AQMOLA QALAI SELİNOGRAD ATANDY?

Özı ırge qalaǧaly berı Aqmola atanyp kelgen qala 1961 jyldyŋ nauryz aiynda bır sätte-aq aiaq astynan «Selinograd» atanyp şyǧa keldı. Sonyŋ aldynda, 1960 jyldyŋ 26 jeltoqsanynda ǧana būǧan janama sebeptı bolsa da, respublikada taǧy bır asa maŋyzdy oqiǧa oryn aldy. Sol künı Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ Qazaqstan qūramynda ortalyǧy Aqmola qalasy bolyp belgılengen Tyŋ ölkesın qūru jönındegı jarlyǧy şyqty.

Ölke, jarlyqqa sai, basynda respublikanyŋ Kökşetau, Qos­tanai, Pavlodar jäne Soltüstık Qazaqstan oblystaryn bırıktırdı. Onyŋ qūryluyna bailanysty būrynǧy Aqmola oblysy taratyldy. Bıraq 1961 jylǧy 24 säuırde ol Selinograd oblysy bolyp qaita aşylyp, ölke qūramyna kırdı. Söitıp, Qazaqstandaǧy eŋ ırı äkımşılık basqaru qūrylymy bolyp tanylǧan būl aimaqqa 5 oblys, 51 audan qarady.
Sol aralyqta qūrylǧanyna 40 jyl merzım tolyp otyrǧan Qazaqstan ekınşı jetıjyldyq jospar kezeŋın aiaqtap jatty. Osyǧan orai, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetı eŋbekşılerdı önerkäsıptı damytu, auyl şaruaşylyǧynyŋ barlyq salalarynda, ǧylym men mädeniet jüielerınde üşınşı jetıjyldyqtyŋ tapsyrmalaryn oidaǧydai oryndau jäne asyra oryndau jolynda sosialistık jarysty örıstetuge şaqyrǧan ündeu jariialady.
Aqmola oblysynyŋ bırınşı partiialyq konferensiiasy Tyŋ ölkesınıŋ rezervterı tolyq ıske qosylmaǧanyn, jerdı igeru mädenietınıŋ älı tömen ekendıgın atap körsettı. Delegattar tyŋgerlerdıŋ igılıgıne ainalu üşın üzdık şaruaşylyqtardyŋ, bölımşelerdıŋ, baqtaşylardyŋ, şopandardyŋ, sauynşylar men qūrylysşylardyŋ ozyq täjıribelerın taratu kerektıgı turaly söz qozǧady. Bır jyldyŋ ışınde ölkege qarasty oblystarda egınşı-mehanizatorlar 1,5 esege ösken. Bıraq uchilişelerde auyl şaruaşylyǧy maşinalaryn basqaratyn kadrlar älı de az da­iyndalady. Konferensiiada tehnikalardy egıs-dala jūmystaryna tartudy jedeldetu üşın audan ortalyqtarynda jöndeu sehtaryn aşu jönınde ūsynys jasaldy.
Tyŋ ölkesı Keŋes Odaǧynyŋ şyǧys qaptalyndaǧy qolaily öŋırlerde örken jaidy. Onyŋ negızgı tabiǧi qazynalary qatarynda egıske jaramdy qūnarly jerler, şöp daiyndau baǧytyndaǧy jäne jaiylymdyq tanaptar, temır jäne mys, boksit, asbest, tas kömır jäne tūz sekıldı qazba bailyqtary, mineraldy kölder men dala jaǧdaiyndaǧy taza aua raiy boldy. Ol eldıŋ Oral taulary, Kuzbass jäne Qaraǧandy dep atalatyn üş ırı industriialy audanynyŋ ortasynan oryn aldy. Ölke batys qiyry – Oŋtüstık Oral men şyǧysyndaǧy Qūlyndy dalasyna deiıngı aumaqty atyrapta kösılıp jatty. Ol batystan şyǧysqa deiıngı 1300 şaqyrymdy jailap, terıstıkten tüstıkke deiıngı 900 şaqyrym alapqa sozyldy. Ölkenıŋ temır jol boilarynda ornalasuy onyŋ Orta Aziiamen, Şyǧys Europa aimaǧymen jäne Batys Sıbır öŋırımen jaqsy qarym-qatynas ornatuyna mümkındık berdı.
1954 jyldan 1961 jylǧa de­iın Qazaqstan aumaǧynda 18 mln gektar egıstık alqap igerıldı. Osy jyldarda mūnda 500-den astam jaŋa keŋşarlar qūryldy. Ölke, sol jyldary jazylǧandai, respublikada öndırıletın astyqtyŋ, negızınen, jazdyq bidaidyŋ 80 paiyzyn berıp tūrdy. Alaida 1956 jyly bırınşı ret Otan qambasyna 1 million pūt astyq qūiuǧa qol jetkızgen tyŋ dalasy, tüptep kelgende, özınıŋ äu basynda alǧa qoiylǧan mındetterın tolyq aqtai almady. Onda jyl sanap önım kölemınıŋ tüse bastaǧanynan bölek, Odaq biudjetınen alyp, jaratqan aqşasynyŋ mölşerı bara-bara astronomiialyq deŋgeige deiın jetıp, tek köl-kösır şyǧyn men ysyraptyŋ ordasyna ainalyp kettı. Būǧan Qazaqstanda tyŋ igerudıŋ eşqandai josparsyz, aldyn ala jasalǧan joba-­esepsız, nauqanşyldyqpen qauyrt qolǧa alynǧanynyŋ da sebebı bolmai qalǧan joq. Būl turaly keiın arnaiy söz etemız.
