Juyrda Nazarbaev universitetınde «Abai – älemdık fenomen» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia öttı. Ūly tūlǧanyŋ 170 jyldyǧyna arnalǧan şaraǧa Qytai, Türkiia, Resei, Äzerbaijan, Armeniia syndy memleketterden kelgen ǧalymdar men qalamgerler qatysty.
«Abai älemı bızdı jetı tünde adastyrmas temırqazyq ıspettı. Soǧan qarap tılegımızdıŋ dūrys-būrystyǧyn saraptai alamyz. Öitkenı, jandy jegıdei jep jürgen köp saualdyŋ jauabyn Abai äldeqaşan aityp ketken. Abaidy oqyp otyryp-aq, köştıŋ basyn baiaǧyda-aq jönge salyp aluǧa bolatyn edı.
Öz halqyn «jūrt bolsyn, össın, önsın» deitın ärbır azamat äuelı Abaidy oqysyn, Abaiǧa qūlaq assyn» degen Qazaqstan Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ sözı bar. Memleket basşysynyŋ osy sözın basşylyqqa alǧan alqaly jiyndy ūiymdastyruşylar qazaq älı tolyq tanyp bolmaǧan Abaidy är qyrynan aşuǧa tyrysty.
Nazarbaev universitetınde Abai älemın tanudyŋ keşendı baǧdarlamasy äzırlenıp jatyr. Būl jaŋalyqty jetkızgen atalmyş oqu ornynyŋ professory, qazaq tılı, ädebiet jäne mädeniet kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Gültas Qūrmanbai sol baǧytta atqarylyp otyrǧan jūmystarmen tanystyrdy. «Konfusii, Şekspir, Tolstoi şyǧarmalarynda aitylatyn oi Abaidyŋ oiymen ündesıp jatyr. Kei tūsta Abaidyŋ oiy olardan aspasa, kem tüspeidı. Bız Abaidy qazaq dünietanymy deŋgeiınen planetarlyq dünietanym deŋgeiıne jetkızuımız kerek» deidı ol.
Gültas Saiynqyzy aitqandai, Abai älemdık ruhaniiatqa zor üles qosqan tūlǧa retınde tanyluy tiıs. Sol üşın aqyn mūrasyn zertteumen ainalysyp jürgen ǧalymdar zertteudıŋ zamanaui ädıs-täsılderın meŋgerıp, būl ıske magistranttar men doktoranttar tartyluy şart. Onyŋ şyǧarmalaryn orta mektep oquşylaryna, joǧary oqu orny studentterıne qūr jattatyp qana qoimai, moraldık, etikalyq, pälsapalyq mänıne tereŋ taldau jasau arqyly oqytu kerek. Abaidyŋ şetel tılderıne audarylǧan tuyndylarynyŋ sapasyn zerttei, saraptai alatyn bılıktılıgı joǧary mamandardy daiarlau da asa özektı bolyp otyr. Jalpy adamzatqa ortaq ūly aqynnyŋ «Tolyq adam» ılımın qazırgı qoǧamnyŋ kredosyna ainaldyru da maŋyzdy ıs.
Belgılı abaitanuşy ǧalym Mekemtas Myrzahmetūly Abai dünietanymyn tanuǧa tübırlı özgerıs qajet dep esepteidı.
– Jaŋa dünietanym tūrǧysynan oilap qaraǧanda, Abaidyŋ ädebi mūrasy men aqyn dünietanymyn tanyp-bılu jolynda jürgızıletın bügıngı ǧylymi-zertteu jūmystarymyz qandai baǧyt-baǧdarda bolatyndyǧyn aiqyndauǧa asa basym türde män beretın uaqyt keldı. Abaitanu salasynda osy jaŋa tanymdyq özgerısterge tıkelei bailanysty sony mındetter alǧa qoiylyp, eskırgen ūǧym tanymdar özgerıp, jaŋa tanym, sony közqarastar üstemdık ete bastaityn zaman tudy, – deidı ol.
