Qajymūqan öz anasy Käbira turaly eşteŋe aitpaidy, sebebı esınde qalmaǧan. Al äjesı Aisaryny anam dep atap, erekşe ystyq sezımmen aityp ketken.
Jazuşy Qalmaqan Äbdıqadyrov «Qajymūqan» atty äŋgımesınde «Mölşerden artyq tolǧaq Käbirany taldyryp tastady. Aianbai qoldanǧan arnaiy şaralar ekı kün ömırın saqtap, aqyry uyz sütın ūlyna sorǧyzyp otyryp, jantäsılım etken bolatyn. Ölıp jazylǧan qūşaqtan nemeresın alǧan qart anaǧa qaraǧan Käbiranyŋ janary beine bır jüregınde basqan taŋba siiaqty edı.
Bır qoltyǧyna qaiǧy, bır qoltyǧyna quanyş qūşaqtap tūrǧan balanyŋ atyn myǧym, myqty bolsyn degen tılekpen Mūqan qoidy. Denelı balany asyrau da qartaiǧan Aisaryǧa oŋai soqpady. Üş adamǧa bölınetın jalǧyz siyrdyŋ sütı säbidı jaryta almady. Bes-alty ai ötken soŋ, bır siyrdyŋ sütın tügel berse de, bala toimady. Egın ekpeitın üidıŋ sütke qosyp beretın dänı de bolmady. Daǧdarǧan Aisary Mūŋaitpasty özınıŋ törkınıne jıberıp, bır sauyn siyr sūratyp aldy. Söitıp jürıp nemeresın aiaqtandyryp, auyl qydyryp, ırımşık, qūrt sūrap asyraǧan edı.
Osyndai meiırbandy anasynyŋ qadırın nemeresı bılmei qalǧan joq. «Menıŋ ömırımdı jazǧanda anam Aisaryny qaldyrma. Menıŋ örbıgen ömırımdı, tasyǧan qairatymdy bergen sol anam. Men onyŋ Kavkazdyŋ alyp tauyndai biık, künnıŋ şuaǧyndai jyly, meiırbandyq eŋbegınıŋ tozaŋyn da ötegenım joq. Menı bılgen kısı menen būryn sony bılsın. Odan basqa kısı menı asyrap, kemelıme keltıre almas edı» deitın marqūm» dep körsetıptı.
«…Jas kezınde torǧaidai panalaǧan būtasy men bolyp edım. Kem-ketıgıne sonyŋ şeşesın tyǧyn etken qu Qūdai, jetımektı jetı qaryndy etıp, jetı kısınıŋ asyn ışpese büiırı şyqpaityn ettı. Jetım qozymdy jetelep attatqandai, ertıp jürıp asyraǧan men, eŋseme süieu belım bügılıp, basatyn aiaqtyŋ tabany sögılgen soŋ, qaŋǧyryp ketıp edı…» dep jazady Q.Äbdıqadyrov Aisary apanyŋ sözın.
Aisary äjenıŋ säbi Mūqandy jetelep jürıp qalai asyraǧanyn körgen, aitqan kısıler Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Otyrar audany Şılık, Aqtöbe öŋırınde köp boldy. Solardyŋ ekeuın keltıreiık:
1) «Atam Bekmyrza Şılık öŋırıne tanymal, auqatty adamdardyŋ bırı bolypty. Äielı altybas ruynyŋ qyzy Örıkpen ekeuı ekı ūl (Elemes, Aŋlamas), ekı qyz tärbielep ösıredı. Örık apa Qajymūqandy kışkentai kezınde körgen, Mūŋaitpas Arqaǧa köşıp ketkenge deiın bır auylda ösken. 1925 jyly Qajymūqan aǧaiyn-tuǧandaryn Şılıkke ızdep kelıp qauyşyp, tanysyp ketedı. Al 1937 jyly osynda tūraqty kelıp ornalasady. Aŋlamaspen jaqsy dostyq qatynasta bolypty. Bekmyrzanyŋ äielı Örıkpen jaqyn aǧaiyn bolǧandyqtan, Qajymūqan Örıktı apa, Aŋlamasty jien dese, Aŋlamas Qajymūqandy naǧaşy deidı eken. Örık apa Qajymūqandy «Däu» dep ataidy eken» (Zahira Aŋlamasqyzynyŋ estelıgı).
Qajymūqan kenje ūlynyŋ atyn mezgılsız qaitys bolǧan Aŋlamastyŋ ūly Janädıldıŋ atymen qoiǧan.
2) Mūŋaitpastyŋ elden ketuıne sebepker bolǧan Ahmet bidıŋ ūly joq, tört qyzy bolǧan.
«Ahmette bala joq, tört qyzy bolypty. Qyzdarynyŋ attary Dämelı, Ädemı, Izet, Qūndyz. Men Qūndyzdyŋ balasymyn. Ahmet bidıŋ qyzynan tuǧan nemeresımın» dedı közı tırı Tūrǧanbai Säbitov aqsaqal. 1923 jyly tuǧan ol – soǧys jäne eŋbek ardagerı. Qazır Otyrar audany Qarǧaly auylynda tūrady (Tūrǧanbai 2019 jyly qaitys boldy).
