ءبىزدىڭ ەل جول-كولىك وقيعاسى بويىنشا الەم ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇر, ونىڭ ۇستىنە ماس كۇيدە كولىك ايداپ, جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلسا دا, كولىككە قايتادان زاڭسىز وتىرۋعا ادامدار ەش قىسىلمايتىن بولدى. ءوز قاتەلىگىن تۇسىنۋگە, ەلدىڭ زاڭىن سىيلاۋعا, وزگە ادامداردىڭ ءومىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىنۋگە ءبىزدىڭ سانامىز جەتپەي جاتىر. كۋالىگى بولماسا دا قايتادان كولىككە وتىرعان دەرەكتەر 20 مىڭنان اسادى ەكەن, بۇل زاڭنىڭ تىم سولقىلداقتىعىنان. ەگەر ايىپپۇل كولەمىن بەلارۋستاعىداي شارىقتاتىپ كوتەرىپ جىبەرسە, جول ۇستىندە تايراڭداعان جۇگەنسىزدەر اياقتارىن تارتار ەدى. وسى سەبەپتى دە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسكە ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزۋ كەرەك. ايتپەسە ەل امان, جۇرت تىنىشتا حالىق جول ۇستىندە قىرىلىپ جاتىر.
جىل باسىنان بەرگى 9 اي ارالىعىندا ماس جۇرگىزۋشىلەر 342 جول-كولىك وقيعاسىنا سەبەپشى بولعان. ماس جۇرگىزۋشىنىڭ كەسىرىنەن 64 ادام قازا تاۋىپ, 493 ادام جاراقات العان. «وسا» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى رۋسلان لازۋتانىڭ ايتۋىنشا, ەلورداداعى «ناركولوگيا جانە پسيحوتەراپيا» ورتالىعى ماماندارى سوڭعى ءبىر جىلدا 3 مىڭعا جۋىق ناۋقاستى قابىلداپتى. ولاردىڭ قاتارىندا ىشىمدىككە تاۋەلدى جۇرگىزۋشىلەر دە بار (قازاقستان زاڭى بويىنشا ادام قانىنان الكوگولدىڭ 0,5 ءپروميلى انىقتالسا, ول ماس بولىپ ەسەپتەلەدى). سولاردىڭ كەسىرىنەن كوبىنە جول جۇرگىنشىلەرىنىڭ «ءالسىز توبى», ياعني جاياۋ جۇرگىنشىلەر, ۆەلوسيپەد جانە موتوتسيكل ايداعاندار جول ۇستىندە اجال قۇشادى ەكەن.
زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا, ءبىزدىڭ ەلدە ادامدار كوبىنە جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارىنان جانە جول اپاتىنان قايتىس بولاتىنى انىقتالعان. جىل سايىن ءۇش مىڭنان استام ادام جول-كولىك وقيعالارى سالدارىنان قايتىس بولادى ەكەن. بۇگىندە ءبىر ۇيدە ەكى كولىكتەن بار, كەيدە قاراساڭ كوشەدە ادامنان كولىك كوپ سياقتى, جول دا وڭىپ تۇرعان جوق, اسىرەسە, وڭىرلەردەگى جولدىڭ ساپاسى وتە ناشار, قانشاما كامەرا ورناتىلىپ, جول ساقشىلارى جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان رەفورمالار جاسالعانىنا قاراماستان جىلدامدىقتى اسىرۋ, جول ەرەجەلەرىن ورەسكەل بۇزۋ تىيىلاتىن ەمەس. بۇل ماسەلەنى ەلباسى دا كەزىندە كوتەردى. «ماس كۇيىندە رولگە وتىرعان جۇرگىزۋشى – قىلمىسكەر. ونى ءبىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا ەڭ قاتاڭ جازاعا تارتۋ قاجەت. نەمەسە ول زاڭداردى كۇشەيتۋ كەرەك. قانشاما ادام قايتىس بولىپ جاتىر, بۇل سۇمدىق قوي! ءبىز ءبىر جاعىنان حالىقتى ەمدەپ, ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ارتتىرىپ جاتساق, ەكىنشى جاعىنان رەسپۋبليكا جولدارىندا ءولتىرىپ الىپ جاتىرمىز. بۇعان نازار اۋدارۋ قاجەت» دەدى ن.نازارباەۆ.
