Aitqali JAIYMOV, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı: «DİRİJERDIŊ ŞEBERLIGI – ORKESTRDI ÜILESTIRE BILUINDE»

Älemdegı eŋ kürdelı mamandyqtyŋ bırınen sanalatyn dirijerlık – kez kelgen muzykanttyŋ qoly emes. Oǧan erık-jıgerı myqty, qai saladan da habary bar qairatty da qajyrly adam laiyq bolsa kerek. Būl käsıptıŋ qyr-syry jönınde Astana Memlekettık filarmoniiasy Qazaq halyq aspaptary orkestrınıŋ körkemdık jetekşısı ärı bas dirijerı, elımızge  eŋbek sıŋırgen qairatker, professor Aitqali Jaiymovpen äŋgımelesken edık.

Filarmoniianyŋ märtebesı köterılse, önerpazdarǧa da tiımdı

– Aitqali Tılepqaliūly, jaqynda ǧana «Anaǧa taǧzym» atty konserttık baǧdarlamasymen kezektı XV mausymyn aşqan qazaq halyq aspaptary orkestrı turaly, onyŋ qūramy, jas erekşelıgı jönınde aityp berseŋız?

– Qazaq halyq aspaptary orkestrı – Astanamen bırge jasasyp kele jatqan käsıbi öner ūjymdarynyŋ bırı. 1997 jyly qūrylǧan orkestrdıŋ qūramynda bügınde 70 muzykant bar. Olardyŋ barlyǧy derlık joǧary bılımdı. Elımızdegı bedeldı öner ordalarynyŋ tülekterı. Orkestrımızde sondai-aq, Anar Mūzdahanova, Botagöz Täşımova, Sättıbek Baiahov, Janar Jüsıpova, Saijan Almat syndy talantty änşı-küişıler jūmys ısteidı. Muzykanttardyŋ aldy 50-den asty, arty – 20 jasta. Jyldan jylǧa orkestrımız talantty jastarmen tolyǧyp jatqany quantady. Aramyzda qazaqtyŋ ūlttyq aspaptaryn şeber meŋgergen özge ūlt ökılderı de bar.

–  Orkestrdıŋ qajettı ūlttyq aspaptarmen, özderınıŋ bıtım-bolmysyna sai kiımdermen qamtylu jaǧy qandai?

– Köbıne klassikalyq şyǧarmalardy oryndaityn orkestr bolǧannan keiın muzykalyq aspaptarymyz da soǧan laiyqtalǧan. Dombyra, qyl qobyz, kontrabas-dombyra, kontrabas-qobyz sekıldı özımızge kerektı aspaptarymyz tügel. Al asataiaq, sazsyrnai, jetıgen syndy ūlttyq aspaptardy belgılı bır etnografiialyq tuyndylardy oinaǧan kezde ǧana qoldanamyz. Mysaly, folklorlyq-etnografiialyq ūjymdarda sazsyrnai, sybyzǧy, şaŋqobyz aspaptary tūraqty qoldanylsa, bızdıŋ orkestrde tek qajet bolǧan jaǧdaida ǧana oinalady.

Keleşekte basşylarymyz muzykalyq aspaptarymyzdy tūtas jaŋartuǧa qam jasap jatyr. Kiım jaǧynan ökpe joq. Orkestrımızge arnap, jaŋa kiım ülgılerı tıgılıp jatqanyn quanyşpen aitqym keledı. Bırtındep şetelderge şyǧa bastauymyz da – bızge degen qamqorlyqtyŋ bırı dep bılemız.

– Öner adamdarynyŋ äleumettık jaǧdaiy, jalaqysynyŋ azdyǧy jiı söz bolyp jatady. Būl mäsele sız basqarǧan ūjymda qalai şeşılıp jatyr?

