Qaraötkel äuel bastan ülken saudanyŋ basy qosylǧan jer bolǧanyn bız ötken maqalalarymyzda bırneşe ret jazdyq. Oŋtüstık pen soltüstık arasyndaǧy sauda-sattyqtyŋ qai zamanda bastalǧanyn bır Allanyŋ özı bıledı, bız būl tym erte zamandarda qalyptasqan bolar degen pıkırdemız. Orta ǧasyrlarda Türkıstan men Sıbır handyǧy arasynda jürgen sauda qarym-qatynastarynda Qaraötkeldıŋ aty atalady. Tek qana Sıbır emes, batysqa qarai Edıl boiyna şyǧatyn sauda joldary da osy Qaraötkelde bır bırımen toǧysady. Sonau 1830 jyldardyŋ basynda Aqmola salynbai tūryp Esıl boiyna barlau jūmysyn jasaǧan orys komandirlerı Qaraötkelde sauda keruenderınıŋ ailap jatatynyn, saudasyn jasaitynyn sipattaǧan. Okrug aşyluyna bailanysty sauda odan ärı damydy.
Qaraötkelde qonystanǧan alǧaşqy saudagerler turaly, onyŋ ışınde asa belsendılık körsetken Sıbır tatarlary turaly bızge deiıngı zertteuşıler de jazyp ketken. A.F.Dubiskii «Gde techet İşim» kıtabynda «s 1851 goda Akmolinskaia stanisa nachinaet razviivatsia kak torgovyi punkt. Usilivaetsia pritok kupsov, preimuşestvenno kuchumovskih tatar iz Tiumeni, Tobolska i Petropavlovska-Muksinovyh, Nogaevyh, Burnaşevyh, Iýsupovyh, Bekmemirovyh, Başirovyh, Koşegulovyh i drugih» deidı (Dubiskii A.F. Gde techet İşim. Alma-Ata,1965. s.35).
Būl jerde japy mälımet dūrys bolǧanymen bırneşe qatelıkter bar:
-Bırınşıden, Qaraötkelde sauda 1851 jylǧa deiın de qainap jatqany mälım, qaitalap aitamyz Qaraötkel ejelgı zamandardan berı sauda beketı esebınde belgılı;
-Ekınşıden, joǧrydaǧy tızımdegı Qosşyǧūlovtar Esıl öŋırınıŋ jergılıktı qazaqtary. Qazaqtyŋ tärtıbımen baiandasaq – taipasy Arǧyn, onyŋ ışınde ruy Altai, onyŋ ışınde atasy Alsai. Qosşyǧūlovtar äuletı turaly äŋgıme bölek.
Özgelerı turaly derek az bolǧandyqtan bırdeme dep aita qoiu qiyn, degenmen avtordyŋ «kuchumovskie tatary» degen sözı ūnamdy. Köşım tatarlary Qaraötkeldı erte zamannan jol qylǧanyn bız Äz Täuke han kezeŋındegı qūjattardan bılemız. Jalpy Köşım balalary men nemerelerınıŋ Esıl-Nūra öŋırıne jan saqtap kelgenı, osy jerde küş jinap Resei otarlauyna öte bastaǧan Ibır-Sıbırdı qorǧau üşın san ret joryqqa attanǧany belgılı.
Qaraötkelge alǧaşqylardyŋ bırı bolyp kelıp qonystanǧan Noǧaevtar äuletınen şyqqan köpesterdıŋ bekınıs qabyrǧasyna jaqyn, Qoŋyrqūlja Qūdaimendıūly men Burabai Seiıtovtyŋ üilerıne tūstas aǧaştan qiyp salǧan üiı HH ǧasyrdyŋ basyna deiın saqtaldy
Resei köpesterınıŋ ışınen 1811 jyly ülken sauda keruenın bastap Qoqanǧa deiın barǧan I gildiia köpesı Sveşnikov Alekandr I patşdan qyzyl lentaǧa bekıtılgen altyn medal alǧan eken. Būl Reseidıŋ Orta Aziia ölkesımen Äz Täuke han zamanyndaǧy sauda bailanystaryn qaita jaŋǧyrtuǧa qanşalyqty köŋıl bölgenın körsetedı.
