Dala mektebın qalyptastyryp, «dala danyşpandary» atanǧan babalarymyzdyŋ tälım-tärbie, ülgı-önege, aqyl-keŋes berudegı tärbie qūraldarynyŋ basty közı yrym-tyiym sözder bolǧan. Esı kırgen balalardy jaman ädet, jat piǧyl, ersı qimyl, ädepsız ısterden saqtandyruda tyiymnyŋ maŋyzy zor. Sondyqtan da halyqtyq pedagogikanyŋ qūramdas bölıgıne ainalǧan yrym-tyiym sözder el ışınde öte köp. «Ūlǧa otyz üiden tyiu, qyzǧa qyryq üiden tyiu» degen maqal osyǧan bailanysty şyqqan.
Bızdıŋ aitpaǧymyz, Abai şyǧarmaşylyǧyndaǧy osy künge deiın tereŋdep, taldap aita almai kele jatqan Abai susyndaǧan üş qainar būlaqtyŋ alǧaşqysy – qazaqtyŋ auyz ädebietı. Abaitanu baǧdarlamasyn mektepte oqytudaǧy basty kemşılık Abaidyŋ alǧaş susyndaǧan qainar būlaǧy – auyz ädebietıne tolyq den qoimai, Abaidy bala tılınde söilete almai otyrǧanymyz.
Ūly aqynnyŋ mūrasyn zerttep, tanyp, bılu maqsatynda joǧary oqu oryndarynda alǧaş ret arnauly pän retınde QazŪU-degı qazaq ädebietı kafedrasynda 1942-43 oqu jyldarynda M.Äuezovtıŋ ūiymdastyruymen Abaidyŋ ädebi mūrasyn ūzaq jyldar boiy zertteu bastalyp, abaitanudyŋ kurstyq baǧdarlamalary aşylǧany belgılı. Sodan berı Abaidyŋ şyǧarmaşylyq bailanysy, jaŋa jazba ädebietınıŋ köşbasşylyq qalyptasu joly, Batys jäne Şyǧys ädebietınıŋ äleumettık, aǧartuşylyq, patriottyq ideialaryn bügıngı jas ūrpaqtyŋ boiyna sıŋıru maqsatynda öte auqymdy zertteu jūmystary jürgızılıp keledı. Bır ökınıştısı, osy künge deiın M.Äuezov qalyptastyrǧan joǧary oqu oryndaryna, studentterge arnalǧan sol abaitanu baǧdarlamasynyŋ tek oryndary auysyp qana mektep baǧdarlamasyna ǧylymi tılmen ūsynylyp keledı. Sonyŋ saldarynan oquǧa jeŋıl, tılı qarapaiym tarihi estelıkterdı negızge ala otyryp, M.Äuezovtıŋ abaitanu ılımınde zamany aitqyzbaǧan tyŋ mälımetterdı aiqyndai almai kelemız.
Respublika boiynşa mektep baǧdarlamasyna säikes oqytylatyn abaitanu baǧdarlamasynda būryn-soŋdy nazardan tys qalyp kele jatqan Abaidyŋ satylai ösu joldaryn negızge ala otyryp, balalardyŋ jas erekşelıgıne qarai keşendı oqytuǧa baǧyt, mätındık ädıstemelık qūral älı künge deiın qalyptaspai keledı. Sondyqtan da «Abai joly» roman-epopeiasyndaǧy Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyn aiqyndaityn körkemdık täsıl men şynaiy tarihi oqiǧalardy naqty anyqtai alar emespız.
N.Nazarbaevtyŋ: «Abai amanaty», Q.Toqaevtyŋ «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasy negızınde abaitanu ılımın mektep baǧdarlamasyna jüielı türde engızu, täuelsız elımızdıŋ Abai tereŋıne üŋıle otyryp ūrpaq tärbiesıne zor yqpal etetının moiyndadyq.
