«Qozy Qörpeş – Baian sūlu» jyrynyŋ şeşuşı uaqiǧalary Qarabaidyŋ «…Qyzymdy jetım ūlǧa bermeimın» dep, Aiaǧyn Öleŋtınıŋ örlei köştı… Öleŋtınıŋ boiynan köşken künı, Sarybaidyŋ sabasy jarylady… Sarybaidyŋ sabasy jarylǧan jer, Aqköl menen Jaiylma sonan qalǧan» dep toqsan myŋ jylqyny aidap köşuımen bastalady. Öleŋtını örlei köşse, Qarabaidyŋ elı özımızdıŋ Qaraötkelge keledı.
Öleŋtınıŋ saǧasynan oryn tepken Aqköl-Jaiylma atalatyn jer turaly söz qozǧaiyq. Aqköl-Jaiylma – ūlan-baitaq qazaq jerınıŋ ortalyq bölıgıne ornalasqan ädemı aimaq. Aqköldı jergılıktı qazaq qariialary Äulieköl dep te ataidy jäne ortaǧasyrlyq şejıre derekterı men tarihi jazbalardan būl aimaq turaly azdaǧan mälımetter kezdesedı. Solarǧa qarap otyryp Aqköl-Jaiylmanyŋ qazaq tarihyndaǧy oryny Baianaula, Qarqaraly, Ūlytau siiaqty tarihi ortalyqtardan bır de kem emes ekenın aŋǧaramyz.
Aqköl-Jaiylma öŋırı Öleŋtı jäne Şıdertı özenderınıŋ tömengı aǧysyndaǧy ūlan-baitaq jerdı alyp jatyr. Jalpy alǧanda, būl alaptyŋ jer kölemı ekı audandy (Ekıbastūz jäne Aqtoǧai) qamtidy. Aqköl-Jaiylma ūǧymyna Öleŋtı-Şıdertınıŋ tömengı aǧysy, Aqköldıŋ özı (Äulieköl), Aqkölden tömen tüsetın Duana özenınıŋ boiy, odan ärı ornalasqan kölder jüiesı (Bäsenteiın, Qyldyköl, Sasyqköl, Ömırzaq, Bozaiǧyr, Aşyköl, Köktöbe, Toqqyly) enedı.
Öleŋtı özenınıŋ ūzyndyǧy – 273 km. Aqmola oblysynyŋ Aqdyŋ (Beloiarskoe) auylynan oŋtüstıkke qarai 3 şaqyrym jerden bastalyp, soltüstık-şyǧysqa qarai aǧyp, Pavlodar oblysynyŋ būrynǧy «Ekıbastūz» sovhozy, qazırgı Törtüi selolyq okrugıne jatatyn Qarajar (būrynǧy aty – Qarajyra) auyly tūsynan ekıge bölınıp, bır salasy Äuliekölge (Aqkölge), bır salasy Jamankölge qūiady (Koord.: 52°11 s.e. 74°45 ş.b., teŋız deŋgeiınen 126,4 m. biıktıkte ornalasqan). Ekı köl bır-bırımen ırgeles ornalasqan.
Aqköl Öleŋtınıŋ suymen tolyp, kemerınen asqan uaqytta soltüstıkke qarai Jaiylmaǧa tüsedı. Negızı, Aqköl suy Duana özenı (qazırgı uaqytta böget salynyp, toqtatylǧan) arqyly tūtas kölder ülken jüiesıne baryp qūiady. Qazaq tüsınıgınde Aqköl-Jaiylma öŋırı şaruaşylyqqa öte yŋǧaily dep sanalady. Ärine, qazaqtyŋ köşpelı mal şaruaşylyǧy üşın būl öŋırdıŋ erekşe qyzyqty boluy zaŋdy. Sol sebepten qazaq auyzynda erteden «Şıdertınıŋ suy – bal, Öleŋtınıŋ şöbı – bal» degen qanatty sözder saqtalǧan.
