A
A
A
A
Hankeldı ÄBJANOV,
Ş.Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, professor:
– Prezident eldegı ǧylym salasyna airyqşa män berude. Keşegı Kökşe jerınde ötken Abylaidyŋ 300 jyldyq mereitoiy – osynyŋ dälelı. Jalpy, halqymyzda tūlǧatanuǧa qatysty tarihi sana qaşan qalyptasty?
– Qazaq jerınde tūlǧatanuǧa qatysty tarihi oi-sananyŋ paida boluy äldeneşe ǧasyrlar enşısıne tiesılı. Al onyŋ ǧylym märtebesımen jüielenuı, käsıbi mamandar eŋbektenetın derbes salaǧa ainaluy HH ǧasyr ortasynda aiaqtaldy. Mūnyŋ tamaşa aiǧaq-dälelı – E.Bekmahanovtyŋ Kenesary han jaily 1947 jyly jaryq körgen äigılı monografiiasy. Otandyq tarih ǧylymynyŋ tūlǧalar taǧdyry men taǧylymyn zertteudegı naǧyz qaita örleuı täuelsızdıkpen örılgenıne bärımız kuämız. Qazırgı tarihi tanym men tūlǧatanu kökjiegınıŋ keŋeiuı, evrikalyq qarymynyŋ artuy – Tūŋǧyş Prezidentımız N.Nazarbaev esımımen ajyraǧysyz bailanystaǧy qūbylys ekenı de aidan anyq aqiqat. Ǧasyrlar toǧysynda jaryq körgen «Tarih tolqynynda» kıtaby älemdık jäne ūlttyq tarih üderısın taldau mädenietı men metodologiiasyn asqaraly biıkke köterdı, mūndaǧy: «ǧalymdardan asyryp oi örbıtu – saiasatker üşın abyroi äkele qoiatyn ıs
emes» degen tūjyrym tarihşylardyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısıne sony serpın berdı. Öitkenı, tap sol 90-jyldary aqiqattyŋ soŋǧy nüktesın qoiǧandai öktemdıktıŋ şetı körıngende, Bas hatşynyŋ aitqanyn qaitalauǧa maşyqtanǧan qarabaiyrlyq jalǧasyn tabar edı.
Elbasynyŋ tıkelei qoldauymen tarihymyzdy zerdeleitın ǧylymi instituttar, mūrajailar, mūraǧattar, ortalyqtar aşyldy. Prezident Jarlyǧymen saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alu jylyn, Ūlttyq tarih jylyn atap ötu, «Mädeni mūra» baǧdarlamasynyŋ jüzege asuy ädıletsızdıkpen tarih tozaŋyna kömılgen jüzdegen esımderdı aqtauǧa mümkındık berdı. Ūlttyq tarihty zerdeleu jönındegı vedomstvoaralyq jūmys tobynyŋ 2013 jyly 5 mausymdaǧy keŋeitılgen otyrysy, Abylai hannyŋ 300 jyldyq mereitoiyna halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiianyŋ şaqyryluy – bärı Prezident saiasatynda tarih ǧylymyna airyqşa maŋyz berıletınınıŋ körınısı.
Tarihqa taǧzym bügıngı qazaqstandyqtardyŋ jüregı men sanasyna igı äser etuımen qatar olardyŋ bolaşaqqa senımın nyǧaitty, ruhyn asqaqtatty, qiialyna qanat bıtırdı. Mūndai qasiet pen mınezsız jaŋa älemdegı jaŋa Qazaqstandy, qalyptasqan memleketımızdı, bır sözben aitqanda, älem tanyǧan qazaqstandyq joldy düniege keltıre almas edık. «Qazaqstan-2050» Strategiiasynda Aŋyraqai şaiqasyn ūly oqiǧa ärı bırlıktıŋ qūdıretı dep ūlyqtaǧan Elbasymyz jaŋa qazaqstandyq patriotizmdı qalyptastyru mındetın kün tärtıbıne qoidy. Būl äste kezdeisoqtyq emes. Sol şaiqasta ūlttyq bırlık jeŋıs äkeldı, oǧlan Äbılmansūrdyŋ, «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlamadan» berıde qauıp-qater tälkegın az körmegen tektı perzenttıŋ taǧdyryndaǧy jetı jylǧa sozylǧan dramalyq kezeŋ aiaqtalyp, basyna baq qondy, batyr ataǧy şyqty. «Abylailaǧan» ūrany özıne esım bolyp tūraqtandy, uaqyt öte kele halqynyŋ qamal-qorǧandai aibaryna, ardaqtysyna ainaldy. Endeşe, äigılı batyrlarynyŋ aldynda kele jatqan Abylaidyŋ zäulım eskertkışın Aŋyraqai şaiqasy ötken Balqaş kölınıŋ ūrymtal jerıne nege ornalastyrmasqa?!