Zaman talabyna sai bılım beru – adamgerşılık, intellektualdyq, mädeni damudyŋ joǧary deŋgeilık jäne käsıbi bılıktılıgın qamtamasyz etu baǧytyn Abai susyndaǧan üş qainar būlaqtyŋ alǧaşqy tūnyǧy auyz ädebietımen bailanystyru kerek. Oquşylardyŋ jas erekşelıkterıne sai – bastauyş synyptarǧa «Bala Abai», orta buynǧa «Aqyn Abai», joǧary synyptarǧa «Hakım Abai» taqyrybymen satylai oqytu arqyly Abaidyŋ ösu joly men ūlttyq tärbie berudıŋ üzdıksız ürdısın qalyptastyru qajet.
«Abaitanudyŋ» barlyq mektepterge ortaq tūraqty baǧdarlamasyn jasau üşın zaman talabyna orai Abaidy jaŋa qyrynan tanu, ǧylymi tūrǧydan tyŋ bailamdar jasau kerektıgı de zamannyŋ sūranysy.
Abaitanu ǧylymyn «Abai zamanyndaǧy abaitanu», «Keŋes däuırındegı abaitanu», «Bügıngı abaitanu» dep üş kezeŋge bölıp qarastyrǧan jaǧdaida aqynnyŋ zamany aita almaǧan nemese būrmalanǧan bıraz qūndylyqtar tanylar edı.
Abaidyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy, aqyndyq älemı turaly söz qozǧaǧanda ünemı medreseden sauat aşqan Abaidan bastaimyz. Medresede oqyǧan jyldary men äkesınıŋ el bileu ısımen ainalysqan bozbala Abaidyŋ jıgıttık şaǧynda Şyǧystyŋ klassik aqyndaryn oqyp, aqyndyq ruhani qazynasy da kün asqan saiyn närlenıp, qorlana beretının aitamyz.
Al düniege kelgen uaqyttan bastap, äkesı Qūnanbaidyŋ öz janynan maqal-mätel şyǧaratyn şeşendıgı, tapqyrlyǧy, batyrlyǧy men baluandyǧy, ädıldıgı bala tärbiesındegı yqpaly turaly aitpaimyz. Äjesı Zerenıŋ tektılıgı, anasy Ūljannyŋ biler tūqymynan şyqqan tapqyr şeşendıgı turaly da tek M.Äuezovtıŋ azdaǧan mälımetınen ǧana aŋǧaramyz. Abaidyŋ osyndai tektı ortadan ösıp, eldıŋ ädet-ǧūryp, salt-sanasy men äŋgımeşıl qarttarymen syrlasa jürıp, halqynyŋ ruhani qazynasynan mol susyndaǧanyn az bılemız.
Auyl aqsaqaldarynan da äŋgıme üstınde şeşen, tapqyr söileudıŋ syryn tanyp, söz önerınıŋ tyŋdauşyǧa äser etu quatynan sabaq alyp, körkem sözdıŋ qoǧamdyq oidaǧy alar ornyna män bere bastaǧanyn mektep oquşylaryna balanyŋ tılımen aita almai jürmız.
Qazaqtyŋ san qyrly auyz ädebietınıŋ bala tärbiesınde erekşe orny bar ekenın, Abai şyǧarmaşylyǧynda ülken orny bar qūndylyǧyn öz zamanynda M.Äuezov aita almady. Özı abaitanudyŋ oqytu baǧdarlamasyn jasaǧanda joǧary oqu oryndaryna arnalǧandyqtan ǧylymi negızge süienıp, ǧylymi tılmen jazdy. Künı bügınge deiın qarapaiym adamdar men mektep oquşylaryna tüsınuge asa auyr «Abaitanu» baǧdarlamasyn ärtürlı deŋgeide är ǧalym özınşe ūsynyp keledı. Bıraq barlyǧynyŋ aitar oiy men baǧyty, soqpaǧy – sol baiaǧy M.Äuezov salyp ketken jol. Jazuşynyŋ özı: «Abai mūhit bolsa, men mūhittan şömıştep qana aldym» demei me? Endeşe Mūhtar Äuezov alǧan «şömışınen» basqa tyŋ jatqan mūhittan tamşydai tyŋ derek taptyq pa? Abai mūhit bolsa, mūhittyŋ suy eşqaşan tausylmaq emes.
