Astana törındegı «Nazarbaev ortalyǧynda» «Abylai han jäne qazaq memlekettılıgınıŋ strategiialyq müddelerı» atty ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı.
Astana qalasy äkımdıgınıŋ qoldauymen ötken konferensiiany Memleket tarihy institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor Bürkıtbai Aiaǧan aşty. Ol köpşılıkke Abylai han turaly tyŋ pıkırlerı men ūsynystaryn äzırlei kelgen ǧalymdardy tanystyrdy. Konferensiianyŋ negızgı maqsaty – Abylai hannyŋ saiasi qairatkerlıgın, tūlǧalyq bolmysyn därıptep, qazaq tarihyndaǧy rölın zerdeleu eken. Konferensiiaǧa qatysuşylardy Abylaidai ūly hannyŋ 300 jyldyq mereitoiymen qūttyqtaǧan Astana qalalyq mäslihatynyŋ hatşysy Sansyzbai Esılov ūlt tūlǧasynyŋ bıtım-bolmysyn, tarihi ornyn zertteu – jastardyŋ boiyna örşıldık pen batyldyqty, tuǧan elıne degen süiıspenşılıktı sıŋıruge septıgın tigızetının atap öttı.
Al Halyq qaharmany Baqytjan Ertaev öz sözınde batyrlyq pen küreskerlık turaly oi tögıp, elı men jerın qas dūşpannan qorǧaǧan Abylai hannyŋ erlıgı men joryq joldary, azattyqqa ūmtylǧan asqaq armany öskeleŋ ūrpaqqa önege ekendıgın jetkızdı.
Bügıngı taŋda Abylaidyŋ tuǧan jylynan bastap, ömırı men jürıp ötken joldary töŋıregınde dauly pıkırler köp ekenı belgılı. Osyǧan bailanysty ǧalym-zertteuşıler tarihi şyndyqty zerdeleudegı ızdenısterın ortaǧa salyp, naqty dälelderın alǧa tartty.
Ş.Uälihanov atyndaǧy Kökşetau memlekettık universitetınıŋ professory Qadyrjan Äbuov Abylai han töŋıregınde talas bolyp jürgen mäselelerge keŋınen toqtaldy.
«Keibıreuler Abylai handy tek orta jüzdıŋ hany bolǧan dep sanaidy. Is jüzınde būl Reseidıŋ ūlt küreskerın qaralaǧysy kelgen jymysqy nietınen tuyndaǧan jaŋsaq pıkır bolatyn. Keŋes ökımetı kezınde Abylaidy Reseige bodan bolǧan, el arasyna ırıtkı salǧan arandatuşy adam retınde körsetkısı kelgen. Sondyqtan Abylaidyŋ şynaiy beinesın jasyryp, ony tek orta jüz hany retınde bekıtken. Şyn mänınde ol – üş jüzdıŋ bileuşısı boldy», – dedı ol.
Abylai hannyŋ tuǧan jyly men qaitys bolǧan jyly da dauly mäselege arqau bolyp otyrǧanyn söz etken Qadyrjan Qabidenūly belgılı ǧalym-zertteuşıler Şoqan Uälihanov, Aleksei Levşinderdıŋ eŋbekterınde, basqa da köptegen tarihi qūjattarda Abylai hannyŋ tuǧan jyly – 1711, qaitys bolǧan jyly 1781 dep jazylǧanyn, tarihşy-ǧalymdardyŋ bärın osy ekı sanǧa toqtaluǧa şaqyrdy.
Abylaidyŋ ūlylyǧy – qazaq halqynyŋ basyn qosyp, üş jüzden memleket jasauynda dedı ǧalym. Keiıngı jastar ūly han tūlǧasyna qarap oi tüzep, patriottyq sezımın qalyptastyru qajet. Ol üşın körnektı tūlǧany ūlyqtaityn şaralarǧa basty köŋıl bölıngenı läzım. Mäselen, memleket Abylai han ordenın şyǧarudy qolǧa alǧany jön. Elordada Abylai hanǧa arnalǧan eŋselı eskertkış boi köteruı tiıs. «Burabaidaǧy Abylai han alaŋynda qazaqtyŋ dara qolbasşysynyŋ erek tūlǧasyn aişyqtap tūratyn panorama jasalsa deimın. Būl da bır ūlylyqqa jasalǧan qūrmet bolar edı. Tarihymyzdy baǧalap, barymyzdy baǧalaǧanda ǧana baǧymyz janyp, joǧymyz tügendeledı», – deidı professor.
Būdan keiın söz kezegın Parlament Mäjılısınıŋ deputaty, ǧalym-professor Kamal Būrhanov aldy. Ol qiyn-qystau kezeŋderde halyqqa jol körsetıp, jarqyn keleşekke jetelegen tūlǧalar turaly äŋgıme örbıttı.
