Danyşpandy dana adam ǧana tüsınedı. Būl pıkırdıŋ däleldemesı – Ahmet Baitūrsynovtyŋ 1913 jyly jazǧan «Qazaqtyŋ bas aqyny» degen maqalasy. Mūnda Ahaŋ Abaidyŋ oişyldyǧy turaly ūlaǧatty söz aitqan. Solardyŋ bırı – «1903-şı jyly qolyma Abai sözderı jazylǧan däpter tüstı, oqyp qarasam, basqa aqyndardyŋ sözındei emes. Olar sözınen basqalyǧy sonşa, äuelgı kezde jatyrqap, köpke deiın tosaŋsyp otyrasyŋ. Sözı az, maǧynasy köp, tereŋ. Būryn estımegen adamǧa, şapşaŋ oqyp şyqsaŋ, azyna tüsınıp, köbınıŋ maǧynasyna jete almai qalady.
Kei sözderın daǧdylanǧan adamdar bolmasa, myŋ qaitara oqysa da tüsıne almaidy. Ne maǧynada aitylǧanyn bıreu baiandap ūqtyrǧanda ǧana bıledı. Sondyqtan Abai sözderı jalpy adamnyŋ tüsınuıne auyr ekenı ras. Bıraq ol auyrlyq Abai aita almaǧannan bolǧan kemşılık emes, oquşylardyŋ tüsınerlık därejege jete almaǧandyǧynan bolatyn kemşılık. Olai bolǧanda aiyp jazuşydan emes, oquşyda. Ne närse jaiynan jazsa da, Abai tübırın, tamyryn, ışkı syryn, qasietın jazady. Närsenıŋ syry, qasietın bılıp jazǧan soŋ, sözınıŋ bärı de halyqqa tırelıp, oquşylardyŋ bılımıne syn bolyp, emtihan bolyp tabylady» («Abai», 1992., t.3. 23-b).
Ahaŋ osylaişa oi örbıte kelıp, tüsınıkke auyr dep: «Kök tūman – aldyŋdaǧy keler zaman», – dep bastalatyn segız şumaqtan tūratyn öleŋdı mysal retınde ūsynǧan. Endıgı jerde osy öleŋdegı keibır oilar turaly bıraz pıkır bıldırgendı jön kördım.
«Kök tūman – aldyŋdaǧy keler zaman»
Keler zaman tügıl, bügıngı qoǧamdy tüsıne almai jürgender üşın aldyndaǧy zaman turaly söz qozǧau bos äure. Är zamannyŋ öz tauqymetı, är adamnyŋ Täŋırı bergen taǧdyry bar. Osynyŋ bärı jalǧan dünienıŋ eŋsemızdı basqan jükterı. Alǧaşqyda tık jüruge jaratqan adam balasynyŋ aiuan bolyp ketpeuıne de qajyr-qairat kerek. Tūrmys eŋseŋdı basqanda bügındı ūmytyp, erteŋdı oilauǧa mūrşa bar ma? Ärine, joq. Abai osy haldı seze otyryp, bügıngı künnıŋ mänın erteŋgı keler kün arqyly aşpaq bolǧan. Abaiǧa keler zaman sol kez üşın emes, bügıngı äŋgımege qajet bolyp otyr. Bügıngı tırşılık aldynda öz keŋıstıgın aŋǧarǧysy keledı. Keleşegı bolmasa bügınnıŋ mänı men sänı nede? Hakım Abai osyndai oi iırımderıne tüse kele aldaǧy keler zamandy «Kök tūman» deidı. Būl mäselede Abaimen kelısuge de, kelıspeuge de bolady, mäsele onda emes. Äŋgıme taqyryby – dünie bolmysy. Ony qalai meŋgerıp, özıŋ qalai tüsınıp, özgelerge tüsındıre almaqsyŋ? Abai tüsınıgı boiynşa, aldaǧy zaman – tūman, iaǧni onyŋ aiqyn beinesı, bıtımı belgısız, küŋgırt. Tek onyŋ bolmysyna boilai alatyn säule – ümıt. Bolaşaq ümıt arqyly ǧana sezılmek. Al ümıt degen – adam. Sebebı ümıtsız şaitan ǧana. Ümıtı bar adam, ol – naǧyz adam. Ondai jannyŋ bolaşaq turaly özındık sanasy boluy abzal. Sondyqtan da Abai:
Kök tūman – aldyŋdaǧy keler zaman,
Ümıttı säule etıp köz köp qadalǧan, –
deidı. Mūndai futurologiialyq oiǧa tüspegen oişyl bolmaǧan. Bolaşaqqa köŋılı ketpegen jan joq. Bıraq ol tūman. Ondaǧy ıske asatyn, düniege keletın, oqiǧa bolatyn jailar älı anyqtalmaǧan. Bolaşaq sonysymen qyzyqty. Eger bolaşaq ap-aiqyn, bep-belgılı bolsa ömırde ne qyzyq qalmaqşy? Ömırdıŋ qyzyǧy sonda, bız, alys bolaşaq tügıl, erteŋgı künımızdı tolyq bılmeimız. Erteŋ bolatyn ıs – bolaşaqtyŋ jūmysy. Erteŋgı ıstıŋ sebebı bügınde bolǧanymen, onyŋ körınuı, saldary erteŋde. Sonda adamǧa erteŋgını bılu būiyrmaǧany ma? Ärine, būiyrmaǧan. Bıraq osy qisyndy talailar būzǧylary kelgen, ol üşın neşe türlı utopistık, taǧy da basqa teoriialar jasalǧan. Teoriiany ıske asyru maqsatynda töŋkerıster (revoliusiia) bolǧan. Qalai bolǧanymen de keler zamannyŋ kök tūmany aşylmady. Säuegeilık kök tūmannyŋ perdesın sypyra almady. Keler kündı ūǧyp, iaǧni kök tūmandy seiıltetın – sol aldaǧy kezeŋnıŋ ūrpaqtary, sol zamannyŋ hakımderı. Bügıngılerdıŋ mümkındıkterı tek qana ümıtte. Ümıt adamnyŋ aldamşy sanasy emes, ony keler zamanǧa bastaityn quaty. Ümıtı mol adamnyŋ quaty da mol. Demek, keler zamanǧa degen yntasy da erekşe. Abaidyŋ özı däl sondai jan, «keler zaman» degende ol qaidaǧy bır dereksız ūǧym emes, ol – adamnyŋ älı keşpegen ǧūmyry, onyŋ älı ainalyspaǧan ısı, onyŋ älı aitpaǧan (söilenbegen) sözı. Keler zaman – adamnyŋ aldaǧy süretın ömırı. Osy ömırdıŋ sipaty – kök tūman, iaǧni belgısızdık. Belgısızdıktı belgılıge ainaldyratyn – adam, onyŋ äreketı, keler zamandaǧy äreket belgısız bolǧandyqtan ol kök tūman. Ony Abai bylaişa beinelegen: «Köp jyldar, köp kündı aidap kele jatyr, sipat joq, suret joq, közım talǧan» (2-t. 28-b.).
Osy tūsta oryndy bır sūraq tuady. Köp jyldar köp kündı aidap kele jatsa, onyŋ aidauşysy kım? Bız qysqa qaiyrsaq, jauabymyz – uaqyt. Jyldardy jyljytatyn – uaqyt. Olai bolsa, uaqyttyŋ belgısı ne? Jyldarmen, kündermen adam ǧūmyrynyŋ qatysy qandai? Olar bırınsız-bırı bola ma, joq pa? Abai aituynşa, köp jyldardyŋ köp kündı aidap kele jatuy adam erkınen tys, iaǧni ontologiialyq sipatta. Al onymen adamnyŋ üilesımdıgı sipat (atribut), suret arqyly körınbek. Bıraq Abai keler zamannan sipat, suret taba almai, közım talǧan deidı.
Adamnyŋ qoǧam, zaman turaly oilaryndaǧy negızgı arqauy bügın men bolaşaqtyŋ tūtastyǧynda. Ol tūtastyq mänge, mazmūnǧa toluy üşın keler zaman bügıngı zamanǧa ainalu kerek, iaǧni adam ǧūmyr keşuge qajet. Būl – aqiqatqa bastaityn jol. Sebebı aqiqat degenımızdıŋ özı – adamnyŋ ǧūmyry.
«Sonyŋ bırı – arnauly tausynşaq kün»
Köp jyldar, köp künder keledı, ketedı. Olardan qalar ne bar? Ötkınşı ömır ökınışke tola ötedı. Bıraq sol köp künnıŋ ışınde bır kün bar, onyŋ maŋyzy özgeşe. Ol kündı Abai «arnauly tausynşaq kün» deidı. Sol künı bükıl ǧūmyryŋ tarynyŋ qauyzyna syiyp keterdei tarylady. Ömır qas qaǧym sätke ainalady. Köp jyl, köp künderıŋ sol «arnauly tausynşaq kün» belgısıne, sipatyna, suretıne ainalmaq. Ǧūmyrdyŋ sipaty, suretı, mänı, maǧynasy däl sol künde aiqyndalady. Mıne, «arnauly tausynşaq künnıŋ» keremetı. Bıraq ol künge adam daiyndyqpen kelgenı jön. Ol kündı basynan keşıru taǧdyr ısı bolǧanymen, ony ǧūmyrdyŋ maǧynasyna, ömır filosofiiasyna ainaldyru ärkımnıŋ qolynan kele bermeidı. «Äi, qoişy, sony basqa tüskende köremız», – dep qoldy bır sıltep jüre beruge de bolady. Nemese hakım Abai siiaqty sol «arnauly tausynşaq künnıŋ» bolaryn boljap, özın sol baǧytta ıs, qareketke saluǧa da bolady. Būl da ärkımnıŋ jeke basynyŋ ısı. Bıraq «arnauly tausynşaq künnıŋ» boluy onyŋ ärkımge tıkelei qatysty ekenı anyq.
«Arnauly tausynşaq kün» turaly Abaiǧa deiın de, odan keiın de äŋgıme köp bolǧan. Dınnıŋ de negızgı qazyǧy osy tausynşaq künge negızdelgen. Sol künı pende dünie kırınen, künädan tazaruy kerek. Būl – hristianda, islamda bar dästür. Pende bolǧan soŋ künäsız jan bolmaidy. Pendenıŋ künäsın moiyndaityn künı – osy tausynşaq künı. Būl bır. Ekınşıden, osy künı adam būl ömırdıŋ mänın tüsınbek, sonda qandai tüsınık boluy mümkın? Bılımdılerdıŋ aituynşa, būl künı adam ömırdıŋ mänı onyŋ mänsızdıgınde ekenın ūǧynsa kerek. Būl sana turaly Batysta köptegen filosofiialyq aǧymdar bar, solardyŋ körnektısı – ekzistensializm. Onyŋ ekı baǧyty bar: ateistık jäne dıni sarynda. Mūnyŋ bärı ziialy qauymǧa belgılı. Bızdıŋ aitpaǧymyz «tausynşaq kün» men ömırdıŋ mänınıŋ bailanysy. Ömır mänı adamǧa qūpiia, ol öz syryn osy soŋǧy sätte säl ǧana aşpaqşy. Bıraq sol sätte, uaqyty jetkende ölımdı dūrys qabyldaudyŋ özı de ǧūmyrlyq sanany qajet etpek. Qysqasy, adam özınıŋ jany men tänı ajyrasatyn sätıne daiyndyqpen kelgenı abzal. Abaidyŋ aitpaǧy da sol, köp künder keler-keter, bıraq sonyŋ bırı aqyrǧy kün bolar, sony qabyldauǧa zerdeŋ jete me degen saual. Sebebı ol künnen keiıngı kezde adam sanasy toqtalyp, özge sanaly ömır süre bastaidy, al onyŋ qūpiiasy tek bır Allaǧa aian. «Tausynşaq kün» – ömır men ölımnıŋ şekarasy, ǧūmyrdyŋ ölşemdık belgısı. Ömırdıŋ ölımge, ǧūmyrdyŋ özge ǧūmyrǧa ainaluy – kün men tünnıŋ boluy ärı almasuy siiaqty adamnyŋ özıne, erkıne täuelsız şaralar. İslam dınınde mūndailardy Alla ämırı deimız, al ateistık tüsınıkte tabiǧattyŋ öz zaŋdylyqtary. Qalai desek te qatelık joq, sebebı Allanyŋ ämırı de, tabiǧattyŋ zaŋdylyǧy da adamǧa qatyssyz ontologiialyq mazmūndaǧy şyndyq. Qaisysy bolsyn öz syry özınde, öz qūpiiasy özındegı substansiialar. Kant mūndai ısterdı «Özındık zat» dep ataǧan. Män men qūbylys türlene-türlene qaisysy qūbylys, qaisysy män ekenı de ajyratylmai, bızdıŋ olardy bırınıŋ ornyna bırın qoldana beretın dästürımız bar. Oǧan eŋ aiǧaqty mysal – sosialistık qoǧam, ol adamnyŋ mänı emes, onyŋ qūbylys retındegı körınısın ǧana bıldıre alatyn äleumettık mümkındık eken. Bız bolsaq, ol adamnyŋ mänın aşady dep keldık. Adamnyŋ taptarǧa, topqa bölınıp, saralanyp ıs, qyzmet, qareket atqaruy onyŋ mänı emes, syrtqy qūbylysy. Adamnyŋ mänı jeke öz bolmysynda, mınezınde, qareketınde, ısınde. Al adam özgelerge elıktep jasaǧan äreketınen eşqaşan da özıne mūra tappaidy. Özgeler äreketı özgeredı, tozady, sol kezde elıktegen jannyŋ jeke basynyŋ daǧdarysy bastalady. Adam eŋ aldymen özıne senuı, özınıŋ, Abai aitqandai, aqyly men qairatyna senıp, öz jüregın tyŋdauy kerek. Adam sonşama kürdelı, tüpsız, tereŋ tūŋǧiyq, al osyndai zatty (substansiiany) klassifikasiialyq toptamalyq (ony bız taptyq dep keldık – Ǧ.E.) sipattarmen eşqaşan da anyqtai almaimyz. Mūndai täsıl tek saiasat üşın ǧana qajet. Saiasat adamnyŋ mänı emes, adamdy qūbylys retınde ǧana qarastyratyn sana.
Sonymen «tausynşaq kün» tuatyn sät adamnyŋ mänın tüsınuge mümkındık bermek. Sonda tuatyn sana adam ǧūmyrynyŋ tolǧandyǧy, ötkınşılıgı, tūraqsyzdyǧy, şekteulıgı, qaiyrylyp qaitpaityn qatygezdıgı turaly bolsa kerek. Adam ǧūmyry öz jaratuşysy aldynda jauapkerşılık pen jauapsyzdyqtan tūrsa kerek. Öz qareket, ısıne jauap bere alatyn jannyŋ sanasy biık, öz ısıne jauap bere almaityndar – nadandar, bıraq osylardyŋ osylai boluy da Alla ämırıne bailanysty degen pıkırdemın, sebebı «tausynşaq künde» aqyly dariia kemeŋger men ömırı dalbasalyqpen ötken paqyr teŋeledı, bırdei qinalady, ötken ömırdıŋ oralmaitynyna bırdei ökınedı, jaryq dünienı qimaidy, dämelenedı. Taǧdyr – tarazyǧa tartylmaityn, ölşenbeitın, aqylǧa syimaityn, syry bızge beimälım qūdıret. Taǧdyrdyŋ jazuy degen sol, Abai aitqan «tausynşaq kün».
«Men» ölmeske taǧdyr joq äuel bastan»
Ölım men ömır (mäŋgılık) – būl ǧalamnyŋ älımsaqtan şeşuın taba almai kele jatqan eŋ özektı mäselesı. Osy problema töŋıregınde qanşama dınder, filosofiialyq jüieler, teoriialar jasalmady deseŋşı. Ǧalymdardyŋ, hakımderdıŋ bärı-bärı ömır, ölım turaly tamaşa oilar aitty. Bärı osy närselerdıŋ sebebın ızdestırdı, bıraq tolyq jauap bergen eşqaisysy bolǧan joq. Būl mäselege Abai da jauap bermegen, tıpten aldyna ondai maqsat ta qoimaǧan. Onyŋ aitpaǧy – sanadaǧy «men» jäne «menıkı» degeŋderdı bır-bırınen aiyryp beru. «Men» degendı qarapaiym mände emes, filosofiialyq, dünietanymdyq qūnarly ūǧym retınde qarastyrǧan qazaqtan şyqqan Abaidan özge oişyldy men bılmeimın.
Abai «Kök tūman – aldyŋdaǧy keler zaman», – dep bastalatyn segız şumaqty öleŋnıŋ üşınşı şumaǧynda «men» jäne «menıkı» degenge tüsınık bergen. Äuelı Abaidyŋ «men» degenıne toqtalaiyq. Ol: «Aqyl men jan – men özım», – deidı. Sonda «men» degen – aqyl men jannyŋ sintezı. Būl dūrys, bıraq naqtyly tüsınıktı qajet etedı. Nege deisız ǧoi? Bırınşıden, aqyl men jan degennıŋ özı ne? Aqyl turaly köp jazdyq, köp aittyq. Ol – adamnyŋ zerdesınıŋ, oi qabıletınıŋ ölşemı. Ädette dūrys şeşım qabyldap, äldenenı köre bılgenderdı «aqyldy adam» dep jatamyz. Al «jan» jūmbaq, ol turaly tolyq tüsınık qalyptaspaǧan. Tılımızde «şybyn jan», «janym jaraly», «janymdai jaqsy köremın» degen, t.b. tüsınıkter bar. Būlar – qarapaiym qatynastarda qoldanylatyn söz tırkesterı, būlarda dünietanymdyq ne filosofiialyq sipat joq. «Jan» turaly eŋ qūnarly tüsınık – onyŋ tırı adamǧa qatysty aitylatyny, iaǧni adam dünieden ötkende onyŋ keudesınen jany şyǧyp ketedı. Tırı adamnyŋ jany bar. Tıptı adamdy qaitys boldy degende anyqtauşy retınde qoldanylatyn ūǧym – «jan». Al Abai aqyl men jandy «men» degen ūǧymmen anyqtai otyryp: «…men» ölmeske taǧdyr joq äuel bastan», – dep, ony mäŋgılıktıŋ ölşemı retınde qoldanǧan. Sonda qalai bolǧany? Aqyldyŋ da, jannyŋ da mäŋgılık bolǧany ma? Ras, aqyl da, jan da mäŋgılık deiık, bıraq olardyŋ ömır süru formalary qandai bolmaq? Aqyl jansyz, al jan aqylsyz bola ma? Ol jaǧyn Abai aitpaǧan.
Ekınşıden, «men» degen ūǧymdy aqyl men jannyŋ bırlıgı bere ala ma degen mäsele. Olai deitınım, aqyl men jannyŋ bır-bırıne qarym-qatynasy, bailanysy bır jaǧdai bolsa, osy qarym-qatynasqa «menıkı»-nıŋ qatysy jäne bar. Abai būl mäselenıŋ basyn qūrap: «Aqyl men jan – men özım, tän menıkı», – degen. Ol tändı «menıkı» dep, jannan bölıp alady. Adam tırı bolǧan kezde tän men jan bırge, būlardyŋ bölınuı ömırdıŋ soŋynda bolmaq. Aqyn osy haldı baiandap otyr. Oiymyz tüsınıktı boluy üşın şumaqty tolyq keltıreiık
Aqyl men jan – men özım, tän – menıkı,
«Menı» men «menıkınıŋ» maǧynasy – ekı.
«Men» ölmekke taǧdyr joq äuel bastan,
«Menıkı» ölse ölsın, oǧan bekı.
(28-b.)
Adam basyna «arnauly tausynşaq kün» töngende «men» men «menıkınıŋ» maǧynasy özgerıp sala beredı. Tän öledı, iaǧni «menıkı» öledı, jan men aqyl «menge» ainalyp ǧūmyr keşedı. Būǧan taǧdyrdyŋ da küşı jetpek emes. Abaidyŋ «men» dep otyrǧany adamnyŋ ruhy bolsa kerek. Ruh mäŋgılık.
Abai «men» degendı aitqanda eşqandai lirikalyq geroi emes, naqtyly öz mänınde aityp otyr. Abai siiaqty jandardyŋ «menı» eşqaşan ölmek emes. Būl – adamzat bolmysynyŋ zaŋdylyǧy. Sondyqtan olardyŋ tabiǧaty, tänı ölgenımen «menı» ölmeidı. Ol quat ūrpaqtarǧa qajet. Mūndai zaŋdylyqsyz adamzat bolmysynda özgerıs ürdısı bolmas edı.
«Köptıŋ bärın köp deme, köp te bölek»
«Köp» – degenımız äleumettık filosofiianyŋ ūǧymy. Abai «köp»-tı ūǧym retınde qoldanǧan. Ǧylymda «köp»-tıŋ bırneşe balamalary bar, olar: qoǧam, tap, äleumettık top, ūjym, kasta, tobyr (tolpa), būqara, jūrt, t.b. Saiasi maqsatqa bailanysty ǧalymdar osy tüsınıkterdı öz qajettılıkterıne jaratqan. Abai bolsa bır sözben ǧana öz oiyn bıldırgen, ol – «köp» degen ūǧym. Köptıŋ baǧytyn, hakım pıkırınşe, anyqtaityn – «edinisa», iaǧni dara tūlǧa. Köptıŋ ısıne naǧyz mazmūn bergen osy – edinisa. Bıraq köp kei jaǧdailarda tūlǧasyz (edinisasyz) äreket ete bermek. Mūndai jaǧdaida onyŋ äreketınen jaqsylyq kütpeŋız. Sebebı köptıŋ sanasy tobyrlyq sipatta. Tobyr – toqtausyz aqqan joiqyn küş, ol jolyndaǧysyn būzyp-jaryp, qiratudan özgenı maqsat etpeidı. Qiratu, būzu qyzyǧy özıne erekşe tüsınıkterdı qalyptastyrady, ol revoliusiiaǧa aparyp soǧady. Būl – apat filosofiiasy. Alaida apattyŋ da adamdardy özıne tartatyn tylsym quaty bar. Adam qiratuǧa bılek sybanyp kırıskende, ol özınıŋ tabiǧatyn özgertıp, özıne tän sana ornyna, özgelerdıŋ sanasyn syiǧyzyp, ekı türlı sana keŋıstıgınde ömır keşedı. Retıne bailanysty ıske basşy bop öz sanasy körınse, keide onyŋ ornyn özge sana basady, söitıp bır adam ekıge jarylyp kün keşkende, onyŋ boiynda adamǧa degen öşpendılık oty tūtanyp, jeke özı turaly oi aitqandy jau sanaudy ädetke ainaldyrady. Mūndai sananyŋ aty – fanatizm. Tobyrlyq sana – köptıŋ sanasy. Tobyrda äu basta ızgı tılek bolǧanymen, oǧan jetudıŋ jolynda, tobyr adamşylyqqa müldem jatpaityn äreketterge baruy äbden mümkın. Izgı ıske jetude ızgılıktı talap etudı tobyr qaidan bılsın?! Auyz sudy ızdep jürıp, topan sudy qaptatatyn da osy tobyrlar. Tobyr degen ne? Eŋ qysqa tüsınık, top bolyp jüretınder – tobyrlar. Mūny bız kezınde kollektivizm degenbız. Sonda adamdar nege toptasa bastaidy, sebebı top adamdy basqaru jeŋıl, sondyqtan olardy arnaiy osylaişa toptastyruşylar bolady, būl bır. Ekınşıden, boiyn ürei bilegen erıktı ıske erık, qairaty joqtar topşyl bolady. Qara köbeitıp boi körsetu märttık emes, üreidıŋ bır formasy. Üşınşıden, «edinisa» bastaǧan top bolady, būl özge närse. Tobyrdyŋ quaty arly, aqyldy adamnyŋ erkınde bolsa, ızgı ıske jetudıŋ de ızgı joly tabylary anyq. Ǧadılettı patşa degen – osyndaidan tuǧan tüsınık.
Ǧadälät pen marhamat – köp azyǧy,
Qaida körseŋ, bolyp baq soǧan kömek, –
deidı Abai.
Ädıldık köp üşın qajet. El bileuşı, eŋ aldymen, köpke ädılettı boluy mındet. Olai bolmaǧanda el būzylady, köp tobyrǧa ainalyp, halyq azyp-tozady. Sonda halyqty tozdyruşy küş öz ışınde ekenın el basşylary bılmek kerek. Abai osy şumaqtyŋ ekınşı jolynda:
Köp it jeŋıp, kök ittı künde jemek, – deidı.
Iаǧni, köp köptıgın jasap, jalǧyzdy (dara tūlǧany) künde azapqa salmaq. Sonda köptıŋ köpşılıgınen ne qaiyr, ne ümıt?! Jügensız ketken köpten eş ümıt joq. Mäsele sonda, köptı äuel bastan adamşylyq jolynda ūstau kerek, öitpegende özıne aqyl salǧan dara danany, Abaidyŋ naqtylap aitqanyndai, «köp ittıŋ künde jeuı» anyq ıs. Oǧan adam balasy tarihynan köptegen mysaldar keltıruge bolady, ony, oqyrman, özıŋız de bılesız.
Ǧarifolla ESIM,
L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory,
filosofiia ǧylymdarynyŋ doktory