جۋىردا نۇر-سۇلتان قالاسىندا بولعان جان تۇرشىگەرلىك وقيعا الەۋمەتتىك جەلىلەردە تارالىپ كەتتى. «بيزون» ءدامحاناسىنان شىققان ماس جىگىت تاكسي شاقىرىپ, ونىڭ جۇرگىزۋشىسىن ۇرىپ, Lada اۆتوكولىگىن ايداپ اكەتكەن. ال ساعات 6:58-دە تاۋەلسىزدىك داڭعىلىندا جاياۋ جۇرگىنشىلەر جولاعىنان ءوتىپ بارا جاتقان ەكى ادامدى قاعىپ كەتكەن. نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ مالىمدەۋىنشە, جول اپاتىنىڭ سالدارىنان 48 جاستاعى ايەل ادام وقيعا ورنىندا قازا تاپقان, ال 2005 جىلى تۋعان بالا ءتۇرلى دەنە جاراقاتتارىمەن اۋرۋحاناعا جەتكىزىلدى. 23 جاستاعى كۇدىكتى ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىنا قامالدى. وسىنداي قايعىلى وقيعا ءجيى قايتالاناتىن بولدى, ەلىمىزدەگى ەشبىر زاڭ, ەشبىر ورگان بۇعان توسقاۋىل قويا الماي وتىر.
ەلباسى سوزىنەن سوڭ قوعام جول ءجۇرۋ ءتارتىبىنىڭ ساقتالۋىنا, سونىڭ ىشىندە جۇرگىزۋشى جاۋاپكەرشىلىگىنە نازار اۋدارا باستادى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلىمىزدىڭ جولدارىنداعى جاعدايدىڭ الاڭداۋشىلىق تۋدىراتىنىن اتاپ وتكەن ەدى جانە ماس كۇيدە اۆتوكولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋ قاجەتتىلىگىنە دە ەرەكشە نازار اۋداردى. «زاڭعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋدى تاپسىردىم: الكوگولدى ىشىمدىكتەردىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىن ىشكەن كۇيىندە كولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن, سونداي-اق مال ۇرلىعى ءۇشىن بەرىلەتىن جازانى قاتاڭداتۋ قاجەت» دەپ جازعان بولاتىن ءوزىنىڭ Twitter-پاراقشاسىندا.
جۋىردا پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا قر باس پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى مارات احمەتجانوۆ ماس كۇيدە كولىك جۇرگىزگەندەرگە جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋدى ۇسىندى. «قازىر ماس بولسىن, ساۋ بولسىن ادامدى ماشينامەن قاعىپ ءولتىرىپ السا, جازا بىردەي, ءارى كەتسە بەس جىل. ەندى ماس كۇيىندە جاسالعان وسىنداي قىلمىس ون جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىپ, ءومىر بويى كولىك قۇرالدارىن باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى» دەپ, ماس كۇيدە كولىك ايداپ, كىسى باسىپ, مەرت قىلعانداردى 10 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى ۇسىنىلعانىن ايتتى. ياعني ەندىگى جەردە اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق كودەكسىنە ماس كۇيىندە كولىك ايداعانى ءۇشىن 30 تاۋلىككە دەيىن اكىمشىلىك قاماۋ مەرزىمى ۇزارتىلىپ, جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ايىرۋ مەرزىمى سەگىز جىلعا ۇزارتىلادى. ەلوردانىڭ وزىندە سونداي جاۋاپسىز جۇرگىزۋشىلەر از ەمەس كورىنەدى. «بەيبىت ومىردە ماس كۇيىندە كولىك باسقارعان جاۋاپسىز جۇرگىزۋشىلەر كىناسىنەن جولداردا ادامدار قازا تاۋىپ جاتىر. ولاردى اقتاۋعا بولمايدى. سوندىقتان وسىنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتار مەن قىلمىستار ءۇشىن ولاردىڭ سالدارىنىڭ اۋىرلىعىنا تەڭبە-تەڭ جازا بولۋى ءتيىس» دەگەن ءىىم قىزمەت باسشىلارىمەن وتكىزگەن كەڭەسىندە مينيستر, پوليتسيا گەنەرال-لەيتەنانتى ەرلان تۇرعىمباەۆ تا بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەيتىنىن ايتتى.