Tyŋ ölkesı 600 myŋ şaqyrym şarşy audandy jailady. Ol res­publika jerınıŋ 21 paiyz bölıgın alyp, halqynyŋ 31 pa­iyzyn qamtydy. Tūrǧyndardyŋ basym bölıgı slavian näsılınen qūraldy. 1959 jylǧy halyq sanaǧynyŋ qorytyndysy boiynşa öŋırdı 2 mln 753 myŋ adam mekendedı. Būlardyŋ 46,2 paiyzy – orystar, 14 pa­iyzy – ukraindar, 12,1 paiyzy nemıster bolsa, qazaqtardyŋ üles salmaǧy nebärı 29,1 paiyz­dy körsettı. Mūndai demografiialyq olqylyq Qazaqstanda 1926-1939 jyldary jürgızılgen küştep tärkıleu, ūjymdastyru jäne quǧyn-sürgın, sol jyldary keŋ qanat jaiǧan Reseidıŋ ortalyq oblystarynan orystardy köptep köşırıp äkelu saiasaty saldarynan oryn aldy. Osy 13 jyldyŋ kölemınde respublikada qazaqtardyŋ sany 869 myŋ adamǧa, iaǧni 21,9 paiyzǧa azaidy. Mūnyŋ salqyny 1959 jylǧy sanaqqa da qatty äser ettı. Būl kezde Qazaqstandaǧy orystar – 4 mln 14 myŋǧa, ukraindar 762 myŋǧa köbeiıp, jalpy halyqtyŋ 51 paiyzyn toltyrdy. Qazaqtar 30,2 paiyzdyq körsetkışpen 2 mln 794 myŋ adamǧa şaqtalyp, 1926 jylǧy 3 mln 617 myŋdyq mejege de, 58, 82 paiyzdyq deŋgeige de jete almady. Atalǧan kezeŋde qandastarymyzdyŋ ölkedegı mölşerı 18,7 paiyzǧa deiın tüsıp kettı.
Tyŋ ölkesı ortalyǧynyŋ atauy özgerer aldynda, 1961 jylǧy nauryz aiynda būl atyrapqa SOKP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikita Hruşev taǧy keldı. Būl Nikita Sergeevichtıŋ Qazaqstanǧa, sonyŋ ışınde onyŋ astyqty oblystaryna ekınşı märte at basyn tıreuı edı. Ol bırınşı ret respublika aumaǧyna 1956 jyldyŋ jazynda kelıp ketken.
N.Hruşev 2 nauryzda Sverdlovskıde, 8 nauryzda Novosıbırde auyl şaruaşylyǧy ozattarymen kezdesu ötkızıp alǧan soŋ, 11 nauryz künı Kökşetau oblysynyŋ Qiialy degen beketıne ūşaǧyn qondyrdy. Būdan ärı oblystaǧy «Qantemır» degen keŋşarǧa aialdap, 12-sınde Aqmola qalasyna kelıp kıdırdı.
Osy sapary barysynda Nikita Hruşev qasynda tūrǧan qazaqstandyq atqosşylarynan «Aqmola» degen ataudyŋ qandai maǧyna beretının sūraidy. Sonda Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy İsaǧali Şärıpov jūrttyŋ bärınen būryn «şalttyq tanytyp», qalanyŋ atyn «Belaia mogila» dep audaryp bere qoiady. Mūny estıgen Hruşevtıŋ töbe şaşy tık tūrady. Negızı, sonyŋ aldynda üş ai ǧana būryn qūrylǧan Tyŋ ölkesınıŋ ortalyǧy bolyp tūrǧan şahardyŋ atauyn onsyz da özgertpek bolyp berık şeşım ūstanyp kelgen oǧan myna jauap «ızdegenge – sūraǧan» bolyp şyqqan siiaqty. Sodan tas-talqan bolǧan bırınşı hatşy qalanyŋ atyn şūǧyl özgertuge tapsyrma beredı. Janyndaǧy basqa estiiar jergılıktı basşylar «aq mola» degen sözdıŋ XIII–XIV ǧasyrlarda Esıldıŋ keşu beretın tūsy – Qaraötkeldıŋ maŋynda aqqairaq tastan tūrǧyzylǧan qorǧanys-qamalynyŋ kümbezıne qarai alynǧanyn qalai aitsa da, qaperıne ılmeidı. «Aittym – bıttı, kestım – üzıldı» deitın bırjaqty pärmenge üirenıp qalǧan Odaq basşysy osymen äŋgımenıŋ tynyp, şeşımnıŋ şyǧarylyp qoiylǧanyn bıldırıp, qolyn bır sıltegen küiı kete barady.
Osydan keiın 13 nauryzda Tyŋ ölkesı auyl şaruaşylyǧy salasynyŋ ozattarymen ülken jiyn ötkızgennen keiın bırneşe kün osy aimaqtaǧy şarua­şylyqtardy aralap bolyp, 19 nauryzda Almatyda respublika auyl şaruaşylyǧy qyzmetkerlerınıŋ üzdık ökılderımen kezdes­tı. Al 20 nauryz künı Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy İ.Şärıpovtıŋ qol qoiuy­men Tyŋ ölkesınıŋ Aqmola qalasyn Selinograd qalasy dep qaita atau turaly qauly jaryqqa şyǧady. Būl atau sodan 1992 jylǧy 6 şıldege de­iın jalǧasyp keldı. Sol künı Elbasynyŋ Jarlyǧymen qalaǧa özınıŋ «Aqmola» degen ejelden bergı tarihi atauy qaitaryldy. Söitıp, N.Hruşevtıŋ voliuntarizmı nätijesınde şahardyŋ 31 jyldan astam uaqyt jamylyp kelgen jasandy jamylǧysy sypyrylyp alyndy. 1994 jylǧy 6 şıldede Qazaqstan Joǧarǧy Keŋesı eldıŋ ortalyǧyn Almatydan Aqmolaǧa köşıru jönınde qauly qabyldady. 1997 jylǧy 10 jeltoqsanda Prezident Nūrsūltan Nazarbaev būl jönınde tüpkılıktı şeşım şyǧardy. Al 1998 jylǧy 6 mamyrda Elbasy Jarlyǧymen qalaǧa «Astana» degen jaŋa atau berıldı. Qazırgı taŋda Astana respublikada Almatydan keiıngı halqy köp, millionnan astam tūrǧyny bar qala bolyp tabylady.

