Būrnaǧy künı AQŞ prezidentı taǧy da küllı älemnıŋ nazaryn özıne audardy. Ol 14 tamyzda Qūrama Ştattardyŋ 2019 jylǧa arnalǧan, jalpy kölemı 717 mlrd dollardy qūraityn qorǧanys zaŋyna qol qoidy. Būl – Pentagon tarihyndaǧy eŋ köp mölşerlı, rekordtyq deŋgeidegı äskeri biudjet. Söitıp Donald Tramp özınıŋ Amerikany «būryn-soŋdy bolmaǧan därejede küşeitu» jönındegı uädesın oryndauǧa kırıskenın baiqatty. Mūnyŋ özı älemde jappai qarulanu üderısınıŋ qaita bastalyp ketkelı tūrǧanyn da bıldıredı.
Jaŋa äskeri biudjetke qol qoiu räsımı Niu-Iork ştatyndaǧy Fort-Dram äskeri bazasynda öttı. Aq üidıŋ qojaiyny äskeri qyzmetkerlermen sol jerde ötken jiynda būl qadamnyŋ, negızınen, Reseidıŋ qorǧanys quatyna qarsy tūra alatyn qaru-jaraq jasauǧa jäne äskerilerdıŋ ailyq jalaqylaryn kürt köteruge baǧyttalatynyn jasyrmai aitty. Ol sonymen bırge AQŞ armiiasy qataryna alynatyndar sany kürt köbeiıp qana qoimai, eskırgen tankterdıŋ, ūşaqtardyŋ, kemeler men tıkūşaqtardyŋ meilınşe jaŋa, qazırgı zamanǧy modeldermen şūǧyl almastyrylatynyn jetkızdı.
Qol qoiylyp otyrǧan qūjat Vaşingtonnyŋ qorǧanys maqsatyna kelesı jyly jūmsaityn qarjysynyŋ 2018 jylǧydan 20 mlrd dollarǧa asyp ketıp otyrǧanyn körsetedı. Tramp biylǧy qaŋtar aiynda AQŞ-tyŋ 2019 jylǧy äskeri biudjetı 716 mlrd dollar bolatynyn mälımdep edı. Būl 2017 jylǧy äskeri biudjetten 13 paiyzǧa, 2018 jylǧy mölşerden 2 paiyzǧa artyq bolatyn.
«Men osydan keiın qatty küşeiıp ketetınımız sondai, bızge ony [jaŋa qaru-jaraqty] eşqaşan paidalanbaityn kün tuatyn şyǧar dep ümıttenemın. Bıraq mūny jasauǧa tura kelse, bızge eşkım qarsy tūra almaityn bolady» dep atap körsettı Tramp äskeriler aldynda.
Bır qyzyǧy, AQŞ prezidentı būl zaŋ jobasyn respublikaşyl senator Djon Makkeinnıŋ esımımen atapty. Alaida Tramp äskeriler aldynda söilep tūrǧan kezınde onyŋ atyn bır ret auzyna alǧan joq. Ony kezdesuge qatysqan jurnalister men saiasatkerler de baiqap qalypty. Al Makkeinnıŋ özı bolsa «Tvitterge» atalmyş zaŋnyŋ qabyldanǧanyn maqtan tūtatynyn jaza kelıp, oǧan özınıŋ nyspysy berılgenıne qysylatynyn baiandapty.
AQŞ-tyŋ jaŋa qorǧanys biudjetı turaly zaŋ özınıŋ negızgı salasy boiynşa qarjy jaratudy közdeidı eken. Būlardyŋ bırınşısı – 616,9 mlrd dollar Pentagonnyŋ bazalyq biudjetı bolyp tabylady, 69 mlrd dollarlyq ekınşı dürmegı şet elderde jürgızıletın äskeri operasiialarǧa jūmsalady, al 21,9 mlrd dollardy qūraityn üşınşı bölıgı iadrolyq qarudy damytu baǧdarlamasyn jüzege asyrady. Sol siiaqty äskeri biudjettıŋ negızgı tarmaqtary bolyp sanalatyn äskeri qyzmetkerlerdıŋ jalaqylaryn köteru mäselesı kelesı jyly būǧan bölınetın biudjettıŋ 2,6 paiyzǧa artuy arqyly qolǧa alynady. Būl jalaqynyŋ soŋǧy on jyldaǧy ösuınıŋ eŋ köp mölşerı bolǧaly tūr. Būdan bölek, AQŞ Qaruly küşterınıŋ qatary aldaǧy jyly taǧy 15 myŋ adamǧa ūlǧaimaqşy.
Saiasatkerler Pentagon biudjetınıŋ aitarlyqtai köp mölşerı äskeri tehnikalar satyp aludy, jaŋǧyrtudy jäne qūrylysyn jürgızudı qarastyratynyn alǧa tartady. Sonyŋ ışınde 24,1 mlrd dollarǧa 13 soǧys kemesı jasalady, 7,6 mlrd dollarǧa besınşı kezeŋdegı F-35 markaly 77 istrebitel, 452 mln dollarǧa AQŞ Ūlttyq gvardiiasy üşın AH-64E Apache markaly 6 ekpındı tıkūşaq satyp alynady, 225 mln dollarǧa Stryker A1 äskeri brondy maşinalaryn, eskı BBM men tankılerdı jaŋǧyrtu jürgızıledı.
