Qazır «elektrondyq» degen eŋ köp qoldanylatyn sözge ainaldy. «Elektrondyq bailanys», «elektrondyq qyzmet körsetu», «elektrondyq jüie», «elektrondyq kıtaphana»…Qysqasy, ainalamyzdyŋ bärı elektrondy. Osynyŋ özınen-aq adam balasy virtualdy älemge qanşalyqty bailanǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Aqparattyq almasudyŋ damyǧany sonşalyq, üide otyryp-aq bar şaruany kompiuterdıŋ pernetaqtasymen retteitın deŋgeige jettık. Qazırgı taŋda elektronika älemınde kün saiyn bır jaŋa önım düniege kelıp jatady. Äsırese, sandyq elektronika salasynyŋ damuy taŋdanarlyq.
Ūialy bailanysşaryqtau şegınde
Sandyq mikroelektronikalyq qūrylǧylardyŋ ışınde bärınen ozyp tūrǧany – ūialy telefondar. Tübınde kompiuterıŋdı de, planşetıŋdı de basyp ozatyn osy telefon bolady. Būryn ūialy bailanys türı şyqpai tūrǧanda qalai ömır sürgenbız dep oilaimyn keide. Bır kün telefonyŋyzdy üige qaldyryp ketıŋızşı. Qaita-qaita alaŋdap, mazaŋyz ketedı. Özıŋızdı dünienıŋ bärınen qūr qalǧandai sezınesız. Al būryn qalta telefonsyz jūrt qalai ömır sürgen? Bıraq būryn telefonsyz-aq jūrttar bır-bırın ızdep tauyp, habar alysyp, tıldesıp tūrdy emes pe? Osydan 150 jyl būryn telefon bailanysy ǧalymdar men önertapqyştardyŋ armany edı. Bıraq bolaşaqta tolqyn arqyly adamdardy bır-bırımen bailanystyratyn symsyz telefon şyǧatynyn jazuşylar baiaǧyda-aq jazyp ketkenın bıreu bılse, bıreu bılmes. Mysaly, osydan bır ǧasyrdai būryn ömır sürgen Robert Hainlain, Djek Londonnyŋ şyǧarmalarynda osy ūialy telefon bailanysy turaly keŋınen aitylady. Alǧaşynda tek bailanys qūrylǧysy bolǧan telefon bügınde talai mındettı qatar atqaryp jür. Sandyq qūrylǧylardyŋ ışınde eŋ ötımdısı de osy telefon bolyp tūr. Aqparattyq tehnologiialar naryǧyndaǧy jaǧdaidy zerdeleitın «International Data Corporation» saraptamalyq ortalyǧynyŋ zertteuıne jügınsek, biyl jyldyŋ aiaǧyna deiın älemde 1mlrd smartfon satylmaq. Būl byltyrǧymen salystyrǧanda 40 paiyzǧa köp. Osyǧan bailanysty smartfondardyŋ baǧasy da arzandap keledı. Mysaly, ötken jyly smartfondardyŋ baǧasy orta eseppen 387 AQŞ dollaryn qūrasa, biyl 337 AQŞ dollaryna arzandaǧan. Smartfondardy satudyŋ ortaşa baǧamy jylyna 12 paiyzǧa tömendep otyr. Eger osy qarqyn jalǧasa berse, 2017 jylǧa qarai onyŋ qūny 265 dollarǧa tüsedı. Al satylym kölemı 2017 jylǧa qarai 1,69 milliardqa ösedı degen boljam bar.
Älemdegı telefon paidalanuşylardyŋ sany soŋǧy jyldary kürt ösıp, 6 milliardqa jetken. Soŋǧy derekter boiynşa, jer betınde 7 milliard adam bar ekenın eskersek, ūialy bailanystyŋ qarqyndy damyǧanyn osy körsetkışten-aq köruge bolady.
Hoş iıstı telefondar
Sandyq elektronikanyŋ bügıngı damuyna qaraǧanda, tübınde şynaiy sezım men virtualdy ömırdı de şatastyryp alatyn siiaqtymyz. Önertapqyştar endı hoş iısterdı, sonyŋ ışınde gülderdıŋ, taǧamnyŋ iısın telefon arqyly sezınuge de mümkındık tuǧyzyp jatyr. Mūndai ǧajaiypty älemnıŋ eŋ aqyldy tūrǧyndary sanalatyn japondar oilap tapty. Ol üşın «Scentee» dep atalatyn qūrylǧyny telefonyŋyzǧa ornatyp alsaŋyz boldy, qandai bır SMS-habarlama jıbergende, qalaǧan iısıŋızdı qosyp jıberuge bolady. Süiıktıŋızge rauşan gülınıŋ iısın, ärıptesıŋızge hoş iıstı kofenıŋ iısın jıberuge bolady. Al telefondaǧy atys-şabys oiyndaryna atylǧan oqtyŋ, tütınnıŋ iısın sıŋırıp qoiuǧa mümkındık bar. Hoş iısterdı taŋerteŋgılık saǧat-oiatqyşyŋyzǧa da ornatyp qoia alasyz.