– Aŋyraqai tarihi jeŋısterdıŋ basy deisız ǧoi…
– Bırınşıden, ol tarihi sanany oŋ qalyptastyruǧa qyzmet etıp, turizm klasterın jandandyrar edı. Ras, Aŋyraqai – Abylai qūbylysynyŋ, joŋǧarmen soǧystaǧy ūly jeŋısterdıŋ basy. Bügıngı Qazaqstan da täuekelı mol tarihi şeşuşı mejeden attap otyr. «EKSPO-2017» körmesın ūiymdastyru, eŋ damyǧan 30 eldıŋ qataryna kıru, älemdık syn-qaterlerden aman-esen ötu mındetterı «barşa älemge daŋ bolǧan» Abylai dästürıne olja salǧan biıkten körınudı talap etedı. Demek, ūlttyq tarihty täuelsızdıktıŋ senımdı serıgıne ainaldyra bılgennıŋ ūtary köp. Tarih pen täuelsızdık – bır-bırıne tıreudei qūndylyqtar.
– Özıŋız ǧalym retınde tarihi üderıs däuırındegı Abylai qūbylysyn qalai sipattaisyz?
– Osydan tura 282 jyl būryn 1731 jylǧy 5 qazan künı Resei syrtqy ıster memlekettık alqasynan jıberılgen tılmaş Mämet Tevkelev Yrǧyz özenınıŋ boiynda otyrǧan Äbılhaiyr han ordasyna jettı. Kışı jüz qazaqtarynyŋ Resei qūramyna kıru üderısı bastaldy. Al Äbılhaiyr handy Reseimen jaqyndasuǧa itermelegen negızgı sebep el men jerdı tozdyrǧan joŋǧarmen, Edıl qalmaǧymen, başqūrtpen soǧystar edı. HVIII ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq qoǧamy üşın soǧys jäne beibıtşılık mäselesı ömır men ölımnıŋ, azattyq pen qūldyqtyŋ betpe-bet kelgen sätıne ainaldy. Jantalas ǧasyrlarǧa sozylatynyn eşkım bılgen joq. Ömır men azattyq üşın küres halqymyzdyŋ asyl perzentterınıŋ esımın mäŋgıge qaldyrdy.
Älemdık üderıster biıgınen qaraityn bolsaq, Äbılmansūrdy Abylai atandyrǧan, qazaqty «Elım-ailap» zarlatqan HVIII ǧasyr barşa adamzat üşın de ümıt pen küdıkke, kereǧarlyqtar men qaişylyqtarǧa toly. Ony bır-bırımen arpalysqan Europa men Amerika memleketterı taǧdyrynan, Aziia men Afrika aumaǧyn şarpyǧan tarihi-örkeniettık ırkılısterden baiqauǧa bolady. Önerkäsıptık töŋkerıs artyqşylyǧyn basqalardan būrynyraq erttep mıngen Ūlybritaniia mümkınşılıgı, dūrysy, kemesı men ot-qaruy jetkenşe jat el men jerdı otarlauyn jalǧastyryp jatty. Europa men Aziiaǧa tereze aşqan Resei bötennıŋ esebınen ūlǧaiyp, imperiia märtebesın ielendı. Şyǧystaǧy körşımız Qytai manjurlardyŋ otaryna ainalǧanyna qaramastan basqalardy jūtyp jıberuge beiım nietın jasyrmady.