Būl kezeŋde qazaq jerındegı saudada Qyzyljardyŋ oryny älı de basym bolatyn. Qyzyljar 1752 jyly qazaqty Abylai han bilep tūrǧan kezde ırı sauda ortalyǧy bolyp qalyptasqan. Reseidıŋ Orta Aziia jäne Qazaqstanǧa keletın saudasy Abylai zamanynda ekı qalada toǧysatyn , bırı Orynbor, bırı Qyzyljar (Petropavlovsk). Aqmola saudagerlerı de äuel basta Qyzyljar saudasyna süiendı. Mysaly 1865 jyly Aqmolada bolǧan A.K.Geins özınıŋ sauda ısın jaŋa aşyp jatqan Vladimirlık orys şaruasy Fedor Mihalevskii turaly «…chelovek ochen umnyi… slişkom rastoropnyi i lovkii» deidı. Ol Qyzyljardan jylyna 5 myŋ pūtqa deiın bidai ūnyn satyp alyp, ony qazaq auyldaryna köterıŋkı baǧamen ötkızu arqyly baiyǧan adam.
1867-1868 jyldarda «Uaqytşa Erejeler» engennen keiın sauda erekşe qarqyn aldy. Aqmola būl kezde uezdık ortalyqqa ainalyp, qala märtebesın aldy, halqynyŋ sany 1869 jyly 5172 adamǧa jettı. Būdan tys Aqmola qalasymen Esıl men Syrdariia arasyndaǧy ūlan-baitaq keŋıstıktı mekendegen san myŋdaǧan qazaq şarualarynyŋ kün körısı men tynys-tırşılıgı bailanysty boldy. Aqmolanyŋ qala märtebesın aluyna bailanysty köpester on jylǧa alym-salyqtan (gildeiskaia poşlina) bosatyldy. Osyǧan bailanysty Sıbır men Oraldan, Orta Aziia men Şyǧys Türkıstannan köpester aǧylyp kele bastady. 1863 jyly qalada tūraqty reseilık 51 adam, şeteldık 340 adam tırkeldı. Aqmolanyŋ barlyq saudagerlerınıŋ sany uaqytşa kelgendermen qosa 1236 adamǧa jettı.
Aleksandro-Nevskii soborynyŋ jylnamasynda 1840 jyldary Qyzyljar saudasynyŋ Aqmolaǧa kelgenın jazady: «Gorodu Akmolinsku po usmireniiu stepnyh kochevnikov prişlos igrat v stepi vidnuiu rol. Pochti vsia torgovlia s kazahami dalnei stepi, nahodivşaiasia ranşe v rukah goroda Petropavlovska, pereşla k Akmolinsku».