جىل باسىنان بەرى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ماس كۇيدە كولىك جۇرگىزگەن 22 مىڭنان استام جۇرگىزۋشىنى انىقتاعان. ولاردىڭ 17 مىڭنان استامى اۆتوكولىكتى باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرۋ تۇرىندەگى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. جۇرگىزۋشىلىك قۇقىعىنان ايىرىلعان ءارى ماس كۇيدە بولعان 1878 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. وسى مالىمەتتى كەلتىرگەن ىشكى ىستەر ۆيتسە-ءمينيسترى مارات قوجاەۆ ماجىلىستە جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلسا دا, كولىك رولىنە وتىراتىنداردىڭ قاتارى كوپ ەكەنىن ايتىپ ءوتتى. «مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس جانە زاڭنامادا قالىپتاسقان ولقىلىقتى ەسكەرە وتىرىپ, ءبىز وسى باپتار بويىنشا جازانى قاتايتۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەپ جاتىرمىز. ءبىزدىڭ ازاماتتار كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ايىرىلعاننان كەيىن دە جۇرگىزۋشى كۋالىگىنسىز كولىك باسقاراتىن جايتتار كوپتەپ كەزدەسەدى» دەگەن ۆيتسە-مينيستر جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەيبىر جول ەرەجەلەرىن بۇزعانى ءۇشىن جازانى قاتايتۋدا وزگە ەلدەردىڭ, سونىڭ ىشىندە رەسەي مەن بەلارۋستىڭ تاجىريبەسى زەرتتەلىپ جاتقانىن ايتىپ ءوتتى. بەلارۋس زاڭناماسىندا جۇرگىزۋشى كەيبىر جول ەرەجەسىن بۇزعاننان كەيىن دە كولىك باسقارسا, اۆتوكولىكتى تاركىلەۋ قاراستىرىلعان. ەگەر دە ماس جۇرگىزۋشى العاش رەت ۇستالىپ وتىرسا, 50-100 بازالىق كورسەتكىش (250000-500000 تەڭگە) كولەمىندە ايىپپۇل تولەيدى جانە جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن قاعىلادى. ەگەر ءبىر جىل ىشىندە ماس بولىپ كولىك ايداپ, قايتا قولعا تۇسسە, قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ, كولىك ماسكۇنەمگە تيەسىلى بولماسا دا تاركىلەنەدى, ەرەجە بۇزۋشى بەس جىلعا جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى جانە ەكى جىلعا دەيىن قوعامدىق جۇمىستارعا تارتىلادى نە 1000 بازالىق كورسەتكىش (5000000 تەڭگە) كولەمىندە ايىپپۇل تولەپ, ەكى جىلعا باس بوستاندىعى شەكتەلەدى نە ەكى جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى ەكەن. ەگەر بىزگە دە وسىنداي ءتاسىلدى قولدانسا, ايتارلىقتاي ناتيجە بولار ەدى.
ءبىز مۇنىڭ الدىن الماساق, ماس كۇيدە كولىك جۇرگىزۋدىڭ, جالپى جول ەرەجەلەرىن ساقتاماۋدىڭ ارتى دەموگرافيالىق, ەكونوميكالىق شىعىنعا ۇشىراتۋى مۇمكىن. ويتكەنى دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتىنشە, جىل سايىن الەمدە ءجول-كولىك وقيعالارىنىڭ سالدارىنان 1,35 ميلليون ادام قازا تاۋىپ, كوپتەگەن مەملەكەتتەرگە جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 3 پايىزى كولەمىندە شىعىن كەلەدى ەكەن.
P.S: ءبىزدىڭ ەلدە ءوزى ادام سانى دا كوپ ەمەس, ەگەر جول-كولىك وقيعالارىنىڭ ناتيجەسىندە كوبىنە 5-29 جاس اراسىنداعى ازاماتتاردىڭ قايتىس بولاتىنىن ەسكەرسەك, وندا وسى قارقىنمەن الداعى 5-10 جىلدىڭ وزىندە اجەپتاۋىر ادام شىعىنىنا ۇشىراۋىمىز مۇمكىن. تاعى ءبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا, جولدارداعى ءولىم-ءجىتىمنىڭ 93 پايىزى تابىسى تومەن جانە ورتاشا مەملەكەتتەرگە تيەسىلى ەكەن, حالىق سانى از بولعانىنا قاراماستان جول اپاتى مەن ادام ءولىمى كوپ بولاتىنى – بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەدەي ءارى جەمقورلىق جايلاعان ەل ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى رەتىندە كورىنىپ وتىر.