Tyŋ ölkesı 600 myŋ şaqyrym şarşy audandy jailady. Ol respublika jerınıŋ 21 paiyz bölıgın alyp, halqynyŋ 31 paiyzyn qamtydy. Tūrǧyndardyŋ basym bölıgı slavian näsılınen qūraldy. 1959 jylǧy halyq sanaǧynyŋ qorytyndysy boiynşa öŋırdı 2 mln 753 myŋ adam mekendedı. Būlardyŋ 46,2 paiyzy – orystar, 14 paiyzy – ukraindar, 12,1 paiyzy nemıster bolsa, qazaqtardyŋ üles salmaǧy nebärı 29,1 paiyzdy körsettı

Tyŋ ölkesı bes jylǧa juyq uaqyt qana däuren sürdı. Ol 1964 jyly 14 qazanda ötken SOKP Ortalyq Komitetınıŋ kezekten tys plenumynda ornynan alynǧan N.Hruşevten keiın köp ūzai alǧan joq. Ol äperbaqan basşynyŋ pärmenımen öndırıstık jäne auyl şaruaşylyǧy salasy boiynşa ekıge bölınıp qalǧan audandyq partiia ūiymdaryn qaita bırıktıru jappai qolǧa alynǧan kezde, 1965 jylǧy 19 qazanda Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ jarlyǧymen taratyldy.

Serık PIRNAZAR