Endı eŋ tömengı jalaqy 60 myŋ teŋgege deiın ösedı. Al şynaiy körsetkıştı alyp qaraityn bolsaq, onda 60 myŋ teŋgenıŋ özı bır adamnyŋ ömır süruıne jetkılıksız. Oǧan infliasiia deŋgeiı men päter aqysy, jol jäne azyq-tülıktıŋ qymbattauyn qossaq, onda tıptı az ekenın tüsınemız. Naryqtaǧy baǧany tūraqtandyru mehanizmderı dūrys jūmys ıstemeitın Qazaqstan üşın, eŋ tömengı jalaqynyŋ 60 myŋ teŋgege köterıluı naryqtyŋ da retsız baǧa köterıluıne äser etuı mümkın be? Köbınıŋ tapqany tamaqtan artylmaityn azamattar qymbatşylyq qysqan zamanda qalai kün köredı? Bügıngı künı eŋ tömengı jalaqyny qanşaǧa deiın köteru kerek? Biudjet şama-şarqy qanşaǧa deiın köteruge jetedı? 60 myŋ teŋge halyqtyŋ äl-auqatyn arttyruǧa septıgın tigıze qoia ma?.. Sūraqtardyŋ jauabyn deputat, ekonomist-sarapşylardan sūrap bıldık.
Mūrat BAQTİIаRŪLY,
QR Parlament Senatynyŋ deputaty:
Qaita qaraluy kerek
– Qazaqstanda ökınışke qarai, eŋ tömengı jalaqy 42500 teŋge bolyp keldı. Elımızde būl eŋ tömengı jalaqymen ömır süru mümkın emes. Būl 100 dollarǧa da jetpeidı. Biyl Prezidentımız Q.Toqaev Joldauynda ony 60 myŋ teŋgege deiın köteru turaly ūsynys aitty. Qazır ol Senatta talqylanyp jatyr. Däl qazırgı azyq-tülık baǧasy kün emes, saǧat saiyn qymbattap jatqan kezde 60 myŋ teŋgelık eŋ tömengı jalaqy adamdardyŋ qajettılıkterın qanaǧattandyra alady dep men aita almaimyn. Mūny qazır elımızde milliondaǧan adam alyp otyr ǧoi. Bıraq memlekettıŋ qazırgı mümkındıgı de sol. Bügıngı künı jaqsy ömır süru üşın sarapşylardyŋ pıkırınşe, eŋ tömengı jalaqy 90 myŋ teŋgeden tömen bolmauy kerek. Menıŋ oiymşa, būl qaita qaraluy kerek. Sebebı qazırgı künı azyq-tülık pen kündelıktı tūtynatyn qajettı tauarlar baǧasyn ūstap tūru mümkın emes. Sebebı bır bızde emes, älemde solai. İnfliasiia da öte joǧary. Barlyǧyn eskere otyryp, menıŋşe, būl eŋ tömengı jalaqy mölşerıne Ükımet te, Parlament te qaita oralatyn bolady. 60 myŋ teŋgelık eŋ tömengı jalaqy kedei elderdıŋ deŋgeiındegı körsetkış dep esepteimın. Bızde ökınışke qarai, elımızde kedeiler sany artuda.
Jūmyspen qamtu ia memleket tarapynan berıletın äleumettık kömek adamdardyŋ barlyǧyn qanaǧattandyra almai keledı. Sondyqtan kedeilenu prosesı bar, küşeiıp keledı. Ony terıske şyǧara almaimyz. Bız halyqtyŋ äl-auqatyn köteru üşın qajettı tauarlarmen qamtasyz etu, importty azaityp, otandyq tauar sanyn arttyru, şaǧyn jäne orta biznes ielerın qoldauymyz kerek. Bızde ökınışke qarai, baǧdarlamalar bar, bıraq ol öz deŋgeiınde jūmys ıstep jatqan joq. Tolyp jatqan kerek emes jobalar bar, osy kezeŋde solardy qysqartu arqyly jalaqyny köbeituge bolady.