Qalyŋ qamys basqan Aqköl men Jamanköl jaǧalary qysqy qonysqa öte yŋǧaily. HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy F.Şerbina bastaǧan ekspedisiianyŋ statistikalyq zertteulerınen būl arada qazaqtyŋ köptegen bai qystaularyn kezdestıremız. Sol qystaulardyŋ ornyn qazırgı künde de köruge bolady. Qystygünı köl jaǧalauy bır jaǧy suyqtan pana, ekınşı jaǧynan – azyq. Älı künge jergılıktı el qysty künı malyn dalaǧa, tebınge jaiady. Pışendı, asa qajettılık bolmasa, paidalana qoimaidy. Bızge derek bergen Qyzdarbek aqsaqal Qaraoba maŋynda qystaǧan eldıŋ jazda Qoiaiyrǧan, Saryözek degen jerlerdı jailaǧanyn, ertede būl öŋırdıŋ şöbı qalyŋ, bıtık, biık bolatynyn, at bauyrynan keletının, arasynda bala adasatynyn aitady.
Aqköl-Jaiylma öŋırınıŋ taǧy bır qasietı – kölder jüiesı aŋ men qūsqa, balyqqa bai. Dala qūstarynan üirek, qaz, italaqaz jäne balyqtyŋ köptegen türlerı kezdesedı.
Qarajar – Aqkölge eŋ taiau ornalasqan auyl. Ataqty Estai aqynnyŋ auyly. Qazaq önerınıŋ ordasy bolǧan jer. Qarajar auylynyŋ adamdary aŋşylyqqa beiım, balyqşylyqty jaqsy meŋgergen. Qaiyq jasaityn (saitan qaiyq), au toqityn, qaza qūratyn (qamystan jasalatyn balyq aulau qūraly) qoly eptı, önerlı adamdary bar. Qaza – bügıngı künı Qazaqstanda tek Aqköl-Jaiylmada ǧana kezdesetın erekşe qūral. Syrdyŋ boiynda jäne Ertıste kezdesetın Qazaly ataulary osy qūralmen bailanysty. Kölderge, tūiyq sularǧa qūrylatyn qaza eldı qysy-jazy balyqqa känı qylady. Sıbır türkılerınde osy siiaqty balyq aulau qūralyn «tünek» dep ataidy. Qamşy, jügen, aǧaş jabdyqtardy özderı qoldan, dästürlı negızde jasap alatyn. Qarajar auyly dästürlı etnografiialyq orta esebınde qyzyqtyrady.
Men bıraz jyldar Aqköl-Jaiylma öŋırınıŋ tarihi jäne etnografiialyq eskertkışterın zertteumen, ony elge tanytumen ainalystym. Sol ızdenısterdıŋ barysynda Aqköl jaǧasynan Qarajar eldı mekenıne ekı şaqyrym jerden, qazaq ziratynyŋ ışınen ortaǧasyrlyq qalaşyq tamaşa eskertkışterdıŋ (Qaraoba) sūlbasy tabyldy. Sonymen qatar maŋaida neolit däuırınıŋ tas mikrolit qūraldary, qimaq-oǧyz qorǧandary kezdesedı.
Aqköl-Jaiylma maŋyndaǧy eskertkışter tek būl jaǧalaumen şektelmeidı. Köldıŋ oŋtüstık jaǧasynda – Asan Qaiǧy tasy, Tüite äulie eskertkışterı, İsabek işan ziraty, köldıŋ şyǧysynda Äulieaǧaş, Şıdertı özenı boiynda Saǧynaidyŋ asynda ataqty Qūlagerdı synaǧan Küreŋbai beiıtı, t.b. eskertkışter ornalasqan. «Qaraoba» atalatyn orta ǧasyrlyq säulet önerınıŋ eskertkışterı Aqköldıŋ jaǧasynda ornalasqan qazaq ziraty tarihi qorym desek bolady: būl jerde tas däuırınıŋ eŋbek qūraldary, qola däuırınıŋ qyş ydystarynyŋ synyqtary, orta ǧasyrlyq qorǧandar kezdesedı. Bızdı äsırese qyzyqtyrǧan ekı töbeşık (1-Qaraoba, 2-Qaraoba) zirattyŋ kün batys jaǧyna qarai ornalasqan:
1-Qaraoba: biıktıgı – 2 m, soltüstıkten oŋtüstıkke qarai – 25 m, batystan şyǧysqa qarai – 30 m. Köl jaǧalauynan 80-100 m jerde ornalasqan.