El men jerdıŋ taǧdyry Otan qorǧauǧa halyqty jūmyldyra alatyn bileuşı men bilerdıŋ, batyrlar men jyraulardyŋ, baiyrǧy türkı zamanynda aitylǧandai, «batyl, igı kısılerdıŋ» qolynda qaldy. Abylaidai aibyndyǧa zärulık qoǧam sūranysyna ainaldy. Tarihi jauapkerşılık üdesınen şyqqan Abylai qūbylysy – halqymyzdyŋ jasampaz tabiǧaty men äleuetınıŋ, bäsekege qabılettılıgınıŋ mändı belgısı, mäŋgı el men ūlttyq ideiasynyŋ simvoly.
Kökşetau – qazaq handyǧynyŋ astanasy
– «Abylai Kökşetauda jarty ǧasyrǧa juyq han retınde ūlyqtalǧan» degen derekter bar. Osy rette atalmyş qalany Qazaq handyǧy astanalarynyŋ qataryna qosuǧa bola ma?
– Qalai bolǧanda da, qazaqtyŋ taǧdyry qylyş üstınde qylpyldaǧan 20-jyldar aiaǧynan ömırınıŋ soŋyna deiın ūlttyq saiasi elita tobyna kırgenı, han märtebesın resmi almai tūryp-aq hanǧa tiesılı missiiany ışınara atqarǧany – tarihi aqiqat. Saiasi basşy retınde qazaq qoǧamynyŋ ömırıne osynşama ūzaq uaqyt pärmendı yqpal etken Abylaidai tūlǧa ūlttyq tarihymyzda kezdese bermeidı. Būl – bır.
Ekınşıden, halyq ädebietınde Kökşetauda 48 jyl han bolǧany ūlyqtalǧan. Būl, ärine, baitaq zertteudı talap etetın mäsele. Degenmen 1760 jylǧy jeltoqsanda Resei patşasy atynan jazylǧan qūjattaǧy: «…Abylai sūltan, sızden sūraitynym, aramyzdaǧy körşılık tatulyqty būzbas üşın qarauyŋyzdaǧy qazaqtarǧa Ertıstıŋ şyǧys jaǧyna malymen ötpeudı qatty tapsyryŋyz… Qazır Petropavlǧa taiau Kökşetau ışınde qystap otyr ekensız… Özıŋız maǧan kele almaityn bolsaŋyz, bır senımdı kısıŋızdı jıberıŋız» degen joldar, 1778 jylǧy 5 nauryzda gubernator P.D.Mansurovqa kelgen aqparattaǧy: «… Abylai sūltannyŋ Kökşetau ışındegı qysqy ordasyna jettım … Abylai sūltan özıne salynyp berılgen aǧaş üidıŋ jasauly bır bölmesınde balalarymen otyr eken» degen mälımetter folklorlyq derektı rastaidy. Endeşe, Qazaq handyǧy astanalarynyŋ qatarynda Kökşetau qalasynyŋ da tūruyna tolyq negız bar.
– Abylai syrtqy saiasatta qandai qyrymen tanyldy?
– Kündız otyrmastan, tünde ūiyqtamastan Otan qorǧauǧa, memlekettı saqtauǧa jegılgen jarty ǧasyr ışınde Abylai qalyŋ qol bastap jauǧa da şapty, orys, qytai, manjur, qalmaq, başqūrt, qyrǧyz, joŋǧar basşylary häm delegasiialarymen kürdelı kelıssözder jürgızdı, Qazaq elı azamattarynyŋ egemendıgı men qauıpsızdıgın qorǧady, Persiia, Auǧanstan, Türkiia tärızdı islam elderındegı, Europa memleketterındegı oqiǧalardy jıtı qadaǧalady, tıptı joŋǧar tūtqynyna tüskenı de bar. Osylardyŋ bärınde kemel tūlǧa, qarymdy qairatker, tereŋnen tolǧaityn kemeŋger basşy qasietterımen erekşelendı.
Ärine, özın-özı ūstauynda, mınez-qūlqynda özgerıster bolmai tūrmady. Aitalyq, 1740 jylǧy 27 jasar Abylaidy orys derekterı alǧyr da albyrt jan retınde sipattaidy: «Abylai sūltan hannan görı sözşeŋ eken jäne sūraqtarǧa ūşqyr jauap
berıp, özın körsetıp otyrdy da: «Bızdıŋ ıs-qylyqtarymyzdy söge körmeŋızder, orystarmen qarym-qatynasqa üirenemız, patşa aǧzamnyŋ meiır-şapaǧatynan önege alyp, bırte-bırte jaqyndasamyz» dep qaldy da, taǧy: «Üi ışınde bas kiımşeŋ otyrǧanymyzdy da tüsınıŋızder, bızdıŋ qalyptasqan daǧdymyz osylai» dedı. Han da basyn izep qūptady».