Aqmola qazaq malynyŋ arqasynda baiydy. «Uaqytşa Erejede» kezınde qazaq dalasynda köbeigen qara şekpender jer käsıbımen ainalysudy qiynsynyp, bırden qazaq saudasyna tüsıp kettı. HIH ǧasyrdyŋ soŋynda HH ǧasyrdyŋ basynda Aqmola qalasynda ırı üiler men sauda oryndaryn aşqan köpesterdıŋ barlyǧy da alǧaşqy bette soqadan basqa körgenı joq qarapaiym şarualar edı. Reseidıŋ Sıbır aimaǧynan, Mäskeu men Sankt- Peterburgten, Nijnii Novgorod pen Irbıtten, Taşkent pen Türkıstannan, Būhara qalasynan pūl ızdep aǧylǧan saudagerler Aqmola arqyly ötetın boldy. Osy sebepterden Aqmolanyŋ öz basynda da, maŋaiynda da ırı järmeŋke oryndary aşyldy. Derekterge qaraǧanda qazırgı Konress holl audanynda Ülken Bazar köşesınde 21 mamyrdan 10 mausymǧa deiın ötkızıletın järmeŋkenı Konstantinovka järmeŋkesı dep ataidy. Būl järmeŋkenıŋ mal saudasy qaladan säl bölek alystau qazırgı Aqbūlaq jaǧalauynda jürgenı turaly mälımetter bar. Ol kezde Aqbūlaqty qazaq Aşyözek dep ataidy, osydan kelıp orystyŋ «Solianaia balka» degenı şyǧady. Şyn mänınde eskı qalany şyǧys alqaptan qorǧap tūratyn osy özektı erterekte Şūbardyŋ jary dep ataǧan. Jardyŋ şyǧys jäne soltüstık –şyǧys jaǧy qalyŋ tobylǧy men qaraǧan ösken şūbarly, qyrat bolǧandyqtan älı künge qariialar Şūbar ataidy. Qazaq Jaqsy Şūbar jäne Jaman Şūbar dep ekıge böledı. Osy Şūbardyŋ jarynda Konstantin järmeŋkesı kezınde mal saudasynyŋ qyzatyny sondai 2000-ǧa deiın jylqy, 25 myŋǧa deiın siyr, 62 myŋ qoi satylady. Oǧan qosymşa 73 myŋ pūt ırı mal terısı, odan bölek 59 myŋ pūt qoi terısı, 110 myŋ pūt jabaǧy jün t.b. mal şaruaşylyǧynyŋ önımderı saudaǧa tüsedı. HH ǧasyrdyŋ basynda Aqmola järmeŋkelerındegı jylqy baǧasy orta eseppen 40-45 rubl, ögız-35-50 rubl, siyr-25-30 rubl, qoi-6 rubl. Terınıŋ baǧasy da jaman emes, mysaly: siyr terısı -5 rubl, jylqy terısı-3,5 rubl, qoi men eşkı terısı-1 rubl. Qazırgı baǧamen salystyrsaq bylai şyǧady, eger sız 250 myŋǧa bır siyr satsaŋyz, onyŋ terısı 25 myŋ dep esepteisız. Endı qazaqtarǧa ne kerek ekenın köreiık. Olardyŋ satyp alatyny -20 myŋ pūt şäi, 56 myŋ pūt –qant, bakaleia tauary -59 myŋ pūt, manufaktura-66 myŋ pūt, käräsın t.b.-28 myŋ pūt, balta, şege t.b. temır zattar-75 myŋ pūt, auyl şaruaşylyq qūraldary-61 myŋ pūt, t.b. tauarlar 147 myŋ pūt. Aqmolanyŋ küzde 22 qazanan 22 qaraşaǧa deiıngı uaqytta ötkızıletın saudasyn Dmitriev järmeŋkesı dep atap kettı. Järmeŋkelerdıŋ ötkızılu uaqytynyŋ özı qazaq malşy şaruasynyŋ tūrmys-tırşılıgıne yŋǧailanǧanyn körsetıp otyr.
Osy mäselenı kezınde qariialardan sūrastyryp anyqtaǧan A.F.Dubiskii bylai dep jazady: «na iarmarkah kupsy sbyvali promyşlennye tovary-manufakturu, galantereiu, predmety domaşnego obihoda, a vzamen za bessenok skupali hleb, skot, djebagu (qoidy köktemde qyryqqanda jünı bır-bırıne bailanyp tūtas tüsedı, sol sebepten qazaq pen orys kündelıktı tūrmysta köp qoldanady, onyŋ syrtyn tystap küpı qylyp kiseŋ bolady, nemese böstek jasasaŋ da yŋǧaily t.b.-J.A.), koji, maslo, salo, puşninu. Kakoi-nibud lovkii torgaş, privezia s soboi na 100-200 rublei pustiaşnogo tovaru: igolki, zerkalse, busy, perochinnye noji t.p. posle okonchaniia iarmarki ugonial gurt skota, uvozil oboz, grujennyi dragosennym syrem. Za korotkie sroki kupsy najivali bolşie sostoianiia. İmennno tak razbogateli bratia Kubriny, Nikitin, Silin, Popov, Kazansev, Marfutin, Zabirov, Koşegulov, Chaikin, Fukalov, Halfin, Moiseev i mnojestvo drugih» (Dubiskii A.F. Gde techet İşim. Alma-Ata, 1963 s.38).