Soŋǧy jyldary mektepterge at basyn būryp, mekteptegı abaitanu baǧdarlamasymen tanysqanym maǧan basqaşa közqaras äkeldı. Bırınşıden, mektepte abaitanudan därıs beretın ūstazdarǧa qazaq tılı men ädebietınıŋ mamany bolu azdyq etedı, şäkırtke Abaidy tanytu üşın özı tereŋ meŋgergen abaitanuşy bolu kerek. Ekınşıden, ūstazdar arasynda abaitanu ǧylymymen tübegeilı ainalysyp jürgen mamandar joq bolǧandyqtan, abaitanu taqyrybyn baǧdarlamadaǧydai ǧylymi tılmen tüsındıru qiyn. Sondyqtan da abaitanu baǧdarlamasy üş kezeŋge bölınıp, oquşyǧa da, oqytuşyǧa da laiyq tılmen jazylu kerek. Joǧary oqu oryndarynan arnaiy abaitanu fakultetterın aşyp, ūstazdarǧa arnaiy kurstyq därıster jürgızılu qajet.
Mäselen, mektep baǧdarlamasynda balalarǧa 5-synyptan bastap Abaidyŋ «Ǧylym tappai maqtanba» öleŋın oqytyp, jattatyp, ǧylymi termindermen taldatamyz. Osy öleŋdı oquşy mektep bıtırgenşe oqidy, jattaidy. Al būl öleŋnıŋ bastauyş synyptarǧa laiyq, Abai susyndaǧan üş qainar būlaqtyŋ bırınşısı – auyz ädebietınıŋ zor erekşelıgı tūrǧanyn bılemız be? Bala Abaidyŋ besıgınen tärbie körıp, esı kırgennen auyz ädebietımen susyndaǧanyn, yrym-tyiymmen oŋ men solyn tanyp öskenın osy öleŋ ainytpai jetkızıp tūr. Tūnyp tūrǧan yrym-tyiym. Abai būl öleŋdı bırden tyiym sözden bastaidy.
«Ǧylym tappai maqtanba» deidı. Özıŋnıŋ boiyŋnan özgeden erek, eleŋ etkızetın ışıŋdegı talantyŋdy tauyp almai, ony jüzege asyrmai, qūr ışken-jegenıŋe, kigen kiımıŋe maqtanba deidı.
«Oryn tappai baptanba» – özıŋe sai emes, «kötere almaityn şoqpardy belıŋe bailap, qūr «kresloda» otyrǧanyŋ üşın baptanba, täkapparlanyp, keudeŋdı kerme deidı. Balanyŋ tılımen qarapaiym qaǧidany aitatyn balanyŋ tüsınıktı tılı.
«Tez üirenıp, tez joima,
Jas uaqytta köŋıl – gül».
Bılgenıŋdı uaqytşa ǧana keregıŋe jaratyp, artynşa ūmytyp ketpe, jastyq köŋıl – gül, tez solady. Är närsege qyzyǧyp qūmarta berme, degendı balanyŋ tılımen aita alyp jürmız be? Sondyqtan da būl öleŋdı mektep qabyrǧasynan bastap, joǧary oqu ornyna deiın tek «bes dūşpannan qaşyq bolu» men «bes asyl ıske jaqyn boludy» ǧana üiretıp kelemız. «Bes dūşpan» dep otyrǧany tyiym bolsa, «bes asyl ıstı» yrymdap körsetedı. Osy öleŋ arqyly ǧana auyz ädebietınıŋ jūlyndy salasy «yrym-tyiymǧa» tereŋ toqtalyp ötsek, ūrpaq tärbiesı sol ǧoi.
Abai şyǧarmalarynda maqal-mätel, jūmbaqtardyŋ, ertegı-mysaldardyŋ orny erekşe ekenın aityp jürgenımızben, qazaqtyŋ bai auyz ädebietımen tereŋ bailanystyra bermeimız. Älı künge deiın Abai şyǧarmalarynda yrym-tyiym sözder men jaŋyltpaştardyŋ da yqpaly bar ekenıne män bermei kelemız. Mektep oquşylaryna aqynnyŋ «İnternatta oqyp jür» öleŋın de oqytyp, jattatyp, ǧylymi tılmen taldap tüsındıremız. Bıraq būl öleŋde de:
Paida oilama, ar oila,
Talap qyl artyq bıluge.