Maqsat HALYQ,
GSB UIB biznestı taldau
ortalyǧynyŋ direktory,
ekonomist:
Derekter şyndyqqa janaspaidy
– Bırden aitu kerek, 42500 teŋge mölşerındegı eŋ tömengı jalaqy öte az boldy. Indet kezınde qinalǧan jūrtqa 42500 teŋgeden bergen kezde ekonomister bolyp eseptep, kemı 70 myŋ teŋgenıŋ maŋaiynda boluy kerek dep aitqanbyz. Nege olai? Ol uaqytta AQŞ-tyŋ özı är azamatyna 1200 dollar kölemınde kömek berdı. Ony esepteu öte oŋai. Amerikanyŋ ekonomikasyn aitsaq, jan basyna şaqqandaǧy jalpy ışkı önım 60 myŋ dollar şamasynda. Al bızde 10 myŋ dollar şamasynda. Sonda bızde eŋbek önımdılıgı 6 ese tömen. Amerikadaǧy ärbır azamat bızge qaraǧanda önımdı jylyna 6 ese joǧary öndıredı. 200 dollar, 80 myŋ teŋgeden asyp jyǧylady. Reseide eŋ tömengı jalaqy 60-70 myŋ teŋge maŋaiynda. Demek, bızde de būl joǧary boluy kerek. Bırden aitu kerek, 60 myŋ teŋgege kelesı jyly emes, ötken jyly köteru kerek edı. Ötken jylǧy jäne osy jylǧy infliasiiany qossaq, sonda bügınde eŋ tömengı jalaqy 70 myŋ teŋgenıŋ üstındegı qarajat boluy kerek.
Eŋ tömengı künkörıs şegı degen ūǧym bar, tūtynuşylyq sebet negızınde esepteledı. Bızde būl tızımge 43 tauar kıredı, eŋ soŋǧy ret 2006 jyly bekıtılgen. Arada 15 jyl ötse de, älı özgergen joq. Tūtynuşylyq sebettıŋ özı Europada eŋ azy 300 tauardan bastalyp, 600 tauarǧa deiın engızıledı. Ūlybritaniiada şampandy da engızgen. Tūtynuşylyq sebetke bızde 43 qana tauar türı kıredı. Bızdegı eŋ tömengı künkörıs şegı – 34 myŋ teŋge. Onyŋ özı künkörıs şegıne eşqandai säikes kelmeidı. Sondyqtan eŋ tömengı jalaqyny köteru kerek. Ortaşa jalaqy bügınde 256 myŋ teŋge. Būl sifr şyndyqqa janaspaidy. Älemde ortaşa mediandyq jalaqy degen bar. Ol kışkene bolsyn şyndyqqa keledı. Bızde azamattarymyzdyŋ basym bölıgınde jalaqysy – 100 myŋ teŋgemen 200 myŋ teŋge aralyǧynda. Conyŋ arasynan ortaşasyn şyǧarady. Bızde biyl mediandyq jalaqy 150 myŋ teŋge dep tūr. Batystyq täjıribemen qarasaq, osy mediandyq ortaşa jalaqynyŋ 50 paiyzy eŋ tömengı jalaqy boluy kerek. Sonda däl qazırgı künı elımızdegı eŋ tömengı jalaqy 75 myŋ teŋge boluy kerek, al kelesı jyly osy jylǧy infliasiia qosylyp, ol 80 myŋ teŋgege köterıluı kerek. Resei Ükımetı özderı engızıp jatyr, ortaşa mediandyq jalaqynyŋ 43 paiyzyn eŋ tömengı künkörıs şegı retınde bekıtudı közdeidı. Elımızde bügıngı künı eŋ tömengı jalaqy 75 myŋ teŋge bolsa, eŋ tömengı künkörıs şegı şamamen 64 myŋ teŋgege deiın keluı kerek.
Arman BEISEMBAEV,
qarjy sarapşysy:
Jyrtyǧyn jamaudy doǧardy
Eŋ tömengı jalaqy 60 myŋ teŋge bolsa da, odan män joq. Basty sebepterdıŋ bırı, būǧan deiıngı eŋ tömengı jalaqy mölşerı müldem qūldyrap, halyqtyŋ jyrtyǧyn jamaudy doǧardy. Sondyqtan būl oilastyrylǧan şara dep esepteimın. Tek memleket onsyz da ekonomika zäru bolyp tūrǧan şeşımdı rastady. Eŋ tömengı jalaqy mölşerın arttyrdyq. İnfliasiia üdep tūr. Ükımet kei mamandyq ielerınıŋ jalaqysyn köterdı, bıraq onymen bırge azyq-tülık, qajettı tauar baǧalary şaryqtap barady. Jaŋa jyldan bastap, mūǧalım, därıgerlerdıŋ jalaqysy artqanmen, olar ony sezınbeidı. Eŋ tömengı jalaqy adam aş qalmaityndai mölşerde jasalady özı. Eŋ tömengı jalaqy şalqyp ömır süruıŋızge kömektespeidı. Al sapaly ömır süru deŋgeiın alsaq, sol 60 myŋ teŋgenı 5-ke köbeitıŋız. Oǧan jetetın künnnıŋ auyly öte alys. Bızde şikızat bar, mūnai bar. Bıraq halyqtyŋ äl-auqaty tömen. Ekonomikamyzdyŋ ony arttyruǧa däl qazır şamasy jetpeidı.