2-Qaraoba: biıktıgı – 1,7 m, soltüstıkten oŋtüstıkke qarai – 24,5 m, batystan şyǧysqa qarai – 25 m. Köl jaǧalauynan 100-115 m jerde ornalasqan.
Töbelerdıŋ üstınde qyzyl kırpış qaldyqtary şaşylyp jatyr. Sirek bolsa da arasynan kök şyny (glazur) jalatylǧan kırpış synyqtary kezdesedı. Töbelerdıŋ üstınde kırpış küidıruden qalǧan şlak qaldyqtary da bar. Üşınşı bır mäsele – töbeler maŋynda orta ǧasyrlyq qyş ydystarynyŋ kezdesuı.
Eskertkışter mazar tiptes qūrylys ekenı sözsız. Olar Ortalyq Qazaqstandaǧy Joşy han mazary siiaqty qyzyl kırpışten köterılgen, kök kümbezdı, äşekeilengen portaly bolǧan qūrylys bolsa kerek. Sonymen qatar, tabylǧan qūrylys syrtyn äşekeileitın oiu-örnektı keramika plitkalary men kök şyny jalatqan kırpış synyqtary özınıŋ oryndalu tehnologiiasy men äsemdıgı jaǧynan köptegen orta ǧasyrlyq eskertkışterden äldeqaida joǧary. Būl faktıler – būryn dalalyq ölkede tabylmaǧan erekşe-körkem tarihi eskertkışke tap bolǧanymyzdyŋ dälelı. Eskertkışterdı jobamen Altyn Orda zamanynyŋ (qūrylys tipı, qūrylys materialdary, arab jazuy, t.b. sipattary boiynşa) qūrylysy dep boljauǧa bolady.
Aqkölmen qatar jatqan Jamanköldıŋ şyǧys tūsynan Jaiylmaǧa tüsetın Duana özenıne deiıngı bırneşe kilometrlık alqapta tereŋ qazylǧan (enı 9-10 metr) ordyŋ ızı jatyr. Būl ne köne zamandaǧy irrigasiialyq qūrylystan, ne ortaǧasyrlyq bekınıs – ordan qalǧan belgı. Qalai bolǧanda da keseneler ornalasqan (Qaraoba) alap jan-jaǧynan jaqsy bekıngen, alynbas qamalǧa ūqsaidy.
Qarajar auylynan bızge derek beruşı Käken aqsaqal «būl jerde noǧaily zamanynda qalmaq pen qyrǧyzdyŋ soǧysy bolǧan. Būl töbeler solardan qalǧan eken-mys» deidı. İnformatorlar «qyrǧyz» dep Altyn orda zamanynda dalalyq ölkenı qonystanǧan noǧaily rularyn aityp otyr dep esepteimız. «Bır joly qalmaqtar «Qaraoba» elın şappaq bolyp orǧa deiın keledı. Bıraq, ordan äsker öte almai, tek qalmaq äskerınıŋ qolbasşy batyrynyŋ aty er-tūrmanymen ötıp ketedı. Sodan köl jaǧasyn mekendegen el sol er-tūrmandy atty körıp, bır tünde köşıp ketken eken».
