Kelesı aptanyŋ jūmasy — Halyqaralyq äielder künı. Küllı analardyŋ, äpkelerdıŋ, qaryndastardyŋ meiramy. Bızdıŋ qoǧamnyŋ äiel zatyna qarasy da, nietı de, peiılı de bölek. Sondyqtan, aqjaulyqtylarymyz ben būrymdylarymyzǧa qūrmetımız tausylmaq emes. Näzık jandylarymyzǧa ıltipatymyz är kün saiyn qylaŋ berıp, sezılıp tūrady. Olardyŋ şapaǧatynan da qūr alaqan emespız. Sodan keiın ǧoi, Mūqaŋnyŋ (Mūqaǧalidyŋ) «…Äielderdı erkekterden köp deidı, Oibai, oibai, bola bersın köp meilı. Äiel degen ädemı ǧoi, ädemı, Ädemılık bızge köptık etpeidı» deitını.
…Şaŋyraqtyŋ şamşyraǧy
Türkılerdıŋ «Ūmai ana» tüsınıgınde äiel tegıne degen ūǧym jatyr. Köne türkılerdıŋ mifologiiasynda Ūmai ana ūrpaq jalǧastyǧyn jebeitın perışte sanalady eken. Sol ūrpaq jalǧastyǧynyŋ iesıne arnalǧan san myŋ madaqtyŋ bırşamasyna oi jügırtıp körelık: Äiel – älemnıŋ ajyramas bölıgı, adamzattyŋ anasy, tırşılıktıŋ bastau būlaǧy, otbasynyŋ özegı, şaŋyraqtyŋ şamşyraǧy, sūlulyqtyŋ simvoly, ädemılıktıŋ asyl täjı, Täŋır-Taǧala meiırımınıŋ synyǧy, näzıktıktıŋ qas ülgısı, Alla rahymynyŋ jerge tüsken şaǧylysy, ūly amanaty… Äiel …
«Bäibışe», «Kelıntas», «Qyryq qyz»…
Qazaqtyŋ danyşpandyǧyna dau joq. Ūlysyn qalai qūrmetteudı de bıledı. Tarih betterın qalai taŋbalaudy da ūǧynady. Ūlan-baitaq dalamyzdyŋ är jerıne äiel zatyna qatysty nyspylardy taŋa salǧany – älgı sözdıŋ aiǧaǧy. Mäselen, «Bäibışe», «Kelıntas», «Qyryq qyz», «Otau-tas», «Marjantöbe», «Qyztökken», «Balqaş» kölı, «Kelınşektau», «Qyzemşek»… Osylai jalǧasa beredı. «Aişa bibı», «Aqbikeş», «Domalaq ana», «Babajan qatyn», «Qaraşaş ana», «Gauhar ana» sekıldı äulie analarymyzdyŋ kesenelerı boi kötergen qasiettı oryndar da bar. Al, būl jer-su attary men qasiettı oryndar turaly el ışınde nebır qyzyqty syrǧa toly äŋgımeler şertıledı.
Apamnyŋ ainalaiyny
Retı kelgende, aita salǧan jaqsy. Äŋgıme qylyp otyrǧan analarymyzdyŋ egde tartqanda bütın äulettı, auyldy basqaratyndary bar. Älbette, ol analardyŋ aqyldylyǧynan. «Baital şauyp, bäige almas» desek te, Ǧabit Müsırepovtıŋ Ūlpanyndai analar köp bızde. Auyldaǧy apamdy jūrt solardyŋ qataryna qosady. Öitkenı, ol kısınıŋ el ışındegı kışıgırım dau-damaiǧa törelık aitatyny bar-dy. Sol apamnyŋ balalaryna, nemerelerıne keiıgende, ūrysqanda aldymen auzynan şyǧatyny ǧoi: «Tūqymyŋ öskır!», «Kösegeŋ kögergır!», «Ūrpaǧyŋ köbeigır!»… Qyzyq! Ainalaiyny ma, aiqaiy ma?.. Ūǧyp bolmaisyŋ!
Qattyraq qapalanǧandaǧy sözın aitsaŋşy, süiekten ötıp, syrqyratyp jıberedı: «Ataŋdy baqtym, äkeŋdı baqtym, senı baǧyp, qai bır qūiqyljyp ömır sürem deisıŋ!» Ondaida «apa» dep, bır närse aitpaq bola qalsaŋ, estitınıŋ: «Apasyz qal, ittıŋ balasy!»
Al, ol kısı ainalyp, tolǧansa… qandai küige böleitınıne tılım de, sözım de jetpeidı!
Ashat RAIQŪL,
a.raiqyl@astana-akshamy.kz