…«Voennyi» qyzmet ızdeme,
Oqaly kiım kiiuge.
…Bos maqtanǧa salynyp,
Beker kökırek keruge.
…Adal jürıp, adal tūr,
Schetıŋ tura keluge, – siiaqty tyiymǧa toly tärbielık mänı tereŋ sözderdı auyz ädebietınıŋ tılımen, babalardyŋ ünımen jetkıze almai kelemız.
«Bır däuren kemdı künge bozbalalyq» öleŋınde de:
«Ehe-ehelep» elırme, bozbalalar,
Būl bes kündık bır maidan er synarlyq.
…Salynba, qylsaŋ-daǧy san qūmarlyq,
Aldyŋda uaiym köp şoşynarlyq, – dep qazaqy tärbielık pen es bılerlık tyiymdar aitady.
«Işım ölgen, syrtym sau» öleŋınde:
Qaita kırer esıktı,
Qatty serıppe, jarqyn-au! – degenı halyq arasynda tyiym sözder retınde keŋ taralǧan.
Abai öleŋderındegı auyz ädebietınıŋ taǧy bır yqpaly jaŋyltpaştyq nūsqany da bılgenımız jön. Mäselen, «Boiy būlǧaŋ» öleŋı – tolyǧymen jaŋyltpaştyŋ saryny. Qazırgı jaŋyltpaştar tüsınıksız, män-maǧynasyz, kerısınşe, balalardy şatastyratyn audarma tılmen aitylyp jür. Jaqynda «Iаn, ian, menıŋ atym qoian» degen jaŋyltpaş estıdım. Qoiany tüsınıktı, «ian» degen qandai maǧynadaǧy, qai tıldegı söz ekenın tüsıne almadym.
Al Abaidyŋ:
Boiy būlǧaŋ,
Sözı jylmaŋ,
Kımdı körsem men sonan.
Bettı bastym,
Qatty sastym,
Tūra qaştym jalma-jan, – degenı tärbielık mänı de zor, tüsınıktı jaŋyltpaş emes pe?
«Bılımdıden şyqqan söz» öleŋınde:
«Aitşy-aitşylap» jalynar,
Ūqqyş jansyp şabynar.
Ūqpai jatyp jalyǧar,
Ūiqyly-oiau boiküiez,
Nemese «Raqymşalǧa» öleŋınde:
Sūlu attyŋ körkı – jal,
Adamzattyŋ körkı – mal.
Ömır sürgen kısıge,
Däulet – qyzyq, bala – bal, – deidı.
Auyz ädebietınıŋ osyndai san qyrly qūndylyqtarynan keiın «Abaitanudy mektep baǧdarlamasynda oqytu öte qiyn, joǧary synyptarǧa ǧana oqytu qajet» deuşıler aldymen mektepte balalarǧa sabaq berıp, bala tılımen söilep, balaşa oilap köru kerek şyǧar.
Adamzat ǧūmyrynda eŋ qiyn tärbie qūraly – balanyŋ tılı. Bız balanyŋ tılın taba almai jürmız. Sondyqtan da bala tärbiesınde, oqu qūraldarynda, pedagogikalyq täjıribelerde, balalar ädebietınde köptegen qiyndyqtarǧa kezdesıp kelemız.
N.Chernyşevskiidıŋ: «Ūlttyŋ eŋ basty kapitaly – halyqtyŋ adamgerşılık qasietı» degenı bar. Tärbie men pedagogikalyq taǧylymnyŋ basty mındetı – ūrpaqtyŋ boiynda adamgerşılık qasietterdı, ädet-ǧūrypty, salt-dästürdı qalyptastyru arqyly bala da qazaq halqyna tän tärbie men ata tegınıŋ dästürlı mūralarymen tanysuǧa mümkındık alady.
Qysqasy, Abaidy mektep oquşylaryna tolyq tanyta almai jürgenımızge Abaidyŋ danyşpandyǧy men «jūmbaqtyǧy» kınälı emes, Abaiǧa bala tılımen barar jol taba almai, tanyta almai jürgen bızder kınälımız.
Almahan MŪHAMETQALİQYZY,
abaitanuşy
