Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 77-babynyŋ 1-tarmaǧynda «Sudia sot töreligin iske asyru kezinde täuelsiz jäne Konstitusiia men zaŋǧa ǧana baǧynady» dep körsetılgen.
Osy oraida, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ 2000 jyly 1 qyrküiektegı «Qazaqstan Respublikasy sot jüiesiniŋ täuelsizdigin küşeitu jönindegi şaralar turaly» Jarlyǧy men 2000 jyly 25 jeltoqsandaǧy «Qazaqstan Respublikasynyŋ sot jüiesi men sudialarynyŋ märtebesi turaly» konstitusiialyq zaŋynyŋ qabyldanuy ädıl sot törelıgınıŋ qūzıretı men bedelın anyqtaudaǧy ülken tarihi qadam boldy desek, jaŋylyspaimyz.
Sot-qūqyq reformasy boiynşa äleumettık bedelın köteru, sottardy tūlǧanyŋ qūqyǧy men erkındıgın qorǧaityn senımdı kepılge ainaldyru, qoǧamdaǧy dau-janjaldy zaŋdy jäne ädıl şeşuge qol jetkızu, sudialardyŋ qūqyqtyq jäne äleumettık qorǧaluyn qamtamasyz etu syndy maŋyzdy aspektıler bügıngı taŋda maqsatty türde, bırtındep jüzege asyryluda.
Degenmen, şynaiy sot bedelı, eŋ aldymen, sudialardyŋ ädıldıkten ainymaityn täuelsızdıgıne, käsıbi bılıktılıgıne, qarapaiym halyqqa etene jaqyndyǧy men aşyqtyǧyna tıkelei bailanysty.
Byltyr 20 qaraşada ötken Qazaqstan sudialarynyŋ VI sezınde söz söilegen Elbasy ūlttyq sot jüiesınıŋ «Qazaqstan-2050» strategiiasy aiasyndaǧy mındetterın atap öttı, «Sudialardyŋ täuelsızdıgın arttyru üşın olardyŋ tärtıptık jauapkerşılıgın qarau jönındegı ökılettıkter tek qana Sot qazylaryna berıldı. Būl sudialarǧa kez kelgen türdegı qysym jasaudyŋ yqtimaldyǧyn azaityp, sottardyŋ täuelsızdıgın nyǧaitty. Soŋǧy tört jylda tärtıptık jauapkerşılıkke tartylǧan jäne ūnamsyz sebep boiynşa lauazymynan bosatylǧan sudialar 4 ese derlık azaidy» dedı Prezident N. Nazarbaev.
Alaida, sottyŋ täuelsızdıgı men derbestıgı jäne sudianyŋ täuelsızdıgı men derbestıgı arasyndaǧy aiyrmaşylyqty elemeuge bolmaidy. Joǧaryda aitylǧandai, sot bilıgınıŋ täuelsızdıgı degenımız – barlyq sot jüiesı organdarynyŋ, sudialardyŋ zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy bilıkterge saiasi-qūqyqtyq, äleumettık jaǧynan täueldılıgınıŋ bolmauynda, iaǧni syrttai täuelsızdıgınde.
Ökınışke qarai, kei sätterde basqa da bilık tarmaqtary siiaqty sot jüiesınde de basşylyq, jetekşılık etu, oǧan baǧynyştylyq körsetu sekıldı ışkı basqaru prosesterıne bailanysty töraǧalar, ne joǧary tūrǧan sudialardyŋ ıs jürgızu barysyna yqpal etuı täuelsızdık qaǧidasynyŋ būzuyluyna äkep soǧady. Alaida, būl sudianyŋ qūqyqtyq sanasynyŋ, qūqyqtyq mädenietınıŋ, bılımınıŋ tömen boluy saldarynan tuyndaidy der edım. Sebebı, bılımı tömen adam tek sotta ǧana emes, kez kelgen jerde basqa bıreudıŋ aldynda tömenşıktep, imenıp tūrady. Al mūndai bolmas üşın sudialardyŋ bılımı öte joǧary bolu kerek. Sol sebeptı sudiany taǧaiyndau barysynda bılımın, käsıbi daiarlyǧyn jan-jaqty zertteu qajet.
Sudianyŋ qaşanda tek beitarap jäne täuelsız boluy ädıl sot jürgızuıne kömektesedı. Sudianyŋ synnan nemese qandai da bır quǧyndaudan qauıptenbei, oǧan berılgen ıster boiynşa, tıptı asa auyr jäne rezonansty ıster bolsa da, zaŋǧa säikes şeşımder qabyldauǧa qūqyǧy bar jäne oǧan mındettı.