Aqmola uezı qazaqtarynyŋ qolynda HH ǧasyrdyŋ basynda şamamen 285 954 jylqy, 208 606 siyr, 19880 tüie, 511 327 qoi men eşkı bar delınedı statistikalyq mälımetterde. Jüz basqa şaqqanda jylqy -28, siyr -20,1, tüie- 2, qoi men eşkı- 50 bas. Qazaq qolyndaǧy mal sanyn özge uezdermen salystyrsaq, mysaly Qarqaraly uezınde är jüz bas maldyŋ ışınde- jylqy-19,4, siyr-10,tüie-2, qoi men eşkı-68,5 bas. Aqmola uezı qazaqtarynyŋ är adamyna şaqqanda mal basy-4,2, Qarqaralyda -3,0. Aqmola qazaqtary Qazaqstannyŋ özge aimaqtaryna qaraǧanda malǧa bai. Sol kezeŋdegı egınşılıktıŋ damuy da qarqyndy, qazaqtyŋ 40 paiyzdan artyǧy egınşılıkpen ainalysady jäne ol körsetkış jyldan jylǧa ösıp kele jatqany baiqalady.
1905 jyly Aqmola järmeŋkesınde 1450 000 rubldıŋ saudasy jasalsa, 1910 jyly ol körsetkış 1716000-ǧa köterılgen. Syrttan kelgen tauardyŋ ülesı osy soŋǧy körsetkıştıŋ üşten bırın qūraidy. Järmeŋkedan basqa uaqytta Aqmola töŋıregınde, äsırese joǧaryda atalǧan Aşyözekte ūsaq sauda –sattyq jüre beredı. Ony orystar «satovka» dep ataidy, iaǧni qazaqtyŋ «satu» degen sözınen şyqqan ūǧym. Aqmola men ırgeles Atbasar men Botov (Qoiandy) järmeŋkelerı aşylǧannan keiın Konstantin järmeŋkesınıŋ qarqyny tüsıp qalǧany ras, bıraq arhiv derekterı «satovka» şılde aiynda qyzady deidı. Osydan tuyndaityn ekınşı mäsele syrttan saudagerlerdıŋ keluınıŋ azaiuyna bailanysty Aqmolanyŋ özınıŋ saudagerlerınıŋ belsendılıgı küşeidı «na Akmolinskuiu iarmarku malo sezjaetsia postoronnih torgovsev i poetomu vsia torgovlia privoznymi tovarami sosredotochena v rukah gorodskih kupsov» (Volkov B.V.Torgovlia// Raion jeleznoi dorogi Petropavlovsk-Spasskii zavod v ekonomicheskom otnoşenii. SPb.,1912.s.265).
Aqmola tek köpesterdıŋ ǧana qalasy emes. Köptegen arhiv derekterı HIH soŋyna qarai qalada öndırıstıŋ paida bola bastaǧanyn bıldıredı. Osyǧan deiın tek şet el (Resei, Būhar, Qytai) tauarlaryna baǧynyşty Aqmola saudagerlerı men alypsatarlarynyŋ ışınen Qosşyǧūlovtar siiaqty kämpit-toqaş fabrikasyn salyp ıske qosqan ırı käsıpkerler şyqty. Osy jyldary «Andrian Kubrin i synovia» menşık ielerı 21000 pūt syra öndırıp Aqmola oblysy boiynşa aldyŋǧy oryndy ielendı. Mıne osy mäseleler Qaraötkel tarihyn jazǧanda sauda-sattyqqa asa köŋıl bölu kerek ekenın aiǧaqtaidy. Bız būl taqyrypty Aqmolada aty şyqqan ataqty köpester men käsıpkerlerge bailanystyra baiandaimyz.
Jambyl ARTYQBAEV