Būl äŋgıme noǧaily jūrtynyŋ ala taidan ürkıp, bır tünde köşıp kettı delınetın äŋgımesın eske tüsıredı. M.-J.Köpeiūlynyŋ «Qazaq şejıresınde» Aqköl-Jaiylma jerındegı eskertkışter turaly: «Şıdertı özenınıŋ aiaǧynda Aqjar, Sasai degen noǧailylardyŋ egın egıp, kent salyp, taq qūrǧan, Būqar, Qoqan handary syqyldy orda jasatqan jerı eken. Öleŋtınıŋ aiaǧynda «Qaraoba», «Saryoba» degen ekı töbe – Qarabai men Sarybai degen ekı bai qonys qylǧan eken, būl ekeuı de qazaq bailary. Sol Sarybaidyŋ jalǧyz qyzy Baiansūludyŋ tuǧan jerı – Baianaula tauy…» dep jazylǧan. Būl äŋgımeden Aqköl-Jaiylma tarihy Altyn Ordamen bailanysty bolǧanymen, tüp-tamyry odan ärırek degen oi tüiemız. Qazaq tüsınıgınde «oba» köne däuırdıŋ eskertkışterıne qatysty qoldanylady. «Qozy Körpeş-Baian sūlu» jyryna arqau bolǧan uaqiǧalar men ūǧymdar öte erte zamanǧa tiesılı ekenı belgılı.
Üşınşı derek Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys-name» (HVI basy) kıtabynda kezdesedı: «Ol mähalda Şaiban-han näsılınen Maŋqūtai oǧly Kyzyr-oǧlan tärlär ärdä. Saiyn-han (Batu-han. – J.A.) salǧaǧan Maŋqūtaidyŋ iurty Aq-Köl tegändä ärdı. Özgä oǧlanlaryndan aiyrylyp iurtyndä bolmaqynyŋ jähätın iuqarydä zıkr qylyb turur bız.
Älqıssä, begım (Taidolla. – J.A.) mäzkür Kyzyr-oǧlanny ündätıb ältıb Saiyn-han tähtındä Sarai vıläiätındä han qyldy…
Ol mähädldä Şaiban-han näsıldıŋ Maŋqūtai oǧly Kyzyr qoja (Joşy. – J.A.) hannyŋ özgä zäfısındın bolǧan on ietı oǧlūnynyŋ näbärälärın bılän Kyiat Ysataiǧä qoşun bärdı…» (Ötemıs qajy. Şyŋǧys-name, 136-b.).
Ötemıs qajynyŋ jazuyna qaraǧanda Şaiban (Syban, Şiban) ūlysy Aqköl-Jaiylmaǧa Saiyn hannyŋ (Batu) būiryǧymen ie bolǧan. Negızınde, odan da erterek osy jerge qatysy bolsa kerek. Şyŋǧys han Joşydan tuǧan on jetı ūldyŋ tek üşeuıne ǧana üles berıptı delınedı eskı aŋyzdarda. Atap aitqanda, Orda Ejen – Saryarqany, odan ärı Syr men Altai arasyn, ortalyǧy Ūlytau – «kümıs bosaǧaly kök ordany», Batu osy Ūlytaudan batysqa deiıngı jerge ie boldy «altyn bosaǧaly Aq ordany», odan keiıngı Şaiban Orda Ejen men Batu ielıgındegı aumaqtyŋ arasyn, iaǧni, Ūlytaudan Ertıske, odan ärı Ibır-Sıbır jūrtyna deiıngı jerdı – «bolat bosaǧaly boz ordany» enşıleptı. Keiınnen Batu batysqa jyljyp, jetı jyldyq soǧystan keiın (1235-1242) Şyǧys Evropa, Rus, Kavkazdy bilep otyru üşın Edıl boiynda (Sarai-Batu) astana saldyrdy. Sol kezeŋde Şaibanǧa tiesılı jer kölemı ūlǧaiyp, ortalyǧy Aqkölge ornyqqany baiqalady.