«Menıŋ äke-şeşem 1920-30 jyldary Şılıkte Süiınbai degen jerde tūrypty. Menen būryn şeşem Qūndyz on bır qūrsaq köterıp, bärı şetınep ketken. 1923 jyly on ekınşı bolyp osy Süiınbai aryǧynyŋ boiynda men tuyppyn. Maǧan yrymdap Tūrǧanbai dep at qoiypty. Men de osy jerde bır jarym, ekı jas şamasynda qatty auyryppyn. Äke-şeşemnıŋ zäresı qalmai, «Qūdai-au, mūny da köp köreiın dedıŋ be?» dep jylap-eŋırep jürgen kezde Qajymūqan auylǧa kele qalypty. Qajymūqandy körgen şeşem Qūndyz «Ainalaiyn, bauyrym-au, on ekı bala tuyp, on bırın jerge berdım. Myna balam da auyryp zäremdı ūşyryp barady. Aruaǧyŋ bar edı, myna balama tükırıp berşı» dep ötınedı. Qajekeŋ balany qolyna alyp, «süpit, süpit» dep şekpenınıŋ etegıne orap, kiız üidı bır ainalyp kelıp: «Endı Allanyŋ raqymy tüsse eşteŋe etpeidı. Ömırlı bol, ǧūmyrly bol, näreste» dep şeşemnıŋ qolyna berıptı. Sodan ba, älde äke-şeşemnıŋ köz jasyn Qūdai körıp esırkedı me, kım bılsın, men älı tırı jürmın» dedı Tūrǧanbai aqsaqal.
«Mūŋaitpas Ahmet bidıŋ onda-mūnda jūmsaityn jıgıtı bolypty. Ahmet bidıŋ özı Temırde 1935-1936 jyldary bızdıŋ qolymyzda qaitys boldy. Süiegı osy jerde jatyr» deidı Tūrǧanbai aqsaqal.
Aisary äjenıŋ özı elge syily, sözın köpşılıkke ötkıze alatyn baisaldy adam bolypty. Äuelbek Qoŋyratbaev «Bahadür» atty äŋgımesınde: «Mūŋaitpastyŋ Beiseu atty naǧaşysy da ataqty batyr eken. Beiseudıŋ Aisary degen qyzyn Ernaqy alǧan. Jas kezınde Ernaqy serıleu bolyp ösedı. Beiseudıŋ auylyna barǧyştap jürıp, Aisaryǧa köŋılı ketedı. Jasynda Aisary da serı bolsa kerek. Ekeuı söz bailasyp, bır tünde jorǧaǧa mıngesken küiı Myrzatai auylyna tartady. Ekı bırdei alypty kötere almaǧan jorǧa jolda boldyryp, būlar elge jaiau jetedı» dei kelıp, Aisarynyŋ şeşesı de alyp denelı bolǧanyn, Aisarynyŋ jas kezınde küreske de tüskenın baiandaidy. Jas kezınde Aisary öte qaruly, aqyldy, qainylarynyŋ özı taisaqtaityn aduyndy adam eken. Küieulerı bas şūlǧyp tūrǧan soŋ äielderı qaida barsyn. Al osyndai aduyndy Aisary äjenıŋ «balasy» Mūqandy kım atyn atap Mūqan deidı, bärı «Däu» dep ataidy eken. Aisary äje Mūqandy «nemerem» demei, «balam» deidı eken. Äjenıŋ balasy auyl äielderıne, ärine, «qainy» bolady. Al qazaqtyŋ salty boiynşa äielder qainysynyŋ atyn atamaidy. Auyl äielderı sondyqtan kışkentai Mūqandy «Däu» dep ataidy eken. Solardan körgen auyl balalary da Mūqandy «Däu» dep atap ketken eken.
1943 jyly şıldede aqyn Orynbai Taimanovtyŋ 60 jyldyq toiy Şymkentte ötedı. Toiǧa Qajymūqanmen bırge Nartai aqyn da qatysady. Qajymūqannyŋ öner körsetıp, soǧysqa aqşa jinap jürgenın estıgen Nartai Qajymūqandy auylyna şaqyrady. Nartai men Qajymūqan Jaŋaqorǧan audanyn aralap öner körsetedı. Sondai keştıŋ bırınde Nartaidyŋ jaqyn ınısı Mūstafanyŋ üiınde otyrǧanda, köpşılık Qajekeŋe äŋgıme aittyrady. Sondaǧy Qajymūqannyŋ äŋgımesı: «Äkem ekı aǧaiyndy eken. Öz äkemnıŋ aty – Mūŋaitpas, ınısı – Täşım. Äkem menıŋ ekı-üş jasar kezımde elge ökpelep (Ahmet bige), jeŋıl-jelpı jügın tüiege artyp, auyldan bır üiır jylqyny aldyna salyp aidap, Qarataudan asyp ketedı. Artynan barǧan quǧynşylarǧa qaiyrylmai, menı siraǧymnan ūstap, basynan asyra būlǧap, «balany da, jaqyndaǧanyŋdy da öltıremın!» dep qatulanady. Quǧynşylar:
– Qoi, mynanyŋ türı jaman eken, balany jazym eter, – dep qaityp ketıptı.