Arada 17 jyl ötkende Qytai elşılerı ony basqa qyrynan körıptı: «Abylaidyŋ jasy qyryqtan asqan, boiy alasa, qaba saqaldy, – deidı olar. – Ol öte sergek, qisynymen söileidı. Bızdı qabyldaǧan alǧaşqy ekı kün ışınde eşqandai syryn bıldırtpedı. Sonda ol, şamasy, bızdıŋ söz-äreketterımızdı synap otyrǧan». Söz oraiy kelıp tūrǧanda aita keteiık, Şoqan Uälihanov atasy Abylaidyŋ zor märtebege jetkenın jeke basynyŋ dara qasietterımen bailanystyrady. San qiyrdan jinalǧan el aǧalary, zamandastary qaharmandyǧyn, dariiadai danalyǧyn jarysa maqtap, madaq jyryna qosqanyn, onyŋ erlıgı turaly bırıne-bırı aityp, tauysa almaǧanyn jazdy.
Abylai qūbylysynyŋ mänısı dana daralyǧynda ǧana emes. Oǧlan, batyr, sūltan därejesınde jürgende, han taǧynda otyrǧanda ainalasyna üzdık aqyl-oi ielerı men qairatkerlerdı toptastyra bıldı. Qytai deregınde aitylǧandai, «aralasatyn adamdarynyŋ barlyǧy bailar» edı. Iаǧni bilık, bailyq, bılık odaǧyna süiendı. Batyrlary men qolbasşylary qysylǧanda qiynnan qiystyryp jol taba bılse, bilerı men mämılegerlerı elışılık jäne halyqaralyq mäselelerdı oŋtaily şeşe aldy.
Bır ortalyqqa baǧynǧan memlekettıŋ qalyptaspaǧany Abylaidyŋ janyn küizelttı
– Bügıngı tarihşylar aityp, jazyp jürgendei, barşa qazaq batyrlarynyŋ Abylaidyŋ tu ūstauşysy bolǧany aqiqat pa?
– Ras, bügınde XVIII ǧasyrdaǧy barşa qazaq batyrlaryn Abylaidyŋ tu ūstauşysy bolǧandai täptışteu daǧdyǧa ainalyp barady. Abylai jüzdegen batyrdy bılgenıne kümän joq. Bıraq strategiialyq äskeri-soǧys mäselelerı boiynşa ūly batyrlarmen jaqyn aralas-qūralas bolǧanyn da erekşe baǧalauymyz kerek. Naqtyraq kelsek, Būqar jyrau mūrasynda Abylai tūsyndaǧy 20 şaqty batyrdyŋ esımı atalady. Şoqan Uälihanov ta osynşama batyrdy aişyqtaǧan. Būlar – qiyn-qystau sol zamanda basqalardan oq boiy ozyp şyqqan sardarlar men sarbazdar. Ekınıŋ bırın Abylai deŋgeiıne köterıp, ūlylar qataryna qosa bersek, ūlttyq tarihymyzdyŋ qadır-qasietın joǧaltyp aluymyz, qisynsyz baianmen ärkımge külkı boluymyz op-oŋai. Bırınşı qadam retınde dūrysy – äigılı bileuşını XVIII ǧasyrdaǧy älemdık tūlǧalar deŋgeiıne köteru mındetın şeşu. Sonda qazaq qoǧamynyŋ köşbasşysyna laiyqty köterılgenı kımge bolsyn tüsınıktı aşylary sözsız.
– Abylaidyŋ memleketşıl bolǧany tarihi derekterde däiektelgen. Jalpy, Abylai qandai memleket qūrǧysy keldı?