Onyŋ aituynşa, Mūhtar Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyndaǧy abaitanu bölımınen bastap, bırneşe joǧary oqu ornynda būl baǧytta jūmystar jürgızılude. Alaida, aralarynda bailanys joq, ärqaisysy ne ıstep jatqany beimaǧlūm, zertteu ısı bytyraŋqy küide kele jatyr. Ǧalym Astanada aşyluy josparlanǧan Abaitanu ǧylymi-zertteu institutyna köp ümıt artyp otyr. Osy institut abaitanudaǧy ortaq baǧyt-baǧdardy aiqyndap, Abai mūrasyn zertteude köşbasşy oryndy alady dep senedı.
Filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor Qūlbek Ergöbek ūstazy, ädebiettanuşy ǧalym Beisenbai Kenjebaevtyŋ Abaiǧa qatysty bır ruhani erlıgın eske aldy. – Ol 1941 jyly «Qazaqtyŋ bırıkken ädebiet» baspasynyŋ bas redaktory bolyp jürgende Qazaqstan kommunistık partiiasynyŋ Ortalyq komitetınıŋ qarsylyǧyna qaramastan Mūhtar Äuezovtıŋ «Abai joly» kıtabyn baspadan şyǧarady. «Sosialistık Qazaqstan» gazetıne kıtap jönınde maqala bastyrady. Sol üşın qyzmetten quylady. «Abaidyŋ jaryqqa şyǧuyna Beisenbai Kenjebaev qyzmetten ketu arqyly qyzmet ettı, – deidı Qūlbek Ergöbek.
Beisenbai Kenjebaevtyŋ «Alaş» partiiasyn aqtaimyn dep, quǧynǧa ūşyraǧany da belgılı. Abai mūrasyna Älihan Bökeihanov bastaǧan, Ahmet Baitūrsynūly qostaǧan osy partiia kösemderı de qamqorlyq tanytty. Mūny taǧy bır ädebiettanuşy ǧalym Ömırhan Äbdimanūly «Alaş ziialylary tanymyndaǧy Abai» atty baiandamasynda jan-jaqty atap körsettı.
Qazan federaldyq universitetınıŋ professory Hatip Minnegulov salystyrmaly taldau arqyly Abai jäne tatar aqyny Ǧabdolla Toqai arasynda parallel jürgızdı. Qazaqstan Respublikasynyŋ Türkiiadaǧy elşısınıŋ keŋesşısı, audarmaşy Zafer Kibar «Abai şyǧarmalarynyŋ türkı halyqtary ädebietınde alatyn orny» taqyrybynda baiandama oqyp, türık tılıne özı tärjımalap, jaryqqa şyǧarǧan Abaidyŋ qos kıtabymen tanystyrdy. «Qos kıtap byltyr Türkiiada 5 myŋ taralymmen jaryq kördı. Türkiiada, Äzerbaijanda, Türkımenstanda, Balqan elderınde, Amerikada, Avstraliiada oǧyz tobyndaǧy türıkter meken etedı. Būl tärjımam Abaidy olardyŋ tüsınuıne jol aşty» deidı audarmaşy.
Konferensiia barysynda Nazarbaev universitetınıŋ studentterı Abaidyŋ är tılge audarylǧan öleŋderı men qara sözderın oqydy. Kezınde Abai şyǧarmalarynyŋ Europaǧa jetuıne aqyn, audarmaşy, marqūm Ǧalymjan Mūqanov ülken eŋbek sıŋırgen edı. Onyŋ audarmasymen «Ǧaqliia sözderı» men «Eskendır» jäne «Masǧūt» poemalary jeke kıtap bolyp fransuz tılınde jaryq kördı. Abai şyǧarmalaryn şet tılderıne üzdık audarudyŋ respublikalyq konkurstyŋ laureaty da atanǧan. Būl kıtaptardyŋ baspadan şyqqanyna da 20 jyldan asty. Abaidy älemge tanytamyz desek, bızdıŋşe, būl kıtaptar qaita basyluy tiıs…
Amanǧali QALJANOV
