Bäsekege qabılettı memleket degenımız tek ekonomikalyq damu körsetkışınen tūrmaidy, ol, sonymen qatar, mümkın tıptı bırınşı kezekte, bäsekege qabılettı mädeniettı qalyptastyrudan, öz mädeni jetıstıkterın älemge tanyta aludan tūrady dep oilaimyn. Sol sebeptı de kez kelgen memleket, äsırese damyǧan memleketter bırınşı kezekte öz elınıŋ ūlttyq mädenietın, önerın, ädebietın qyzǧyştai qorǧaityny zaŋdylyq bolsa kerek.
Qazaq mädenietınıŋ de tamyry öte tereŋde, älem boiynşa oiyp tūryp alar özındık orny bar. Oǧan naqty mysal retınde dombyrada küi oryndau men aitys önerınıŋ IýNESKO-nyŋ şeşımımen beimaterialdyq mūralar tızımıne engızılgenın atap ötuge bolady.
Endı basqasyn aitpai-aq, osy IýNESKO tızımıne engen ekı öner salasyna qatysty bızdıŋ ūlttyq zaŋnamamyzda bırde-bır norma joq ekenın qalai tüsınuge bolady? Salystyrmaly türde qaraityn bolsaq, Europa elderı odaǧy tek qana özderınıŋ ūlttyq mädeni mūralaryn saqtau ärı damytu baǧytynda 400-den astam qūqyqtyq jäne normativtık aktıler qabyldaǧan. Jäne bır mysal, bızde jyrdyŋ ondaǧan türı bar, öŋırlerge bailanysty bırneşege bölınedı, olardyŋ ışınde köne zamannan kele jatqan jyrlardyŋ jönı bölek.
Körşıles qyrǧyz elınde «Manas eposy» turaly arnaiy, öz aldyna bölek zaŋ bar, al bızdıŋ «Mädeniet turaly» zaŋymyzda balet bişılerı, olardyŋ arnaiy statusy turaly jazylsa da, jyr, jyrau, jyrşylar turaly, jalpy qazaq halqynyŋ dästürlı mädenietı men önerıne qatysty bır auyz söz joq.
HH ǧasyrda qazaq halqynyŋ mädeni jüiesine üş türli mädeniet: dästürli, otarşyl, batystyq mädeniet äser etkenı tarihtan belgılı, ülken ökınışke qarai, batys mädenietıne elıkteu, sol jolda öz dästürlı mädenietınen jerınu älı künge jalǧasyn tabuda. Endı sözden naqty sandarǧa köşpes būryn mädeniet salasynyŋ şeneunıkterı qalyptastyrǧan önerge qatysty ekı ūǧymǧa tüsınık bere keteiık, olar: dästürlı jäne klassikalyq öner tuyndylary. Osy bır beiresmi türde bolsa da, sanamyzǧa äbden sıŋıp qalǧan ekı terminge säikes, dästürlı dep qazaq halqynyŋ ūlttyq önerın, klassikalyq dep, ädette, batys elderı öner tuyndylaryn tüsınetın boldyq.
Mädeniet degende aldymen muzyka, söz önerı, jyr, auyz jäne jazba ädebietı, beineleu, teatr, kino tuyndylaryn aitamyz. Men osylardyŋ ışınen tek teatrlarǧa qatysty bügınde qalyptasqan jaǧdaiǧa toqtalaiyn. Özderıŋızge belgılı, Mäjılıs merzımınen būryn taratylyp, sailau jürıp jatqan kezeŋde elımızdıŋ 3 jyldyq biudjetı bekıtılıp kettı, qazır sol qūjatty zerdelep jatqan jaiym bar.
Endı respublikalyq teatrlarǧa 2023 jylǧa qarajat bölınuıne nazar audaraiyq. Astana qalasynda ornalasqan «Astana Opera» teatry men «Astana Balet» teatryna bölıngen qarjyǧa qalǧan qazaq, orys, ūiǧyr, nemıs ūlttyq teatrlarynyŋ barlyǧyna bölıngen qarajatty tügel qossaq ta jetpeidı. Nege? Öitkenı aldyŋǧy ekeuı klassikalyq, iaǧni batys önerıne jatsa, qalǧany, sonyŋ ışınde qazaq teatrlary ūlttyq, dästürlı öner qataryna jatady.
Mysaly, «Astana Opera» teatrynyŋ biylǧy biudjetı 5578541 teŋgenı qūrasa, 4 milliardtan astam biudjetı bar «Astana Balet» teatryna qatysty jaǧdai tıpten qyzyq, memleket öz esebınen salyp bergen ǧimaratty özı jalǧa aluǧa mäjbür bolyp otyr.
Klassikalyq teatr men qazaq teatry qyzmetkerlerınıŋ alatyn jalaqysyna deiın edäuır aiyrmaşylyq bar. Oǧan negız – «Astana Balette», «Astana Operada» Ükımet qaulysymen kommersiialyq emes aksionerlık qoǧam bolyp qūrylǧan, sol arqyly qyzmetkerlerıne köterıŋkı jalaqy töleuge mümkındıgı bar, al ırgetasy sonau 1926 jyly qalanǧan, ǧasyrlyq tarihy bar Mūhtar Äuezov atyndaǧy akademiialyq teatrdan bastap qalǧan teatrlar respublikalyq qazynalyq käsıporyn retınde ondai mümkındıkke ie emes.
Syrtqy elderge gastroldık saparlar mäselesınde dästürlı öner ielerı emes, klassikalyq, iaǧni, joǧaryda atap ötkenımdei, batys mädenietı ökılderıne basymdyq berıledı. Osy mysaldardan körıp otyrǧanymyzdai, dästürlı mädenietımız zaŋ jüzınde de, ıs jüzınde de qorǧalmaǧan dep aituǧa negız bar.
Qazaq ūlttyq mädenietı qaşanǧy öz elınde ögeidıŋ küiın keşpek? Menıŋ būl jerde biudjetten jaŋadan qarajat böldıru mäselesın köterıp otyrmaǧanymdy, memlekettık biudjette qarastyrylǧan qarajattyŋ ädıl bölınuı turaly mäsele köterıp otyrǧanymdy qabyldauyŋyzdy sūraimyn.
Sonymen qatar, ūlttyq mädenietke qatysty jaŋa konsepsiia qabyldau qajettıgı kezek küttırmes mäsele dep esepteimın. Eger qazaq mädenietın damytu mäselesı boiynşa ūzaq jyldarǧa negızdelgen ūlttyq konsepsiia jasaqtar bolsaq, tiıstı zaŋnamany da sol konsepsiiaǧa sai qabyldatyp, qalyptasqan keleŋsız täjıribenı de özgertuge jol aşylǧan bolar edı. Bıraq ol mäsele tek ministrlık ökılderı tarapynan emes, mındettı türde elımızdıŋ mädeniettanu salasyna qatysy bar ǧalymdarymyzdyŋ qatysuymen qaralsa degen ūsynysym bar.
Abzal QŪSPAN,
Mäjılıs deputaty