Özbek han tūsynda Joşy tūqymynyŋ bärı kyiat İsataiǧa berılgen uaqytta Şaiban tūqymynyŋ oǧlandary atalarynyŋ ataǧy arqasynda öz qonystary – Aqköl boiynda eşkımge baǧynbai qalǧan. Dalalyq öŋırdı meken etken Şaiban tūqymynyŋ jauynger bolǧandyǧyn V.V.Bartold, Len-Pul, t.b. ǧalymdar atap körsetken. V.V.Bartold: «İz vseh chastei, na kotorye raspalis vladeniia Djuchi, vo vladeniiah potomkov Şibana bolee vsego preobladala kochevaia jizn; tem ne menee, i zdes v techenie bolee 200 let vlast mogla ostavatsia v rukah chlenov odnogo i togo je hanskogo roda – iavlenie dovolno redkoe u kochevnikov. Menee vsego zatronutye gorodskoi kulturoi, potomki Şibana ostalis bolee vsego verny voinstvennym tradisiiam kochevnikov i potomu mogli vystupit v roli zavoevatelei v takoe vremia, kogda moguşestvo dinastii Chingiz-Hana pochti vezde nahodilos v polnom upadke» (Bartold V.V., Dvenadsat leksii po istorii tureskih narodov Srednei Azii // Sobr. soch. t. 5. M., 1968. s.125). V.Bartold köşpelılerdıŋ soŋǧy qozǧalystaryn – Şaiban äuletınıŋ Altyn Orda taǧyna talasuyn, Sıbır handyǧyn, Äbılhaiyr qūrǧan «köşpelı özbek memleketın» t.b. aityp otyrǧany kümänsız. Osydan keiın 1428 jyly Äbılhaiyrdyŋ Sıbırde Chimgu-turada han köterıluı, Köşımnıŋ Ibır-Sıbırdı bileuge «qazaq dalasynan» baruy tüsınıktı bolady. Aqköl – sol zamannyŋ qasiettı jädıgerı.
Berdıbek han ölgennen keiın (1359) Batu tūqymynan handyqqa laiyq adam tabylmai, Aqkölden Qyzyr han Altyn Orda bilıgıne keledı.
Äbılǧazynyŋ jazuyna qaraǧanda, Şaiban aǧasy Saiyn hannan üleske Orda Ejen men Batu han şekarasyndaǧy jerlerdı alǧan: «Otyrar jerıŋ aǧam Ejen men menıŋ aramda bolsyn. Jazda Yrǧyz, Sauyqta (Torǧai), Or, Elekten Oral tauyna deiın Jaiyqtyŋ kün şyǧys jaǧyn jaila, qysta Araqūm, Qaraqūm, Syr suynyŋ boiyn, Şu, Sarysudyŋ aiaǧyn qysta» (Abul-Gazi, Rodoslovnoe drevo tiurkov. Sochinenie Abul-Gazi, hivinskogo hana/ Kazan, 1906, 120 b.).
Aqköl qalaşyǧy turaly derekter ataqty orta ǧasyrlyq köpes Badr ad-din Hasan ar-Rumidıŋ habarlarynda kezdesedı. Ol Altyn Orda (ol kezde Özbek hannyŋ bilıgı jürıp tūrǧan uaqyt) şeqarasynyŋ Jeihūnnan bastalyp, Horezm, Syǧanaq, Sairam, Jarkent, Jend, Sarai, Majar, Azak, Akşakerman (būl qala Qyrymda), Kafa, Sudak, Saksin, Ukek, Būlǧar qalalaryn qamtitynyn jazady, oǧan Sıbır jäne Ibır, Başqyrd (mätınde solai) jäne Chulyman ölkelerı enedı. Bır jaqsysy, Hasan ar-Rumi özı jürgen jerlerdıŋ ara qaşyqtyǧyn, erekşelıkterın naqty eseptep berıp otyrady: «Temır qaqpa», iaǧni, Baku qalasynyŋ maŋynan Ibır-Sıbır arqyly Qytaiǧa keruen bes ai boiy jürıp barady» deidı köpes. Būl bes ai degenıŋız – memlekettıŋ jerınıŋ ūzyndyǧy, al enı Jeihunnen Dunaiǧa deiın… Seihunnen Dunaiǧa şeiın tört ailyq jol, Seihun men Jeihun arasy 15 kündık, endı Jeihun men Jaiyq arasy 15 kün, al Jaiyq pen Edıl arasy 10 kün. Edılden Donǧa deiın – bır ai…»
Hasan ar-Rumi özge saiahatşylar ylǧi da şatastyratyn mäselelerde asa bılıktılık tanytady. Mysaly, onyŋ jazuynşa, Jeihun özenı Kulzum teŋızıne (Kaspiidı aitady) qūiady deu qatelık, «şyn mänınde ūzyndyǧy 100 farsahtai (är farsah –7-8 km) bolatyn Tūzdykölge (Aral teŋızın aityp otyr) qūiady». Köpestıŋ aituyna qaraǧanda, erte uaqytta Tūzdyköldı Horezm teŋızı dep ataǧan, onyŋ ortasynda Jägır atalatyn tau bar (Barsakelmes araly-?).