Bızge ūqsaǧan mūnai men şikızatqa bai elderdı alyp qaraiyq, Norvegiiada 19 million, BAÄ-de 8 million, Avstraliiada 25 million, Kanadada 9,9 million, Chilide 5,3 million halyq tūrady. Olardyŋ halqy jaqsy ömır süredı.
Samat MŪSABAEV,
QR Parlament Mäjılısınıŋ deputaty:
Ükımetten naqty äreket kütedı
– Bügıngı taŋda elımızdegı eŋ tömengı künkörıs deŋgeiı 35 myŋ teŋgenı qūraidy degen aqparat bar. Al osy 35 myŋ teŋgenı bır ailyq tırşılıkke qalai jetkızuge bolady? Qazırgı naryqtaǧy azyq-tülık baǧasyna qarasaq, būl tıptı adam senbestei jaǧdai. Bızdıŋ bıluımızşe, köptegen öŋırlerde qara jūmysşy men qarapaiym mamandardyŋ jalaqysy 60-90 myŋ teŋge şamasynda. Demek, ortaşa jalaqy kölemı de osy maŋaida degen söz. Qymbatşylyq mäselesı el Prezidentı deŋgeiınde qozǧalsa da, problema şeşılgen joq. Baǧa ösken üstıne ösıp barady. Al az jalaqyny qanaǧat etken halyq syldyr sözden şarşady. Endı Ükımet tarapynan naqty äreket kerek.
Qazaq jerınıŋ basym bölıgı – auylşaruaşylyq jerlerı. Osyndai keŋ jer men zor mümkındıgımız bola tūra azyq-tülıktıŋ baǧasyn tūraqty, halyq qinalmastai deŋgeide ūstap tūra almai kelemız. Kelesı, halyq köp tūtynatyn et, süt önımderıne subsidiiany arttyru kerek. Äsırese, jylqy, siyr, tüie şaruaşylyqtaryna oŋ közben qarap, mal basyn arttyryp, elımızdıŋ sūranysyn qamtamasyz ete alatyndai deŋgeige jetkızu kerek. Azyq-tülık öndırısı salasy mäselesın neǧūrlym tez jäne tereŋ tekseru qajet. Elımızde öndırılgen şikızat pen otandyq önımderdı eksporttauǧa asyqpai, eŋ aldymen, öz halqymyzdy sapaly da arzan önımmen qamtamasyz etudıŋ jolyn qarastyruymyz kerek. Otandyq öndıruşıler daiyndaǧan äleumettık azyq-tülıktıŋ halyqqa qoljetımdı baǧamen satyluy da Ükımet tarapynan qataŋ qadaǧalanuy tiıs.
Ǧalymjan KERIMBEK,
Halyqaralyq aqparattandyru
akademiiasynyŋ akademigı:
Halyq jaǧdaiynyŋ tömendeuıne äkeledı
– Bızdıŋ elımızdegı künkörıs deŋgeiı öte tömen. Qazırgı 60 myŋ teŋgenıŋ özı, halyqtyŋ tynys-tırşılıgıne eşqandai özgerıs äkelmeidı. Qaita bızdıŋ elde äleumettık daǧdarystyŋ küşeiuıne jäne halyqtyŋ jaǧdaiynyŋ tömendeuıne äkeledı. Egemendı elmız, damyǧan 30 eldıŋ qatarynan körınemız deidı, al bızdıŋ äleumettık äleuetımız oǧan säikes kelmeidı. Onyŋ üstıne orasan zor bailyǧymyz, keŋ-baitaq jerımız bar.