– Qarapaiym adamdardyŋ äleumettık sūranysyn şeşuge Abylaidyŋ tıkelei aralasuy, mäselen, ūrlyq-qarlyqqa qarsy küresı, Qytaidan därı-därmek aldyruy, tūtqyndardy bosatuy – bärı memleketşıldıkten tuyndaǧan äreket. Būl täjıribe keşe de, bügın de özektı. Öitkenı, ol bilık jäne adamdar arasyndaǧy tüsınıstıktı nyǧaitumen tynyştyq pen tūraqtylyqtyŋ kepılıne ainalady.
Abylai bır ortalyqqa baǧynǧan memleket qūrǧysy keldı. 1771 jyly han sailanuymen Orta jüz ben Ūly jüz aimaqtarynda osynau ūly ideiany bırsydyrǧy jüzege asyrdy da. Zaŋ şyǧaru, atqaru, sot bilıgın qolyna şoǧyrlandyruǧa tyrysqany ras. Al būl älemdık-tarihi maŋyzy bar talpynys retınde baǧalanuy kerek.
Abylai tūsyndaǧy qazaq memleketın qūrylysy boiynşa dästürlı dep ataǧan jön bolar. Onyŋ ortalyqtanbau negızınde äleumettık-ekonomikalyq faktorlar jatyr. Önerkäsıptık öndırıs boi kötermegendıkten ärı ūlttyq valiuta qabyldanbaǧandyqtan eldıŋ ışkı naryǧy äljuaz küide qaldy, iaǧni öŋırler men aimaqtar aralasuy men jaqyndasuy tūraqtanbady. Äitpese, qaǧaz, siia tärızdı ūsaq-tüiektı han basymen syrttan sūrar ma edı. Alym-salyq rettelmei, memlekettık biudjet te tüzılmedı. Soǧystan tüsken olja memlekettıŋ bailyǧyn, ekonomikalyq negızın nyǧaituǧa qyzmet etpedı, sauǧaǧa kettı.
– Iаǧni, ortalyq bilık pen jergılıktı özın–özı basqaru bır arnaǧa toǧyspai sätsız aiaqtalyp otyrdy emes pe?
– Būl – Qazaq memlekettılıgınıŋ eŋ osal jerı. Handyq ortalyq bilık pen jergılıktı özın-özı basqaru arasyndaǧy bailanystyŋ häm baǧynyştylyqtyŋ būzylǧanynda jatyr.
– Ony Abylaidyŋ da rettei almauyna ne sebep boldy?
– Bır ortalyqqa baǧynǧan ūlttyq memleketke tän soŋǧy ıs-şaralar 1726 jyly Ordabasynda, üş jyl öte Aŋyraqai şaiqasynyŋ aldynda üş jüz bileuşılerınıŋ bas qosuymen, joŋǧarlarǧa bırlese toitarys beru strategiiasyn anyqtaumen aiaqtaldy. Būdan keiıngı uaqytta barşaǧa mındettı, «Jetı jarǧydai» pärmenı bar memlekettık qūjat tuyndaǧan emes. Sondyqtan bır ortalyqqa baǧynǧan memlekettıŋ qalyptaspaǧany Abylaidyŋ janyn küizelttı, saiasi dramasyna ainaldy.
Talantty adamdy halqymyz: «segız qyrly, bır syrly» dep sipattaityny belgılı. Tumysynan asa daryndy jaratylǧan Abylaidyŋ bet qaratpas qabılet-qarymy qazaq ädebietı men folklorynda, onomastikasy men toponomikasynda, önerı men ǧylymynda, qoǧamdyq sanasy men jadynda tūnyp tūr. Ǧylymmen, şyǧarmaşylyqpen arnaiy ainalyspasa da, bızge kelıp jetken sözderınen, hattarynan, şeşımderınen tarihi-filosofiialyq közqarasyn, qoǧamdyq-saiasi pozisiiasyn, Abai ūlyqtaǧan «tolyq adam» bolmys-bıtımın köruge bolady. Osy qasietterdıŋ bärın jäne ärqaisyn qai ǧylym tūrǧysynan zerdelegende de äigılı bileuşı eŋ aldymen saiasatker ekenın qaperden şyǧarmaǧan läzım.
Abylaiǧa qūrmet alaböten
– Şükır, el bolyp, eŋsemızdı tıktegende Abylaidy öz därejesınde därıptei aldyq pa?