Al, İrbilidıŋ Būlǧar turaly «onyŋ eŋ qysqa tünı 4,5 saǧatqa sozylady – ol Qypşaq elınıŋ eŋ daŋqty qalasy» degenıne bailanysty Hasan ar-Rumi öz sözın jalǧastyrady:
«Şyn mänınde men Būlǧar qalasyndaǧy esepşı-astronom Masudpen namaz uaqytyn eseptedım» deidı köpes, ärtürlı astronomiialyq qūraldardy paidalanyp, bız rasynda da ol jerdıŋ tünı jaz ailarynda 4,5 saǧattan aspaitynyn anyqtadyq. Endı teksere kele, Qypşaq dalasynda odan tünı qysqa jerler bar ekenın bıldım. Mysaly, Aqköl degen kışkene qalada jazǧy qysqa tün bar bolǧany 3,5 saǧat, iaǧni, Būlǧardan bır saǧatqa kem. Būlǧar men Aqköldıŋ arasy (iaǧni, Qazan qalasy men Aqköl arasy) 20 kündık jol, Aqkölden ärı Ibır men Sıbır, odan ärı Chulyman. Saiahatşy Chulymannan Şyǧysqa qarai jürse aldymen Qaraqorymǧa, odan keiın Qytai jerıne keledı». Eger Chulymannan Batysqa qarai jürseŋız, sız orystardyŋ jerıne kelesız, al odan keiın frankterdıŋ jerı bastalady, osylai Batys teŋızıne jaqyndaisyz deidı köpes.
Bızdıŋ būl mäselege bailanysty qarastyrǧan ädebiette jazǧy eŋ qysqa tün Saryarqanyŋ osy tūsynda aŋǧarylady. Būl ai – qazaqşa aitqanda, qyryq kün şıldenıŋ orta tūsy. Endeşe, Aqköl – Altyn Orda zamanynda köpester men elşılerdıŋ at basyn tıreitın belgılı qalanyŋ bırı.
Aqköl –Jaiylma öŋırınıŋ Euraziia köşpelılerı üşın tarihi saiasi ortalyq bolǧanyn däleldeu üşın köptegen derekterdı keltıruge bolady. Tıptı, bertıngı qazaq zamanynda da Aqköl-Jaiylma jerınde han sailaulary ötıp tūrǧan. Sonyŋ bırı – 1817 jyly 30 mamyr künı osy jerde Orta jüzdıŋ hany bolyp Baraqūly Bökeidıŋ sailanuy. Abylai tūqymynyŋ bedelın tüsıru üşın būl jiynǧa Reseidıŋ äsker basylary da kelgen jäne özge qazaq sūltandarynyŋ Aqköl –Jaiylmaǧa jinaluyna tıkelei yqpal etken. Jeke Sıbır korpusy general-leitenant Glazenaptyŋ Ertıs boiyndaǧy eldıŋ sūltany Şanşar Sūltanmämedūlyna haty: «Blagodariu Vas pokorneişe, pochtenneişii sultan, za userdie Vaşe, prichem nujnym schitaiu vas ne ostavit svoim priezdom k 30 chislu maia na ozero Djaiylmu dlia bytiia pri seremoniale hana Bukeia, na kotorom ia sam predpologaiu prisutstvovat» (İz perepiski kirgizskih hanov, sultanov i prochih // Pamiatnaia knijka Semipalatinskoi oblasti na 1902 god. Vyp. №1 (sost. A. N. Bukeihanov), s.62).
Aqköl–Jaiylma öŋırıne qatysty qazaq aŋyzdary tereŋ zertteudı qajet etedı. Sebebı, mif-äfsana nemese batyrlyq jyr (Qobylandy batyr, Körūǧly) türınde saqtalǧan būl aŋyzdardyŋ kıltı köne zaman tarihynda, tıldıŋ etimologiialyq qatparlarynda. Solardyŋ bırı – Mäşhür jinaqtarynda kezdesetın «Altai turaly» delınetın aŋyz. Äŋgıme Altai degen jıgıttıŋ jas künınde «jügenın belıne bailap alyp, jaiau baryp, qanjyǧaly Pısbekbaidyŋ jylqysyn baqqanynan» bastalady.
«Pısbekbai Aqköl-Jaiylmada eken. Işbekbai, Pısbekbai degen ekı aǧaiyndy bailar eken» deidı şejıreşı. Bır jyldary auyr jūt bolyp küllı Aqköl-Jaiylmadaǧy mal Işbegınde ekı nar ǧana qalypty. Jazǧytūrym bolǧanda Aqköl-Jaiylmadaǧy el sol ekı narmen köşıp-qonypty. Altai batyr osy jūttyŋ bolaryn aldyn ala bılıp, Pısbekbaidyŋ jylqysyn, ūzyn aiaqty tüie men siyryn qūs jolynyŋ astymen jyly jaqqa aidap alyp ketıp aman saqtapty. Keiınnen osy erlıgıne riza bolyp Pısbekbai qyzdaryn Altaiǧa beredı-mys. Sol qyzdardan Älıke, Baidaly, Saidaly, Moiyn tuyp, «Arǧynnyŋ säuırı» atandy. «Arǧyn bolsaŋ – Altai bol» degen söz Altaidyŋ arǧyn ışındegı ülkendıgın, köptıgın, myqtylyǧyn aiǧaqtaidy. Pısbekbaidyŋ özınen taraǧan erkek kındık joq.
Būl qai zamannyŋ aŋyzy, aŋyzdy qalai söiletu kerek? Bızdıŋ pıkırımızşe, äŋgıme oǧyz-saq däuırıne qatysty. Işbekbai men Pısbekbaidyŋ atasy Tolybai synşy bükıl oǧyz elınıŋ tüpkı atasy (etnoarh). Onyŋ ülken balasy Rauşanbektıŋ tūqymy – bükıl Kışı Aziia, Kavkaz, Şyǧys Europa jerıne taraǧan oǧyzdar. Olar qazırgı türık-osman, türkımen, äzerbaijan, gagauyz, t.b. elder. Būl kezeŋ turaly «Körūǧly» jyrynan da bırşama mälımet aluǧa bolady. Tolybaidyŋ ekınşı ūly – Pısbekbaidyŋ tūqymy ǧūndar bastaǧan «halyqtardyŋ ūly qonys audaruy» kezınde ǧūndarmen aralasyp, assimiliasiiaǧa tüsıp ketken. Altaidyŋ Saryarqaǧa keluı, Pısbekbaidyŋ qyzdaryn aluy osy mäselenı nūsqap tūr. Al, Işbekbaidyŋ tūqymy – qazırgı uaqytta qazaqtyŋ, qazaqqa tuys bırneşe halyqtyŋ arasynda kezdesetın qanjyǧaly ruy. Saq däuırındegı aŋyz-derekterge qaraǧanda, Işbekbai – ışkı oǧyzdardyŋ (işkuzy) Mysyr (Egipet) elıne deiın jetken 28 jyldyq joryǧyn basqarǧan patşa. Grektıŋ ūly tarihşysy Geradot osy Işbekbai (İşbakai) talai jylǧy soǧystardy bastan ötkerıp, aqyry öz elıne qaityp keldı deidı. Onyŋ äŋgımesı tym köp, būl maqala kölemı oǧan azdyq etedı.
