-جاقتى ناسيحاتتاۋعا شاقىرار ەدىم. سونىمەن قاتار, «زامانىنا قاراي – امالى» دەمەكشى, ءاربىر ۋاعىز-ناسيحاتتى, اقىل-كەڭەستى بۇگىنگى قوعامنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن, دامۋ دەڭگەيىن ەسكەرە وتىرىپ جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ايرىقشا نازارعا العان ءجون. «دىندە وسىلاي, سونى ىستەمەسەڭ بولمايدى» دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىمدار ءبىر جاعىنان پىكىر قايشىلىعىنا, كوزقاراستار قاقتىعىسىنا يتەرمەلەسە, ەكىنشى جاعىنان, دىننەن الىستاتادى. بۇگىنگى قوعامنىڭ دەڭگەيىن, تالابىن, سۇرانىسىن ەسكەرىپ, ءدىننىڭ فورمالىق جاعىمەن قاتار, مازمۇندىق جاعىنا دا باسا ءمان بەرەتىن كەز جەتتى.
وتباسى ينستيتۋتى تۇرعىسىنان العاندا, وسكەلەڭ بۋىننىڭ رۋحاني تاربيەسى ايەل-انالارعا تاۋەلدى. ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتاردى قاشاندا ۇرپاقتان ۇرپاققا ايەل-انالار جەتكىزىپ وتىرعان. سوندىقتان دا, اتامىز قازاق: «ۇلتىڭدى تاربيەلەيمىن دەسەڭ, قىزىڭدى تاربيەلە», دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالدىرعان. بۇگىن دە ايەل-انالار تاربيە ءىسىنىڭ الدىڭعى ساپىندا. اركىم ءوز وتباسىنىڭ تاربيەسىن تۇزەپ, عاسىرلار سىنىنان وتكەن اتا ءداستۇردى, قاستەرلى قۇندىلىقتاردى ۇرپاعىنا سىڭىرە بىلسە, بۇكىل قوعامنىڭ تاربيەسى تۇزەلمەك.
ال بۇگىنگى جاستار الدىندا ايتارى بار اعا بۋىن, بەرەرى مول قازىنالى قارتتارى بار باقىتتى ۇرپاق ەكەنىن سەزىنىپ, كەشەگى «ەلىم» دەپ ەڭىرەپ وتكەن ۇلت زيالىلارى قالدىرعان مول مۇرادان ءتالىم الا بىلسە, رۋحاني ىزدەنىستەرىندە ۇلتتىق باعداردان جاڭىلماس ەدى.
– توبىقتاي ءتۇيىنىڭىز.
– ءبىز سەنىممەن ايتا الاتىن ءبىر نارسە بار – ەلىمىزدە ورنىققان دىنارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىم – قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتارىن ۇلىقتاۋى مەن مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنداعى ساليقالى ساياساتىنىڭ جەمىسى. وسى جەتىستىكتى تۇعىرلاندىرىپ, مىزعىماستاي بەرىك ەتۋدى ۇلى ماقساتقا اينالدىرا بىلسەك, وتكەننىڭ الدىنداعى قارىزىمىز بەن كەلەشەك الدىنداعى پارىزىمىز سول ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ورىندالماق.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن سامات مۇسا.