– Täuelsızdık tūsynda hakım Abaidy älemge tanytudyŋ tamaşa ısterı atqaryldy. Osy täjıribenı, örkendı dästürdı jalǧastyryp, ūlttyq diplomatiianyŋ has şeberı Abylai esımın taiau-alys şetelderde nasihattaudyŋ, eskertkışterın ornatudyŋ kezegı keldı.
Ūlttyŋ ūly tūlǧalaryn ūlyqtaudyŋ özektılıgı, täjıribesı men tälımınen küş-quat aludyŋ ülgısı Ūlt köşbasşysy N.Nazarbaevtyŋ şyǧarmalary men sözderınde tamaşa däiektelgen. Abylaiǧa qūrmettıŋ orny alaböten. Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsızdıgı jariialanǧanyna ekı ai tolar-tolmastan – 1992 jylǧy 14 aqpanda bergen sūhbatynda N.Nazarbaev bylaişa tolǧanǧan eken: «Qai zamanda da bolsyn, el basqaru, memleket basqaru eşkımge de oŋaiǧa tüsken emes. «Abylaidyŋ jolyn ūstanyp», sonyŋ saiasatyn sara basşylyqqa alyp otyrmyn deuge auzym barmaidy. Äruaǧynan qorqamyn. Ärı dese, Abylai zamany bır basqa, qazırgı zaman bır basqa. Abylaidyŋ tūsynda Qazaqstan jerınde 10 million özge ūlttardyŋ ökılderı otyrǧan joq edı. Ras, jan-jaǧynan, qos ökpeden qysyp tūrǧan imperiialar bar edı. Solarmen tıl tabysyp, qiynnan qiystyryp, qiiadan jol tabu Abylaidai aibyndynyŋ ǧana qolynan keledı. Bız siiaqty otty zamanda tuǧan ūrpaǧyn ruhy qoldai jürsın»
Elbasy anyqtaǧan osy ūstanymnan qinalǧanda da, quanǧanda da bır mysqal, qas-qaǧym sätke auytqyǧan emespız. Qazaq handyǧynyŋ şaŋyraǧyn kötergen Kerei men Jänıbek sūltandardan bastap, azattyq jolyndaǧy kürestıŋ soŋǧy qūrbany Qairat Rysqūlbekovtei asyldarymyzǧa, aituly oqiǧalar qūrmetıne jüzdegen ıs-şaralar öttı, qauly-qararlar qabyldandy, körkem tuyndylar arnaldy, eŋselı eskertkışter ornatyldy.
Abylaitanu – otandyq tarihnamanyŋ qasterlı salasy. Ekı ǧasyrdan astam uaqyt ışınde ol maqtaudy da, dattaudy da kötere bıldı. Osynyŋ özı-aq tarih ǧylymynyŋ taǧdyry oiynşyq emestıgın, qoǧam men azamattar aldyndaǧy biık jauapkerşılıgın, mezettık saiasat pen ideologiiadan joǧary tūruy ǧana aqiqatqa jetkızetının körsetedı. Zertteu nysanynyŋ özgeşelıgı men erekşelıgın tiianaqtaityn tarih eşqaşan özgeden artyq tüsudı közdemeuı kerek. Sonda yntymaqtastyq pen qauıpsızdıktıŋ qainar közıne ainalyp, dını, dılı, näsılı bölek adamdardy jaqyndastyrady.
Abylaitanu – keşendı ǧylym. Būl salada ärkımnıŋ aitar oiy bar. Sonyŋ bärın üilesımmen integrasiialau mäselenıŋ beimälım qyrlaryn aşuǧa mümkınşılıktı arttyrady ärı innovasiialyq ǧylymi nätijelerdı düniege äkeledı.
Abylaitanudyŋ ǧylymi öresı asqaqtaǧan saiyn ony oqytu men nasihattaudyŋ, qalyŋ köpşılıktıŋ sanasy men jüregıne sıŋırudıŋ auqymy ūlǧaiary sözsız. Tūlǧanyŋ paida boluy – berısı – ūltqa, ärısı – adamzat örkenietıne tarihtyŋ tartqan syiy. Ony dūrys tani jäne laiyqty baǧalai bılu – uaqyt pen ortanyŋ, äsırese, memlekettık bilık pen bılımpazdardyŋ tarih aldyndaǧy boryşy.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Äŋgımelesken
Gülmira AIMAǦANBET