Äkem sol ketkennen Aqmola oblysynyŋ Saryterek bolysynyŋ Esıl özenı boiyndaǧy Qoskepe kölınıŋ jaǧasyna ornalasady. Apam ol jerdı jersınbei, ölgenşe Aqtöbe, Şılıktegı eldı aityp, «erjetıp, jıgıt bolsaŋ, elge jet» dep amanattap kettı» dep baiandaǧan eken.
Äuelbek Qoŋyratbaev «Bahadür» atty äŋgımesınde: «Ernaqy batyr ölgen soŋ, onyŋ ainalasy jūtai bastaidy. 1947 jyly üi ışı Qaraötkel jaǧyna köşıp, jalşylyqpen kün keşedı. Qajymūqannyŋ öz äkesı Mūŋaitpas bar ömırın osyndai jalşylyqta ötkızgen» dep jazypty. Tek būl jerde qai jaqtan köşıp kelgenı turaly jazylmapty. Äuelbek Qoŋyratbaev «Bahadür» atty äŋgımesınıŋ «Jastyq şaǧy» atty bölımınde:
«Özınıŋ balalyq şaǧy esınde qalmapty. Ol jaiynda estıgenderın ǧana aityp berdı. Ony aitqandar Qaraǧandy oblysy Temırtau kenınde jūmys ısteitın Qanyş Jūmadıldin men Baianauyl audany «Voroşilov» kolhozynyŋ tūrǧyny Mergenbai Asaiynūly qariialar eken. Mergenbai Mūŋaitpasty da, Qajymūqandy da jasynan bılgen.
Mūŋaitpasty ol Maŋqas dep ataidy. Özı de Mūŋaitpaspen bırge Qorǧaljyn qamysynda bırer jyl otyrypty. Mūŋaitpas ol kezde sudan balyq aulap kün körıptı.
Qajymūqannyŋ ısterın jetı jasynan bastap bıledı eken. Jas şaǧynda Ybyrai sūltannyŋ auylynda qolqanat bala bolyp jüredı. Bırde Qajymūqan şybyqty at qylyp oinap jürse, Ybyrai:
– Qyztalaq, qūldyŋ balasy, auzy-basynyŋ dorbadai bop tūrǧanyn qaraşy.
– «Toqaldan tuǧan tomarbas, tomarmen ūrsaŋ jyǧylmas» degen sen ekensıŋ, bar da, bır qap tezek äkel, – dep Qajymūqandy jūmsaidy. Būl kezge deiın Qajymūqan jalǧyz köilekpen, aiaǧy tılım-tılım bolyp jüredı eken.
Qajymūqan jastaiynan eŋbek etıp, jalşylyqty boiyna ar körmei ösedı. Segız jasynda-aq auyldyŋ 15-16 jasar jıgıtterın qirata jyǧyp jüredı. Kei adamdar «mynau Ūltanqūl öse kele jūrtty qūrtpasa bolǧany ǧoi» dep sūqtanatyn bolǧan. Sodan balalar ony «Ūltanqūl» atap ketıptı dep körsetedı.
Būl taǧdyr degendı qoisaŋşy, ekı jasar säbi kezınde Aisary äjenıŋ arqasynda auyldyŋ erkesı bolyp «Däu» atalǧan Mūqan jas kezınde «qūldyŋ ūly», «Ūltanqūl» atanyp jalşylyqta ömır sürse, Resei astanasynda orysqa telınıp «Qara İvan», «Aqmola batragy», japondarǧa telınıp «Iаmagata Muhanura», türıkterge telınıp «Qara Mūstafa», tıptı tegı belgısız «Pengal» atalǧan kezderı de bolypty. Özınıŋ atanyŋ qanymen, ananyŋ sütımen berılıp, Aisary äjenıŋ baptauymen jetılgen teŋdessız küş-qairaty men tözımdılıgınıŋ arqasynda älemdı moiyndatyp, elge küresten älemnıŋ bırneşe dürkın jeŋımpazy Qajymūqan bolyp oralǧan eken.
«Almas qylyş qap tübınde jatpaidy», «Talaptanǧan jeter mūratqa» degendei, «Qazaq dalasynyŋ batyry», «Qazaq sportynyŋ atasy», Aisary äjenıŋ «ūly» Qajymūqan atamyzdyŋ ömırı – qazırgı qazaq jastaryna ülgı bolarlyq naǧyz mektep.
Bekjan BEISENBAI,
Zertteuşı