Sondyqtan künkörıs deŋgeiın köteru qajet, ortaşa jalaqy deŋgeiıne keltıru kerek degen pıkırge qosylamyn. Ol mümkındıkke bızdıŋ eldıŋ äleuetı jetedı. Künkörıs deŋgeiın köteruden eşbır qoryqpau qajet, osy saiasat arqyly bız elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaiyn köteremız. Sanaly ūrpaq pen salauatty ömır saltyn qalyptastyruǧa naqty qadamdardyŋ bırı bolyp tabylady. Ekonomikanyŋ özınde kelesıdei zaŋdylyq bar, şyǧys köbeigen saiyn kırıs te köbeiedı, al bıraq sol şyǧystardy tiımdı paidalanyp, kırıs äkeletın baǧyttarǧa jūmsauymyz qajet.
Saparbai JOBAEV,
ekonomist, Qazaq tehnologiia jäne
biznes universitetınıŋ aǧa oqytuşysy:
Köleŋkelı ekonomikanyŋ küşeiuıne äser etedı
– Nege 60 myŋ teŋge? Nege 80-90 myŋ emes? Sebebı biudjet mümkındıgı osyǧan sai keledı. Eger eŋ tömengı jalaqy mölşerın ekı ese köbeitsek, käsıporyn ielerı men adamdarǧa salyqty köp mölşerde töleuge tura keledı. Sondyqtan 42500-dı 60 myŋ teŋgege özgertıp otyr. Ony eŋ köp degende 80 myŋ teŋgege köteru mümkın jaǧdai, odan arǧyǧa şama jetpeidı. Sebebı ol tömengı jalaqy ǧoi. Sonda da ony köteretın bolsaq, käsıporyndar köleŋkelı ekonomikaǧa ötıp ketedı. Sonşa jalaqy beruge şamasy joq, az ailyqqa jūmys ıstetuı üşın bır-ekı adamdy ǧana jūmysqa alyp, qalǧandaryn esepke almai ıstetedı. Būl qazır de bar. Al endı eŋ tömengı jalaqyny kötersek, sybailas jemqorlyqtyŋ jailauyna, köleŋkelı ekonomikanyŋ küşeiuıne äser etedı. Eger ındet bolmaǧanda, 65-66 myŋ teŋge köteruge mümkındıgımız bar edı.
Bauyrjan YSQAQOV,
ekonomika ǧylymdarynyŋ
kandidaty,professor:
Ekonomikaǧa serpılıs bermeidı
– Bızde infliasiia resmi 7,5-8 paiyz delınedı, şyn mänınde 15-20 paiyzdan da asyp ketıp otyr. Sol üşın 60 myŋ teŋgege köterdı. Däl qazırgı infliasiianyŋ ösıp tūrǧan kezınde eŋ tömengı jalaqyny köteru halyqqa edäuır kömek bola qoimaidy. Bızde osy jalaqyny 1 milliondai ǧana adam alyp otyr. Bız eŋ tömengı jalaqy mölşerın arttyruymyz üşın bır adamnyŋ bır aiǧa jetetın qarjy kölemın ekı ese köteruımız kerek. Bız eŋ tömengı jalaqyny kötermesten būryn eŋ tömengı künkörıs deŋgeiın kötere otyryp, azyq-tülık sebetındegı tauar sanyn arttyruymyz kerek. Qazaqstannyŋ azyq-tülık sebetı Reseidıŋ sebetınen ekı ese jūpyny, al Europa elderınen üş-tört ese tömen ekenın baiqaimyz. RF-da tūtynu sebetındegı tauar men qyzmet türınıŋ jalpy sany – 156. Al AQŞ-tyŋ «sebetı» 300 tauar men qyzmet türınen qūralsa, Fransiiada – 250, Ūlybritaniiada – 350, Germaniiada – 475. Mysalǧa, Germaniiada sebetke kıretın tauarlar men qyzmet türın tūrǧyndardyŋ özderı tızıp, bes jyl saiyn tüzetu engızıp tūrady. Bes jyl saiyn Federaldy statistika qyzmetı 60 myŋ otbasyna sūrau salyp, sebettıŋ qūramyn qalyptastyrady. Nemıstıŋ tūtynu sebetıne balabaqşa qyzmetınıŋ qūnynan bölek, qarttar üiındegı kütımge, emdeluge degen qyzmet türlerı qosylǧan.