– Jalpy, öner adamynyŋ jalaqysy tömen ǧoi. Astana Memlekettık filarmoniiasy biudjetke qarap otyrǧan mekeme. Älı künge deiın märtebesı de köterılgen joq. Baiaǧy sol qalalyq deŋgeiınde qalyp otyr. Qalalyq pen astanalyq boludyŋ aiyrmaşylyǧy ülken ekendıgın eşkım eskere bermeitını ökınıştı. Eger Astana filarmoniiasynyŋ märtebesı respublikalyq deŋgeige jetse, önerpazdarymyzdyŋ da hal-jaǧdaiy tüzelıp, jalaqysy köbeier edı.

Şyǧarmaǧa jan bıtıru – dirijerdıŋ bır mındetı

– Bır ǧana taiaqşanyŋ kömegımen bükıl orkestrdı özıne baǧyndyrgan dirijerdıŋ atqaratyn mındet-maqsaty bylaiǧy jūrtqa taŋsyq, tıptı, jūmbaq desek te bolady. «Är muzykanttyŋ köz aldynda nota türǧanda, dirijer ne üşın kerek, orkestr onsyz-aq oinai bermei me?» dep oilaityndar da tabylady. Käsıbi maman retınde dirijerdıŋ orkestrdı basqarudaǧy rölıne toqtalsaŋyz?   

– Orkestr – ūjym bolsa, dirijer – onyŋ basşysy. Fransuz tılınen audarǧanda dirijer «basqaru, baǧyt beru» degen maǧynany bıldıredı.  Orkestr bolǧannan keiın köptegen muzykalyq dybystar qatarlasa, qabattasa jüredı. Sonda qai kezde, qandai aspaptyŋ dauysyn alǧa şyǧaryp, qaisysyn bäseŋdetu qajettıgın, şyǧarmanyŋ qai tūsyna ekpın tüsıru kerektıgın dirijer rettep otyrady. Eŋ maŋyzdysy sol, dybysty alu, köbeitu siiaqty mäselelerdı bır mezette, eş mültıksız muzykanttardyŋ bärıne körsetıp, tüsındırıp ülgeruıŋ kerek. Mäselen, aldynda otyrǧan dombyraşylarǧa, ortadaǧy qobyzşylarǧa, joǧaryda jaiǧasqan horǧa, janyŋdaǧy änşıge degen sekıldı, dirijer bärın üilestırıp, özıne baǧyndyra bıluı tiıs. Dirijerdıŋ şeberlıgı de osynda.

– Demek, ekı qol men bır taiaqşanyŋ kömegı osyndaida qajet bolady eken ǧoi?

– Dūrys aitasyz. Mūny bız manualdy tehnika dep ataimyz. Iаǧni muzykalyq dybystardyŋ tömengı ne joǧarǧy terbelısın qoldyŋ buynymen, sausaqtyŋ ūşymen orkestrge ūǧyndyramyz. Taiaqşany sermep, qol sılteudıŋ de özındık qyry men syry bar. Bır qimylyŋ mült ketse, şyǧarmanyŋ mınezı aşylmaidy, oidaǧydai bolyp şyqpaidy. Nota degenımız – tūrǧan bır jansyz taŋba ǧana. Dirijerdıŋ mındetı – tuyndynyŋ ön-boiyna jan bıtırıp, körkemdep, orkestrmen ündestırıp, tyŋdarmannyŋ jüregıne jetkızu.

– Qanşama muzykanttyŋ ışınen bıreuı orkestrge qosylmai, şet qalsa, ony dirijer seze ala ma?

– Ärine. Dirijer de sol üşın ǧoi. Orkestrge kım qosylmai qaldy, qaisysy notany terıs aldy, qai muzykant naşar oinady – bärın de dirijer qalt jıbermeidı. Är orkestrde belgılı bır aspaptardyŋ bırkelkı ündestıgı degen bolady. Mysaly, dombyraşylardy alaiyq. Olardyŋ bıreuı şyǧarmaǧa qosylmai qalsa, osy üilesımdılık būzylyp, dybystar teŋespei qalady. Sezımtal dirijer mūny bırden sezedı de, muzykanttardy bır deŋgeide oinauǧa jeteleidı. Orkestrde bırdei aspaptar şaşyramai, ärdaiym bır jerde toptasuynyŋ syry da osynda jatyr.