Mıne, Aqköl-Jaiylmanyŋ köne tarihyn bız osy siiaqty aŋyzdardan da ädemılep tarata alamyz. Etnografiialyq mälımetterdı, arheologiialyq qazba materialdaryn, qazaq şejıresın, ǧylymi tūjyrymdardy jinaqtai otyryp, bız tömendegıdei qorytyndylar jasaimyz:
– Aqköl-Jaiylma jerı – ūlan-baitaq qazaq jerınıŋ tabiǧaty bai, körkem, qadırlı, qasiettı ölkesınıŋ bırı;
– Aqköl-Jaiylma – tırşılıkke, mal şaruaşylyǧyna, adam ösımıne öte yŋǧaily, qolaily aimaq;
– Aqköl-Jaiylma – tarihi ölke. Būl jerden tabylǧan tarihi jädıgerlıkter, derekter onyŋ ejelden tarihi oryn ekenın däleldeidı;
– Aqköl-Jaiylma jerınıŋ tarihi eskertkışterı tas ǧasyrynan bastau alady. Qaraoba töŋıregındegı neolit däuırınıŋ mikrolit plastinalary osyǧan dälel;
– Aqköl-Jaiylma jerınıŋ erte köşpelılerge tıkelei qatysy bar. Būl jerdegı beiıtter men dalalyq alqapta kezdesetın töbelerdıŋ köpşılıgı oǧyz-qypşaq däuırıne jatady;
– Aqköl-Jaiylma Altyn orda (noǧaily) däuırınde Şaiban (Syban, Şiban) ūlysynyŋ ortalyǧy bolǧandyǧy derekterden aŋǧarylady;
– Aqköl-Jaiylma noǧaily däuırınde ülken, damyǧan mädeniettıŋ, jazba dästürdıŋ ortalyǧy boldy dep aita alamyz;
– Altyn Orda däuırınıŋ Aqköl-Jaiylma jerınde ǧajaiyp kulttyq qūrylystary, qalaşyqtary, ken öndırısı, kırpış qūiatyn ortalyqtary bolǧany bızdıŋ jinaqtaǧan derekterımızden aŋǧarylady;
– Qarajar auylyndaǧy qazaq ziratynda tek köne däuır emes, bertıngı HVIII ǧasyrdyŋ da eskertkışterı (Kölebe batyr beiıtı, t.b.) bar;
– Töbeşıkter maŋynan irrigasiialyq qūrylys (aryqtar) jüiesınıŋ soraby, egınşılık alqaptaryna ūqsas jer bederlerı bar;
– Aqköl-Jaiylma maŋynda ırı qorǧanys jüielerınıŋ ızderı saqtalǧan. Bırneşe şaqyrymǧa sozylǧan or (Duana men Jamanköldı qosatyn);
Osynyŋ bärın eskere otyryp, Aqköl jäne onymen qatarlas Aqjar-Sasai öŋırlerın tabiǧi jäne etnografiialyq tarihi park retınde jariialaudy oilastyrǧan jön dep esepteimız.
Orta ǧasyrlyq derekterde Şaiban ordasy nemese Boz Orda turaly mälımetter kezdeskende qazaq jerınıŋ soltüstık alqabyna qarai osyndai tarihi orynnyŋ bolǧanyn eskergen dūrys. Aqköl-Jaiylma – Şaiban sūltandary bilegen ülken jūrttyŋ kındıgı. Būl mäselenı odan ärı zertteu qazaq tarihyna qatysty köptegen mäselelerdı qaita köteruge mümkındık beredı. Sonymen bırge, Boz Orda tarihyna qatysty ǧylymi zertteulerdıŋ nätijesı Ortalyq Aziia tarihynyŋ tūtas bır kezeŋıne jaryq säule tüsıretınıne kümänımız joq.
Jambyl ARTYQBAEV,
tarih ǧylymdarynyŋ doktory