Osyndai bır qūrylǧynyŋ baǧasy – şamamen 3.5 evro. Ol 100 ret qoldanuǧa jetedı. Qondyrǧyny aldymen japondardyŋ özderı paidalana bastady. Köp ūzamai älem elderınıŋ aqparattyq naryǧyna da jetetın bolady.
Şaŋsorǧyş pa, aqşa sorǧyş pa?
Elektrondy tehnologiianyŋ bärı de adamnyŋ tūrmys-tırşılıgın jeŋıldetu üşın jasalǧany belgılı. Mysaly, mikrotolqyndy peş, şaŋsorǧyş, kır juǧyş tehnikalary adamzattyŋ kädesıne jarap-aq tūr. Äsırese, uaqyty tapşy qalalyqtar üşın elektrondyq qūrylǧylar taptyrmas kömekşı. Bıraq osylai eken dep, sony tehnikanyŋ soŋynan ere berudıŋ de qajetı şamaly. Öitkenı, künde jaŋaryp jatqan dünienı eşkım de quyp jete almaidy. Alaida, jūrtşylyq elektronika älemınıŋ tyŋ jaŋalyqtaryna eleŋdemei taǧy otyra almaidy. Eldıŋ osy osal tūsyn paidalanyp qalǧysy keletın qular da jetkılıktı. Mysaly, qazır Astana qalasynda şaŋdy da soratyn, massaj da jasaityn, üidı de juatyn, allergiiany da azaitatyn keremet şaŋsorǧyş şyqty. Ol dükenderde, sauda ortalyqtarynda satylmaidy. Tek jekelegen satuşylardyŋ qolynda jür. Olardy alaiaqtar dep aitu qiyn. Bıraq tūrǧyndardyŋ aŋǧaldyǧyn, ilanǧyştyǧyn paidalanyp, älgı şaŋsorǧyşty satyp jıberedı. Satqanda köşede tūrmaidy olar. Päterlerdı aralap jürıp satady «önımderın». Aldymen tanys adamyŋnyŋ atynan sızdıŋ telefonyŋyzǧa habarlasyp: «üiıŋızdıŋ kılemın, matrastaryŋyzdy tegın tazartyp beremız» dep senımıŋızge kırıp alady da üiıŋızge jetıp keledı. Olarǧa esıktı qalai aşqanyŋyzdy özıŋız de baiqamai qalasyz. Sodan keiın deldaldar būnyŋ amerikalyq keremet şaŋsorǧyş ekendıgın, bır özı pälenbai qyzmet atqaratynyn, şaŋnyŋ bır tüiırın qaldyrmai tazalaitynyn aityp, jarnamany jasaidy-aq. Arasynda şaŋsorǧyşpen üiıŋızdıŋ kılemın qaǧyp, matrasyŋyzdy juyp beredı. Eŋ soŋynda «şaŋsorǧyş ūnady ma, ūnasa myna qaǧazǧa qol qoiyŋyz» deidı. Ärine, kılemıŋızdı juyp bergenıne mäz bolyp, sız «ūnady» dep qol qoiasyz. Osy jerde satuşylar tūtynuşynyŋ şaŋsorǧyşqa köŋılı auǧan ūrymtal tūsty qalt jıbermei: «qanşaǧa satyp alar edıŋız? Negızı, mūnyŋ baǧasy 3-4 myŋ dollardy qūraidy. Alsaŋyz, arzanǧa beremız. Ärı jarty million teŋgenı salsaŋyz, qalǧanyn bölıp töleuge bolady» dep keŋpeiıldılık tanytady. Osylaişa, aldanyp qalǧan qanşama astanalyqtar aramyzda jür.
Şaŋsorǧyş satuşylar tūrǧyndarǧa tükke tūrmaityn düniesın satyp, kemı 500 myŋdy qaltaǧa basuda. Olarǧa eşqandai zaŋ da joq. Sebebı, olardy alaiaqtar deuge dälelıŋız joq. Sondyqtan, tek özıŋızdı-özıŋız ǧana qūtqara alasyz. Olardyŋ sendıre aitqan sözıne ilanyp, qaqpanǧa tüsıp qalmau kerek. Būl şaŋsorǧyş ortanqoldy «ärıptesterınen» säl jetıldırılgenı ras şyǧar, bıraq baǧasy 10 esege ösırılgenın esterıŋızge ūstaǧan läzım. Onyŋ qūny ärı ketse 600 evrodan aspaidy.
Eskınıŋ bärı jaman, jaŋanyŋ bärı jaqsy emes. Kez kelgen elektrondyq qūrylǧyny alǧanda jaŋadan şyqqanyna emes, sapasyna da köŋıl bölgen artyqtyq etpeidı.
Qymbat TOQTAMŪRAT