Qaiyrbek ARYSTANBEKOV,
Ekonomikalyq saiasat
institutynyŋ direktory:
Bastamany qoldaimyn
– Eŋ tömengı jalaqyny 60 myŋ teŋgege kötergenı öte dūrys. Būl bastamany qoldaimyn. Öitkenı soǧan säikes ışkı jalpy önım nominaldy körsetkışınıŋ ösuın şapşaŋdatady. Ekınşıden, 60 myŋ teŋgege köterılse, äleumettık toptaǧy biudjetten qarjylandyrylatyn qyzmetkerlerdıŋ tabysy ūlǧaiady. Naryqtaǧy baǧa eŋ tömengı jalaqy köterılmei-aq şaryqtauda. Sondyqtan būl jerde Euraziialyq Ekonomikalyq odaq aiasynda Reseiden import köbeiıp kettı, ekspansiia jürıp jatyr. Tölem balansy tapşylyq berıp jatyr. BŪŪ deregınşe, azyq-tülık baǧasy soŋǧy 3-4 jylda 40 paiyzǧa qymbattady. Būl – älemdık trend, odan bız syrt qalmaimyz. Işkı sebepterge kelsek, ekonomikalyq saiasattyŋ sapasy älı de laiyqty deŋgeide emes. Memlekettık biudjet pen kvazimemlekettık sektor jäne memlekettık biudjetten qarjylandyrylatyn basqa da ūiymdardyŋ barlyq şyǧyndary ekonomikanyŋ 63 paiyzyna jetıp otyr. Şyǧyndardyŋ köp boluy infliasiiaǧa äkep soqtyrady. Jalpy ekonomikada eŋ tömengı jalaqy siiaqty äleumettık körsetkışterdı şapşaŋ köterudıŋ eŋ basty ölşemı bar. Mäselen, JIÖ bızdegıdei 4 paiyz emes, 7-8 paiyzǧa össe, tömengı jalaqy da, ortaşa jalaqy da, joǧary deŋgeidegısı de ūlǧaiady. Jalaqyny, äleumettık standarttardy joǧarylatudyŋ basty közı Ükımet äsırese jasai almai otyrǧan ekonomikanyŋ joǧary qarqyndy damu traektoriiasyna köteru kerek.
Tek bızde ǧana solai ma?
2022 jylǧy 1 qaŋtardan bastap: memlekettık bazalyq zeinetaqy tölemınıŋ eŋ tömen mölşerı – 19 450 teŋge, zeinetaqynyŋ eŋ tömen mölşeri – 46 302 teŋge, järdemaqylardy jäne özge de äleumettik tölemderdi esepteu, sondai-aq Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnamasyna säikes aiyppūl sanksiialaryn, salyqtardy jäne basqa da tölemderdi qoldanu üşin ailyq eseptik körsetkiş – 3 063 teŋge, bazalyq äleumettik tölemderdiŋ mölşerlerin esepteu üşin eŋ tömen künköris deŋgeiiniŋ şamasy – 36 018 teŋge.
2022 jyly Qazaqstanda eŋ tömengı jalaqy 60 myŋ teŋgege deiın össe de, TMD-nyŋ elderınde būl körsetkış bızdegıden joǧary. Ukrainada 6 myŋ griven būl 94,6 myŋ teŋgege teŋ. Odan keiın Resei 12,8 myŋ rublden nemese 74,6 myŋ teŋgeden keledı. Belarus, Äzerbaijan jäne Moldovada eŋ tömengı jalaqy 60 myŋ teŋgeden joǧary. Armeniiada – 68 myŋ dram nemese 58,8 myŋ teŋge. Sonymen qatar, TMD elderı arasyndaǧy eŋ tömengı jalaqy Qyrǧyzstanda – 1,8 myŋ som nemese 9,3 myŋ teŋge. Odan keiın Täjıkstanda – 400 somoni nemese 15 myŋ teŋge. Özbekstanda qyrküiek aiynda eŋ tömengı kırıstı 822 myŋ sumǧa nemese 32,8 myŋ teŋgege deiın köterdı.
Eŋ tömengı jalaqy būl jūmysşyǧa qalypty jaǧdaida jäne aiyna qalypty jūmys uaqytymen aqşalai tölemderdıŋ kepıldendırılgen minimumy bolyp tabylady. Memleket barlyq menşık nysanyndaǧy käsıporyndarǧa öz qyzmetkerlerıne ai saiyn eŋ tömengı jalaqydan kem emes mölşerde töleuge mındetteidı. Osylaişa, eŋ tömengı jalaqy memlekettık äleumettık kepıldık desek te bolady.