– Sızdıŋ oiyŋyzşa, dirijer tua bıtken talant pa, älde jüre qalyptasatyn käsıp pe?

– Är adamnyŋ belgılı bır mamandyqqa degen beiımı, yŋǧaiy bolady. Mysaly, bıreuler dombyrany tym jaqsy tartsa da, küişı bola almauy mümkın. Sol siiaqty, muzykanttyŋ bärı dirijer bola almaidy. Osy tūrǧydan qaraǧanda, adamǧa dirijerlık tua bıtetın daryn bolsa kerek. Qolyn sıltegennıŋ bärı dirijer emes. Muzykalyq bılımıŋ boluy öz aldynda, psiholog ta, tarihşy da, ädebietşı de, öner zertteuşı de bola bıluıŋ şart. Sebebı, alpys-jetpıs adamdy bır şyǧarmaǧa jūmyldyryp, ony tiıstı deŋgeide şyǧara bılu – köp ızdenıstı, qajyr men qairatty qajet etedı. Äuelı tuyndyny orkestrge tüsırmes būryn, onyŋ tarihyn, mänı men stilın, qai kezeŋde jazylǧanyn zerdeleu kerek. Onsyz körkem dünie tumaidy. Dirijerlıktı kürdelı mamandyq deitınımız sondyqtan.

«Kışkentai nemerem de – dirijer»

– Özıŋız dirijerlıkke qalai keldıŋız?

– Men jastaiymnan ärtürlı deŋgeidegı öner ūjymdaryn basqardym. 9-synypta oqyp jürgende mektep direktory dombyra ansamblın qūrudy ūsyndy. Onşaqty adamnyŋ basyn qosyp, ansambl qūrdym da oǧan özım jetekşılık ettım. 10-synypta körşıles segızjyldyq mektepke ännen sabaq beretın mūǧalım boldym. Orta mektep bıtırgennen keiın audandyq orkestrdı basqardym. Muzyka uchilişesın bıtırgen soŋ, ainalyp audandyq orkestrge keldım. Sovhoz, audandarda, instituttarda orkestrlerge basşy boldym. Qūrmanǧazy atyndaǧy Almaty memlekettık konservatoriiasyn bıtırgennen keiın osynda dombyra kafedrasynyŋ oqytuşysy qyzmetın atqardym. 1991 jyldan Qūrmanǧazy atyndaǧy Qazaq akademiialyq orkestrınıŋ körkemdık jetekşısı – bas dirijerı, al 2008 jyldan berı osy Astana qalasy Memlekettık filarmoniiasynyŋ qazaq halyq aspaptary orkestrınıŋ körkemdık jetekşısı-bas dirijerımın.

– Ūlyŋyz ben qyzyŋyz da ızıŋızdı jalǧastyryp, öner jolyn quǧan dep estıdık?

– İä, dirijer bolmasa da, ekeuı de öner ordalaryn bıtırgen. Ūlym Arman Qūrmanǧazy atyndaǧy konservatoriiany pianist, keiın kompozitor mamandyǧy boiynşa aiaqtady. Qyzym da osy oqu ornynyŋ qabyrǧasynda qobyzşy mamandyǧyn alyp şyqty. Bıraq qazır basqa salada jūmys ısteidı. Tübınde kışkentai nemerem dirijer bolatyn siiaqty. Qazırdıŋ özınde dirijer. Nebary segız ailyq bolsa da kışkentai qoldaryn erbeŋdetıp, özınşe dirijerdıŋ qimylyn jasaidy. Qolyna dombyra berseŋ, eptep tartady, jūlqymaidy. Sonysyn qyzyq köremız de, özımızşe yrymdaimyz.

Äŋgımelesken Qymbat TOQTAMŪRAT