Zaŋda sondai-aq äskeri tehnikalardy eksportqa şyǧaruǧa da bırşama tejeuler salynady. Atap aitqanda, qūjatta Ankaranyŋ Mäskeuden S-400 jüielı zenittı raketalar satyp alu jönınde jürgızgen kelısımıne säikes AQŞ-tyŋ Türkiiaǧa endı F-35 istrebitelderın ūsyna almaityny qarastyrylǧan. Atalmyş qūjatta būdan ärı sondai-aq Reseimen jäne Qytaimen ärıptestık qarym-qatynasqa şekteu qoiylatyny atap körsetılgen. Sebebı būl elder «älemdı özderınıŋ qalaulary boiynşa qaita qūruǧa äreketter jasap, AQŞ pen onyŋ odaqtastaryna qauıp-qater töndırıp otyr». Osy zaŋnyŋ tarmaǧyna sai Amerika äkımşılıgı men onyŋ merdıgerlerıne Qytaidyŋ ZTE Corporation jäne Huawei Technologies kompaniialarymen ıstes boluǧa tyiym salynypty. Būlar da AQŞ-tyŋ «ūlttyq qauıpsızdıgıne qater töndıretın» bolyp şyqty. Būǧan qosa, Pentagon qory Amerika universitetterınde qytai tılderın üirenu baǧdarlamasy üşın bölıp kelgen qarjysyn da bıraz şekteitın bolypty.
AQŞ qorǧanys zaŋy mūndai şekteulerdı Reseige de keltırıptı. Mäselen, ekı el äskeri ūşaqtarynyŋ ekı jaqtaǧy territoriianyŋ üstınen baqylau ūiymdastyru üşın jasalǧan «Aşyq aspan» kelısımı şeŋberındegı ūşularǧa endı tyiym salynady. Resei men AQŞ-tyŋ äskeri saladaǧy yntymaqtastyǧy töŋıregındegı şekteuler köbeiedı. Resei agressiiasyna toqtau salu üşın AQŞ-tyŋ Europadaǧy ärıptesterınıŋ qorǧanys äleuetterı küşeitıledı. Sol siiaqty Resei, Qytai, KHDR jäne İran tarapynan bolatyn kiberşabuyldar ūdaiy baqylauda ūstalyp, olarǧa tosqauyl qoiylyp tūrady.
Qūrama Ştattardyŋ jaŋa qorǧanys biudjetıne qatysty qazır älemnıŋ är tükpırınde aluan türlı pıkırler men boljamdar aitylyp jatyr. Aitalyq, Resei Syrtqy ıster ministrınıŋ orynbasary Sergei Riabkov AQŞ-tyŋ qorǧanys salasyndaǧy şyǧynyn būlaişa kürt arttyryp otyrǧanyna alaŋdauşylyq bar ekenın aşyp aitty. «Bır jylda salaǧa 720 milliard dollarǧa juyq qarjy jaratu – äskeri maqsattaǧy tırlıkterde būryn-soŋdy bolmaǧan körsetkış. Tıptı soǧys jyldarynda da mūndai qarjy jaratylmaidy. Myna qūbylystyŋ özı adamdy qatty oilandyrady» dedı ol. Onyŋ pıkırınşe, qūjatta «qaru-jaraqqa baqylau jasau salasyndaǧy būrynnan belgılı problemalardy qaita taŋu» äreketı bar. Al Qytai bilıgı būl zaŋdy täuelsız eldıŋ ışkı ısterıne qol sūǧu retınde aiyptady. Būl eldıŋ syrtqy ıster vedomstvosynyŋ mälımdeuınşe, Qytaidyŋ tarapyna jasalǧan şekteuler «qyrǧi-qabaq soǧys däuırındegı oilarǧa suyryp alynǧan», ol tek «Qytai–Amerika qarym-qatynasyn būrynǧydan beter uşyqtyra tüsetın bolady».
Endı söz soŋynda älemdegı quatty degen bırneşe eldıŋ biylǧy jylǧy äskeri biudjetterın keltıre keteiık. Ol Qytaida – 228 mlrd, Saud Arabiiasynda – 69,6 mlrd, Reseide – 66,3 mlrd, Ündıstanda – 63,9, Fransiiada – 57,8, Ūlybritaniiada – 47,2 mlrd, Japoniiada – 45,4 mlrd, al Germaniiada 44,3 mlrd dollardy qūraidy. Baiqap tūrǧanyŋyzdai, būlardyŋ bärınıŋ biudjetın qosqanda da, ol AQŞ-tyŋ deŋgeiıne jetpeidı. Sonda Vaşingtonnyŋ közdegenı ne?