– Qaimana qazaqtyŋ basynan nebır aumaly-tökpelı zamandar ötken. Bıraq el qiynşylyqqa tap bolyp, qaida bararyn bılmei daǧdarǧan sätte olardyŋ aldarynan jarq etıp, qol bastaityn, halyqqa baǧyt-baǧdar sılteitın dara tūlǧa şyǧatynyna tarihymyz kuä. Mysaly, türkı halqy ydyrap, olardyŋ aldyna el bolamyz ba, joq pa degen kürdelı sūraq köldeneŋ tūrǧan sätte Kültegın batyr şyqty. Ol halyqtyŋ eŋsesın köterıp, el qyldy, türkı jūrtynyŋ basyn bırıktırdı, – dedı Kamal Nizamūly.
Al XVIII ǧasyrdyŋ bırınşı jartysy – qazaq halqy üşın eŋ auyr kezeŋder bolǧany tarihtan mälım. Halqymyz qandy qyrǧyndy da, alapat aşarşylyqty da kördı. Talai aşy zar men tauqymettı tartty. «Bas-basyna bi bolyp», toz-tozy şyqqan qazaq halqy Abylaidai ūly tūlǧasynyŋ arqasynda qaita tüledı. Bastary qosylyp, ırgesı berık elge ainaldy.
Myzǧymastai körıngen qyzyl imperiia ydyraǧannan keiın qazaq halqy taǧy da qiynşylyqqa tap boldy. «Osy kezde eldı kürdelı kezeŋderden alyp şyǧyp, ata-babadan arman bolǧan täuelsızdık tuyn jelbıretken Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev boldy. Mıne, osyndai ūly tūlǧalary bar qazaq halqynyŋ keleşegı ärqaşan jarqyn», – dep tüiındedı sözın Kamal Būrhanov.
Osydan ekı jyldai būryn «Abylaidyŋ aq üiı» atty kıtap oqyrman qauymǧa jol tartqan bolatyn. Osy eŋbektıŋ avtory, belgılı jurnalist, «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ tılşısı Jaqsybai Samrat ta oi-pıkırın ortaǧa saldy. Onyŋ aituynşa, 1733 jyly qazaq pen oirat soǧysynda Äbılmansūr esımımen tarih sahnasyna şyqqan Abylai hannyŋ qazaq elınıŋ tūtastyǧyn saqtap qaludaǧy eŋbegı orasan. Abylaiǧa deiın qazaq jerı tartylǧan tulaqtai bolyp, ärkımnıŋ şapqynşylyǧyna ūşyrap, taqymynda ketıp jürse, ol tūlpar mınıp, tu ūstaǧannan keiın bırlıgı nyǧaiyp, ırgelı elge ainalǧan.
Qazırgı Petropavl şaharynyŋ paida bolyp, ösıp-örkendeuıne Abylai hannyŋ tıkelei yqpaly bolǧanyn däiektermen keltırgen jurnalist osy qalany «Abylai han» dep ataudy ūsyndy. «Oǧan barlyq negızder bar. Kezınde «Äulie Petr» qorǧany tübınen Petropavl qalasyn saldyryp, sauda oryndaryn aşqyzǧan Abylai hanǧa osy jerden 1765 jyly patşalyq aǧaş üi de salyp bergen. Onyŋ bolǧany türlı qūjattarmen däleldenıp, 2009 jyly qaitadan qalpyna keltırıldı. Qazır qaladaǧy eŋ körnektı de tarihi oryn osy – «Abylaidyŋ aq üiı» bolyp otyr», – deidı qalamger.
Alqaly jiynnyŋ soŋynda qatysuşylar konferensiianyŋ qararyn qabyldady. Onda aldaǧy uaqytta atqarylatyn şarualar legı tızılıp, ūsynystar engızıldı. Atap aitqanda, Abylai hannyŋ 300 jyldyǧy Kökşetau öŋırınde ırı şara retınde, IýNESKO deŋgeiınde atalyp ötuge tiıs. Astana qalasynda körnektı tūlǧanyŋ eskertkışın ornatu kerek jäne onyŋ ömırı men tarihi bolmysyn zertteumen ainalysatyn arnaiy ǧylymi ortalyq aşyluǧa tiıs. Abylai han jäne basqa da el damuyna ölşeusız üles qosqan ūlt qairatkerlerı turaly şet memleketterdıŋ mūraǧattarynan tarihi derek közderın jinaqtauǧa ǧalymdardyŋ ıs-saparyn ūiymdastyru qajet. Sondai-aq, ǧalymdar joǧary oqu oryndarynyŋ baǧdarlamasyna «Abylaitanu» kurstaryn engızıp, jyl saiyn Abylai oqulary ūiymdastyrylyp tūrǧany dūrys degen ūsynysyn bıldırıp otyr.
Qymbat TOQTAMŪRAT