Keide sottyŋ obektivtılıgıne äser etetın ışkı faktorlar da joq emes. Mysaly, eŋ köp aitylatyn problema – sot ısterınıŋ şamadan tys köp boluy, iaǧni sudia är ıstı jan-jaqty obektivtı qarauǧa uaqyty jetpei jatady. Statistika boiynşa, Qazaqstanda är besınşı adam sotqa jügınedı nemese sotqa qatysy bolady. Joǧary satydaǧy sottardan syn estımeimız dep zaŋmen belgılengen uaqytta tez şeşım şyǧarudyŋ arty ainalyp kelgende sot bedelıne nūqsan keltıretını jasyryn emes.
Qazırgı künı qoǧamda sottardyŋ jemqorlyǧyna qatysty stereotip saqtalyp keledı. Nege? Öitkenı, aramyzda ondai ısımen äşkerelenıp qalyp jatqan ärıptesterımızdıŋ bar ekenı bükıl salaǧa salqynyn tigızıp jatyr. Osy oraida, materialdyq jaǧdaidy jaqsartu jaǧyna edäuır köŋıl bölınse, būndai äreketke baratyndar anaǧūrlym az bolar edı degen oi keledı. Qazaqta jaqsy maqal bar: «Auruyn jasyrǧan öledı» degen. Bügıngı taŋda, elımızdegı bırınşı satydaǧy sottardyŋ jalaqysy, qūqyq qorǧau organdarynyŋ qatardaǧy qyzmetkerlerınıŋ jalaqysymen şamalas jäne jergılıktı sottarǧa sapaly medisinalyq qyzmet körsetu bügıngı künge deiın tiıstı türde qamtamasyz etilmei keledı. Mäselen, körşımız Reseide sudianyŋ eŋ tömengı jalaqysy, bızdıŋ bırınşı satydaǧy sottardyŋ jalaqysynan 5-6 ese joǧary jäne olardyŋ materialdyq-äleumettık jaǧdaiy da, bızben salystyrǧanda anaǧūrlym jaqsy qamtamasyz etılgen. Sonymen qatar, Europanyŋ bırqatar memleketterınde, äsırese, Germaniiada sudia barlyq jaǧynan täuelsız bolyp keledı. Olarda belgılengen jūmys uaqyty körsetılmegen, iaǧni taŋertennen keşke deiın jūmys ornynda qadalyp otyrudyŋ qajetı joq. Osylaişa berılgen ıstı asyqpai şolyp, salmaqtap, uaqytyly şeşım şyǧaruyna moraldyq tūrǧydan qoldau bıldırıledı.
Sonymen qatar, atalǧan elde materialdyq jaǧdaiyna da jaqsy köŋıl bölıngen, iaǧni otbasynda qanşa bala bolsa, ärqaisysyna tölemaqy retınde belgılı bır qarajat tölenıp otyrady. Mūndai täjıribenı öte jaqsy ülgı retınde bırtındep bızdıŋ elımızde de engızuge bolar edı.
Taǧy bır aita keterlık jäit, sot tiımdı jūmys jasauy üşın bükılälemdık standarttarǧa sai ırgelı zaŋdar qabyldauǧa jol aşyluy qajet. Tek qana tūtqyndau emes, sot şeşımın kereksınetın sanksiialardyŋ özge de türlerın sot qūzıretıne beru qajettıgın uaqyttyŋ özı talap etıp otyr.
Sudialar täuelsızdıgınıŋ äleumettık kepıldıkterın küşeitu, adamdardyŋ jeke basy men bostandyǧyna qol sūqpau qūqyǧyn qamtamasyz etu üşın aldyn ala tergeu satysynda sottarǧa qadaǧalau ökılettıgın beru üşın Qylmystyq-prosessualdyq kodekske de özgerıster engızu qajettıgı baiqalady. Sol sekıldı sudialardyŋ täuelsızdıgıne qauıp nemese nūqsan keltıretın jaǧdailarda olardyŋ joǧarǧy sot keŋesıne jügınuın zaŋ jüzınde retteu halyqaralyq standarttarǧa sai keler edı.
Qoryta kelgende, artymyzǧa qarailasaq, memleketımız täuelsızdıgın alǧaly berı sot reformalaryn jürgızu aiasynda köp jūmystar jürgızıldı. Olar özınıŋ tiımdılıgın körsettı. Sot jüiesınıŋ abyroiyn köterıp, qoǧamnyŋ senımı arttyratyn mūndai reformalar älı de jalǧasyn tabady dep ümıttenemız.
E.S.Qosmūratov,
Astana qalasynyŋ qylmystyq ıster jönındegı mamandandyrylǧan audanaralyq sotynyŋ sudiasy
