Seisenhan Mahanbetovtıŋ suretşılıgı aitylsa-aq menıŋ köŋılıme «ä» degennen onyŋ kartinasyndaǧy aqboz attar keledı. Öitkenı ekeumız tanysqaly berı qyryq jyldai uaqytta onyŋ şyǧarmaşylyq körmesınen aqboz attar ämse üzılgen emes. Bırde üiırımen şauyp, bırde qosaǧymen jusap, endı bırde batyr, baiandardyŋ taqymynan tabylyp, körermennıŋ, qazaq şırkınnıŋ boiynda aǧyp jatqan Qambar ata qanyn qyzdyrumen kele jatyr.
Sonau ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldar ortasynda suretşı Kamil Mullaşevtyŋ «Taŋ» atty kartinasynda zeŋgır kökten, Şolpan jūldyz älı söne qoimaǧan, kün ūiasynan endı köterılgen kezde, keŋ jaiylǧan paraşiut bauyna irektei asylyp kosmos şary tüsıp kele jatatyn edı. Sonda jerde, mi dalada, sonau kökjiek syzyǧyn moinymen syzyp, soŋynan aq būira şaŋ qaldyryp, aqboz attar batystan şyǧysqa qarai aryndai şabatyn.
Öner bıtkennıŋ bärınen ülesım bar dep jürgen Seisenhan suretşınıŋ beineleu älemıne bırjola bet būruyna osy bır aqboz attardyŋ tıkelei qatysy bar.
– On segız jasymda, alǧaş auyldan Almatyǧa kelgende arnaiy baryp Kamil aǧamen tanysqanym esımnen ketpeidı. Ol kısı Mäskeuden Surikov atyndaǧy Körkemsuret akademiiasyn jaŋa bıtırıp kelgen, «Jer, Qazaqstan, uaqyt» atty triptih kartinasymen Bükılodaqtyq Lenin komsomoly syilyǧyn alyp, Keŋes Odaǧy kölemınde aty dürıldep tūrǧan kezı-tūǧyn. Sondaǧy keŋ mol sūhbat, kartinasynyŋ jazylu barysyndaǧy jiǧan täjıribe, qyzyqty sätterıne qanyp, qatty äserlenıp şyqqanym, atalmyş şyǧarmalarynyŋ köşırmesın «Ogonek» jurnalynan qiyp alyp, bölmemnıŋ qabyrǧalaryna ılıp qoiǧanym da jadymda. Beineleu önerımen şyndap «auyrtyp», ömırı jazylmastai qylyp jıbergen Kämekeŋnıŋ «Taŋ» atty kartinasy, onyŋ aqboz attary edı. Men är kezde Kamil aǧany bırınşı ūstazym dep bılemın, – deidı bızdıŋ bügıngı keiıpker. Öz kezegınde, Qazaqstan Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Kamil Mullaşev aǧamyz da Seisenhan suretşı turaly: «Suretşı ınım jazǧan «Jetı arǧymaq» kartinasyn körgenımde menıŋ şyǧarmaşylyǧymnyŋ äserın baiqadym… Onyŋ kartinalaryna tän erekşelık – keŋ tynystylyq, aluan reŋktılık. Peizajdarynan auanyŋ molynan sezılıp tūratyny. Seisenhandy keşegı ötken O.Taŋsyqbaev, Ä.Qasteev, J.Şärdenov, S.Romanov sekıldı qazaq suretşılerı salyp ketken ūlttyq dästürlı realistık mekteptıŋ ızın jalǧastyruşy dep esepteimın» deitın pıkırde.
İä, «Taŋ» kartinasyndaǧy januarlar Kamil Uäliahmetūlyndai suretşınıŋ batasymen Seisenhan şyǧarmaşylyǧyna, arynyn baspaǧan küiı şauyp kırıp, suretşınıŋ näzık syrşyl janyndai mınezge ie bolyp, keudesın meken etıp qalyp qoiǧan bolatyn.
* * *
Seisenhan Mahanbetovtıŋ qylqalamynan tuǧan suretterı tügelge derlık realistık mänerde naqyştalǧan. Kartinalary peizaj ben natiurmort, portretter men topty adamdar, qansonarda qūs salǧan aŋşylar, qolyna sūŋqar ılıp, soŋyna tazy jügırtken saiatşy bolyp kezektesıp tızılıp otyrady.
Kartinalar qorynda bataliia janry da kezıgedı, qala peizajy da bar.
Suretşı, äsırese, peizaj janryna dendep endı. Tereŋınen ken qazdy, molynan qazynaǧa jolyqty. Şeşek atyp, alma güldegen, tyrnalar qiquly köktemmen jadyra jazdy süiıp, süisıne jazdy. Tabiǧat körınısterınıŋ kölderı tūnyp, jaǧasynda jylqylary jusai qalatyn. Neşe türlı reŋmen jūqalai, jūmsaq jazylǧan būlttarmen astasqan aspan, künes pen köleŋkesı qatar almasqan qarly taular, sol taulardyŋ öŋırıne qaptai şyqqan qaraǧai, etegınen sarqyrai aqqan özen kartinalarynyŋ ışkı ölşemderıne, ekınşı, üşınşı qataryna oryn tepse, berıde bırınşı qatarǧa, gül kömkergen kezeŋge jasyl şalǧyn tūnyp, jamyrai būta öser edı. Seisenhan salǧan jūmaq öŋırde säigülıkterı jaiylyp, salt attylar jeldırtıp jürer. Ǧaşyqtar kezdeser.
Qazaqstannyŋ Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty, Resei, Qyrǧyzstan, Chehiia Körkemöner akademiialarynyŋ akademigı Erbolat Tölepbaev: «Seisenhan Mahanbetovtıŋ soŋǧy jyldary jazǧan jūmystarynda elımızdıŋ tauy men dalasy, äsem tabiǧat körınısterı molynan körınıs tapqan. Suretşı körınısterdı jai köşırıp qoimai, suretşılık közqaraspen oi elegınen ötkızıp, şyǧarmaşylyq mümkındıkterın körsete alǧan. Onyŋ jūmystarynyŋ basym köpşılıgı plenerge (tabiǧattyŋ özıne) köp şyