Jazuşynyŋ būl şyǧarmasy eşqaida basylyp, jariialanbaǧan, oqyrman qauymǧa belgısız qoljazba küiınde mūrajai qorynda (80-buma, 37-48-b.) saqtalǧan – «Tas tülek» äŋgımesı. Taqyryptyŋ astyna avtor öz qolymen «ūzaq äŋgıme» soŋyna «Jalǧasy bar» dep arnaiy jazylǧan mūranyŋ jalǧasy mūrajai qorynan tabylmady. Äŋgımege daiarlyq jasaǧan bes bettık jospary arab ärpınde jazylyp saqtalǧan. Şyǧarmadaǧy bolatyn oqiǧanyŋ qalai damityndyǧynan mälımet beretın qoljazba josparynyŋ özı tügel emestıgı anyqtaldy. Äŋgımenıŋ aiaqsyz qalǧany körınıp tūr. M.Äuezovtıŋ jazu yŋǧaiy arab ärpıne jaqyn. Iаǧni äŋgımenı arab ärpımen jazady da, soŋyna qarai sol tūsta köşken latyn ärpıne, arasynda kirillisaǧa da ūlasady. Jazuşy şyǧarma jazu barysynda suretkerdıŋ ūşqyr oilary men tüiın sözderı köpşılıgınde arab ärpımen jazylatyny baiqalady.
Avtordyŋ da, mūraǧattyŋ da belgıleuınde 1-39-better, jaqsy saqtalǧan jazuşynyŋ äŋgımesı 1926 jyly ekınşı ret jazylyp, latyn ärpıne qaita köşırgen. 1930-32 jyldar aralyǧynda NKVD abaqtysynda otyryp, 1932 jyly 20 säuırde «Üştıktıŋ» būiryǧymen 3 jylǧa kesılıp, şartty merzımmen mamyr aiynda türmeden bosap şyqqan jazuşy «Tas tülek» äŋgımesın türmeden şyqqan soŋ jazǧan. Oqiǧa kolhozdastyru nauqany kezındegı el arasyndaǧy auyr küizelıstı körsetuge tyrysqan. Jazuşynyŋ negızgı nysanaǧa alǧan taqyryby 1932 jylǧy Qazaqstandaǧy jappai etek alǧan aştyqtyŋ sebep-saldaryn körsetuge negızdelgen. Ol kezeŋdı aituǧa tyiym salynǧandyqtan äŋgıme aiaqtalmai, keibır betterı qoldy bolǧanǧa da ūqsaidy. Ony äŋgımege şolu jasaǧanda oqiǧalardyŋ üzılıp, aiaqtalmai qalǧanynan aŋǧaramyz. Sol siiaqty jazuşynyŋ jaryq körmei qoldy bolǧan eŋbekterınıŋ bız bıletın bırneşe atauyn atap öter bolsaq, 1929 jyly jazylǧan ömırbaianynda Mūhtar Äuezov «1918 jyldyŋ 19 jylǧa qaraǧan qysynda süzek bolyp auyryp, oqudy tastap qyrǧa şyǧyp tūryp edım, sonda «El aǧasy» degen tört berdelı pesa jazdym. Şu degennen pesadan, dramadan bastaudyŋ özı belden şapqan siiaqty orynsyz bastalǧan qūr keude bolatyn. Sol sorly pesa qaida ekenın osy künge deiın bılmeimın. 26-jyly bır qys elde tūryp bır roman jazyp edım, ol da baspadan şyqqan joq» dep, qazaq tūrmysynan maǧlūmat beretın tört bölımdı kıtaby jaiynan habardar etse, 1921 jyly Semeiden şyǧatyn «Qazaq» gazetınıŋ 26 aqpandaǧy №222 sanynda jariialanyp, onda: «12 fevralda Alaştaǧy «Jaŋa Semei» halyq aǧartu «Es aimaq» ūiymy Zatondaǧy qazaq jūmysşylaryna qazaqşa sauyq jasady» degen bumada. M.Äuezovtıŋ özı jazǧan ömırbaiandarynyŋ bırınde: «1924 jyly qys elde tūryp, bır roman jazyp edım, baspadan şyqqan joq. Taşkentte tūrǧanda bır pesa jazdym, ol da älı şyqqan joq. 2-27-jyly «Sūǧanaq sūr» degen povest jazyp edım, baspadan şyqpady» dep mälımdeidı. Qoldy bolyp joǧalǧan osyndai bızge beimälım qūndy şyǧarmalary jaiynda jazuşynyŋ qyzy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, Äuezov mūrajaiynyŋ alǧaşqy qūrastyruşysy ärı direktory Läila Mūhtarqyzynyŋ «Sol zattardan äkem men şeşemnıŋ bırge tüsken suretın, bırer kıtapty ǧana qaitardy. Aşyǧyna jügınsek, jazuşynyŋ 1930 jylǧa deiıngı qoljazbasynyŋ eşqaisysy da tabylǧan joq, ızınen adasyp qaldyq» degen estelık sözıne qaraǧanda joǧalǧan dünielerge tärkıleu kezı sebep bolǧandyǧy anyq.
Būl latyn ärpındegı jinaq jazuşynyŋ közı tırısınde şyqqan kıtap bolǧanmen, sol kezdegı zaman aǧymyna säikes aituǧa kelmeitın oilar men pıkırler qysqaryp qalǧan bolatyn. Pesadaǧy bıraz dialogtar qasaqana alynyp tastaldy degen pıkırdıŋ tuyndauy zaŋdy närse; osyǧan orai jazuşynyŋ alǧaşqy oi-tolǧanystarynan tuǧan oqiǧalardy arab ärpındegı alǧaşqy nūsqasyna iek arta otyryp, tolyqtyryp, qazırgı erejelerge sai M.Äuezov şyǧarmalarynyŋ elu tomdyq tolyq jinaǧyna tolyqtyrylyp jıberıldı
Jazuşynyŋ 1932 jyldan bergı uaqytta jazylǧan şyǧarmalary tügelge derlık baspa betterınde jaryq körıp, köpşılıgı 12, 20, 50-tomdyq jinaqtarǧa engızıldı. Är kezde jazylǧan jazuşynyŋ qoljazbalary 600 bumaǧa jinaqtalyp saqtalǧan. Mūhtar Omarhanūly dünieden ötken kezdegı 1961 jyldyŋ 10 tamyzdaǧy ökımet qaulysynan keiın, ömırınıŋ soŋǧy 10 jylyn ötkızgen üiın mūrajaiǧa daiarlau barysynda, qoljazbalardy rettep bumalarǧa salu kezındegı alǧaşqy bızdıŋ körnektı ǧalymdarymyz ben mūrajai qyzmetkerlerınıŋ eren eŋbegınıŋ arqasynda bızdıŋ qolymyzǧa jetken dünieler der edık. Alǧaşqylardyŋ bırı jazuşynyŋ jūbaiy men qyzy Läila apamyz bastaǧan toptyŋ aldyŋǧysy dep filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Mūratbek Böjeiov jazuşy şyǧarmaşylyǧynyŋ tūŋǧyş bibliografiialyq körsetkışın jaryqqa şyǧardy. Aqyn apamyz Tūrsynhan Äbdırahmanova, önertanuşy ǧalym Ändıbek (Andabek) Qalibekūly Quanyşbaevtyŋ eŋbegı ülken nätije bergenıne kuä bolyp otyrmyz.
Osyndai qoljazbalardy retke keltıru jūmysynyŋ nätijesınde «M.O.Äuezovtıŋ qoljazba mūrasy» 600-den tūratyn bumaly atty asa qūndy jazuşy arhivınıŋ ǧylymi sipattamasynda körsetılgendei, keibır şyǧarmalarynyŋ ärtürlı bırneşe nūsqalary men materialdarynan tys jazuşynyŋ älı de jariialanbaǧan ülkendı-kışılı şyǧarmalary jeterlık. Mūrajai qoryndaǧy №128 bumanyŋ 9-37-betterınde «Tūman aiyǧarda» atty romannyŋ jospary men eskizı saqtalǧan. Belgılı ǧalym, QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent müşesı, professor Rymǧali Nūrǧalievtıŋ 1966 jyly 25-27 qyrküiektegı sandaryndaǧy jariialanǧan «Leninşıl jas» gazetınde «kölemı maşinkaǧa basqanda 70 bettei… Roman aiaqtalmaǧan. Bıraq şyǧarma eskizınıŋ özı körkem, qyzyqty» dep jazǧan bolatyn.
1921-22 jyldardaǧy aşarşylyq qazaq qoǧamyn bırjolata tūralatyp kettı. 1926 jyly 20 mamyrda köşpelı, jartylai köşpelı audandardyŋ şabyndyq, egıstık jerlerın qaita bölu turaly zaŋ şyqty. Osy zaŋnan keiın köşpelı qazaqtardy jerge ornalastyru, 1927 jyly jeltoqsanda bailardyŋ üi mülkın tärkıleu turaly zaŋ qabyldanyp, 1928 jyly 27 tamyzda bailardyŋ barlyq şaruaşylyǧyn, mal-mülkın tärkıleu, özderın jer audaru, ūiymǧa qarsylyq körsetkenderdı jazalau turaly zaŋdar bırınıŋ artynan bırı şyǧyp, ıske asyp jatty. Endı osy nauqanǧa qarsylyq körsetkenderge, meilı kedei, jalşy-jaqybai bolsyn, qataŋ jaza qoldanu kerektıgı de zaŋdastyryldy. Qazaqstandaǧy osyndai nauqan kezındegı jospardy artyǧymen oryndau barysy, et ötkızu üşın kedei-kepşıktıŋ jalǧyz siyryn da tartyp alu siiaqty körınıster keŋınen etek aldy. M.Äuezov osy körınısterdı basty nazarǧa alyp:
«Qat-qabat.
Ekı ökıldıŋ bırı qoranyŋ esıgın teuıp jıberdı. Kışıleu aǧaş esık bai-bai salyp, şalqasynan aşyldy. Syrtta üimelep tūrǧan erkekterdıŋ barlyǧy qoranyŋ ışıne qarai omyraulady…
Qarny ülken qyzyl qasqa siyr būrylmastan topanyn jep tūr. Art jaǧy quşiǧan aşamai. Süiek-süiegı şodyraiǧan. Jelını kernep, tolyp qalǧan.
– Bärekele, et mūnda tūr ǧoi! – dep ülken ökıl qasqa siyrdy közımen aimalap ötıp; – siyrlar qorada tūrsyn da, et jospary özınen-özı tolyp jatsyn… – dep tüsın sūrlantyp alyp, kekesınmen Jarqynǧa qarady.
– Qyzyl qaryn jas balamen jyl on ekı ai kütkenımız, osynyŋ bır jylbysqasy edı. Bügın-erteŋ būzaulaidy. Jelının änı körıp tūrsyz! – degende, endı betı aşylyp alǧan Bijamaldyŋ da sözı tasqyndap, kernei bastaǧan edı.
– Bū qai qylǧandaryŋ?..
– Tıptı Keŋeske de dostyq emes qoi būnyŋ özı.
– Bai-qūlaq bolsaq eken, ol bır särı…» degen joldardan-aq asyra sılteudıŋ arqasynda kedeilerdı tūralatyp, aştyqqa aparǧan näubettıŋ kesırın körsetedı. Aştyqtyŋ neden etek alǧanyn körsetudı maqsat etken jazuşy ūzaq äŋgımesın aiaqtamai, oqiǧanyŋ baǧytyn özgertuge mäjbür bolady.
Ümıt etıp otyrǧan jalǧyz aryq siyrdyŋ būzaulauyn kütıp otyrǧan şarua jaiyn: «Būlar özgeden oqşauyraq tūrǧan kışkentai jaman qoraǧa taqap keldı. Bolymsyz, soqyrşa terezenıŋ bır közıne balanyŋ jyrtyq şapanyn tyǧyp qoiǧan üi eken. Qoranyŋ töbesı de, qabyrǧalar da jäutık-jäutık. Jyrtyq şoqpyt. Tam jaqtyŋ sylauy da qotyr-qotyr. Köp jerı qorasan jegendei qopsyp tüsıp, şūbartyp tūr. Töbedegı mürje qiqiyp-şoiqiǧan – forymsyz» dese, üiden şyqqan kedei äielınıŋ keipın «eskı köilektıŋ etekterı borşa-borşa. Qoiu qara şaşynyŋ jarym-jartysy ürpiıp, seksiıp, joǧary örekpıse, qalǧan jarymy sybasyp salpyldap, ekı betın basa tüsıptı» dep joqşylyqtan şarşaǧan kedei baiǧūstyŋ küisız qalpyn suretteidı.
1930 jyly 5 qaŋtarda BK (b) P Ortalyq Komitette «Ūjymdastyru qarqyny jäne memlekettık kolhoz qūrylysyna kömek şaralary turaly» qauly qabyldanyp, ıs-şaralar ūiymdastyryla bastady. 1920-30 jyldardaǧy aşyqqandarǧa kömek körsetu komissiiasynyŋ töraǧasy bolyp sailanǧan M.Äuezovtıŋ mälımetı boiynşa 1932-1933 jyldary 2 mln 300 myŋǧa juyq adam qūrban bolǧan («Qazaqstan» ūlttyq ensiklopediiasy. – Almaty. 2006. – 704-b. T. 8 – b. 438.) degen anyqtama mätının berıp otyrǧan jazuşy «Tas tülek» atty äŋgımesınıŋ jazylu taǧdyryn ūzaqqa sozbai, oqiǧa barysyn basqa arnaǧa auystyruǧa mäjbür bolǧan. Uaqyt talaby sony kerek etkenıne qarai 1935 jyly «Tas tülek» atty pesasyn jazdy.
Pesa alǧaş ret 1935 jyly jazylyp, jazuşynyŋ osy şyǧarma attas jinaǧynda («Tas tülek» pesa, äŋgımeler jinaǧy. Almaty; QKÄB, 1935 jyl, 7-101-better) jaryq kördı. 1969 jyly 12 tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ 8-tomynda («Jazuşy», 1969. 367-447-better) basyldy.
Būl latyn ärpındegı jinaq jazuşynyŋ közı tırısınde şyqqan kıtap bolǧanmen, sol kezdegı zaman aǧymyna säikes aituǧa kelmeitın oilar men pıkırler qysqaryp qalǧan bolatyn. Pesadaǧy bıraz dialogtar qasaqana alynyp tastaldy degen pıkırdıŋ tuyndauy zaŋdy närse; osyǧan orai jazuşynyŋ alǧaşqy oi-tolǧanystarynan tuǧan oqiǧalardy arab ärpındegı alǧaşqy nūsqasyna iek arta otyryp, tolyqtyryp, qazırgı erejelerge sai M.Äuezov şyǧarmalarynyŋ elu tomdyq tolyq jinaǧyna tolyqtyrylyp jıberıldı.
«Tas tülek» pesasy jazuşynyŋ köpten oilanyp, tolǧanyp, şyǧarmasyna aldyn ala jospar jasap, jedel kırısıp, tez arada jazyp bıtken jūmysy dep aitar edık. Mūrajai qoryndaǧy (88-buma, 1-111-better) arab ärpındegı avtografty jaryqqa şyǧaru üşın jazuşy baspamen kelısımşartqa otyrǧan. Kelısımşarttyŋ köşırmesı LMMA, KPR 1, 274-buma. 8-b.
İzdatelskii dogovor №72.
- 20/XI. Almaty. Sbornik novyh pes i rasskazov pod nazvaniem «Tas tülek» razmerom do 16,5 p. l.
Osy kölem şarttyŋ negızınde latyn ärpınde «Tas tülek» degen atpen (pesa, äŋgımeler jinaǧy) kıtap bolyp basylyp şyqty. Jinaqtyŋ bırınşı betıne «Būl jinaqty Oktiabr tudyryp ösırgen Lenin komsomolynyŋ qazaqstandyq ätıretıne arnaimyn», jazuşy» dep qol qoiǧan kıtaptaǧy «Şatqalaŋ», «Izder», «Qūm men Asqar» («Tüngı saryn») bır mezgılde jazylǧandyqtan, oqiǧalary aitylatyn oilar men taqyryptary bır-bırıne ūqsas baiandalady.
Oqiǧada Qazan töŋkerısınen keiıngı Qazaqstandaǧy tap tartysy, äleumettık küres, ondaǧy adamdar taǧdyry jan-jaqty talanyp, jaŋa adamnyŋ äleumettık küres üstınde şyŋdalyp, zaman aǧymymen jetıle tüsıp öskenın suretteitın auyl taqyrybyna arnalǧan. Pesa jaily dramaturg «…körkem ädebietke, dramaturgiiaǧa revoliusiia ösırıp-öndırgen jaŋa adamdardyŋ beinesın ösıru turaly M.Gorkiidıŋ ündeuıne qosylyp, men jaz boiy «Tas tülektı» jazdym» deidı. Qazaq jastarynyŋ jetılıp, ösu kezeŋındegı oqyp üirenu men mamandyǧyn arttyruda qūrylystyŋ qai salasynda bolsa da jeŋıp şyqqan jetıstıkterın baiandaityn «Tas tülek» oqiǧasy 1928 jyly ataqty bai Qondybaidyŋ jer audarylyp, dünie, mal-mülkı tärkılenetın tūstan bastalady. Jailau, küzeu men mal-mülkı özınıŋ kedeilerıne ülestırılıp berıledı. Körşılerı men malailary Qambar, Böltırık, Altyn, Topai, Şäkender alǧaş qūrylysqa jūmysqa baryp, jaŋa ömırge bet būryp, sana-sezımı oianady. Jastar jaǧy komsomolǧa müşe bolyp, bılımın jetıldırıp, maman bolyp elıne oralady. Qondybai baidyŋ jerıne siyr fermasyn salyp, mal asyldandyru ısımen şūǧyldanady. Būlar jaŋa sovhozdyŋ mal şaruaşylyǧyn qolǧa alǧan tūsta, sovhozǧa müşe bolyp kırgen baidyŋ tuystary kedergıler men ziiankestık ūiymdastyryp, sovhoz malyn aidap Qytai aspaq bolǧan jerınen ūstalyp, bet perdelerı aşylady. Būl kezeŋ Qazaqstannyŋ 15 jyldyq merekesı qarsaŋyna tura keledı. M.Äuezov osy merekege orai «Tas tülek» pesasyn daiarlap, sahnalandyru ısımen de şūǧyldanady. 1935 jyly 7 qaraşada M.Nasonovtyŋ rejisserlıgımen (suretşı A.Nenaşev) teatrda «Tas tülek» pesasynyŋ alǧaşqy şymyldyǧy aşyldy. «Sosialistık Qazaqstan» gazetınıŋ osy jylǧy 21 qazandaǧy sanynda «Qazaq memlekettık drama teatrynda oktiabrdıŋ 22-23-24 künderı Äuezūly Mūhtardyŋ Qazaqstannyŋ 15 jyldyq merekesıne arnap «Tas tülek» pesasy qoiyldy» degen habarlandyru şyqty.
«Tas tülek» äŋgımesın jazuşy aiaqtamai, ıle-şala pesasyna kırısedı. Sebebı äŋgımenıŋ soŋǧy betterınen keiın jaŋa eŋbektıŋ keiıpkerlerı körsetılıp, olar jaiynda sipattama jazylǧan. Oqiǧa basqa arnaǧa auysyp, ūjymdastyru kezeŋın tılge tiek etken. Jazuşy aitylmaq oilaryn jospary boiynşa aştyq oqiǧasynan tam-tūmdap aityp, onyŋ sebep-saldaryn baiandaityn kezeŋderdı pesasynda aitpaq bolady. Merekenıŋ qarsaŋyna döp keletın taqyryp bolǧandyqtan, jazuşy köp oilanbai-aq ıske şūǧyl kırısıp, pesanyŋ jazyluyna sebepşı ömırde bolǧan oqiǧany baiandau üşın keiıpkerlerın tiptendırıp, bolaşaq şyǧarmasynyŋ josparyn jasaidy. Osy attas äŋgımenıŋ qoljazbasymen bırge tüptelgen (50-bumanyŋ 52-betı) pesasynyŋ myna türdegı josparyn jasaǧan.
Maqalamyzdy tüiındei kele, M.Äuezov 1930-32 jyldary qazaq halqynyŋ basynan ötken auyr zūlmatty baiandau maqsatynda qolǧa alǧan şyǧarmasynyŋ jaryq körgenge deiın bırneşe özgerısterge tüsıp, aitylmaq oidyŋ negızgı tüp tamyry būrmalanyp, aşarşylyqtyŋ sebep-saldaryn tam-tūmdap qana aitumen şekteluge tura kelgenın materialmen tanysqanymyzda közımız tolyqtai jettı. Aiaqtalmai qalǧan «Tas tülek» «ūzaq» ärı kölemdı äŋgımesı jaryqqa şyqpaitynyna közı jetken suretker osy attas pesasynda aitudy közdegen.
Sanagül MAILYBAI,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
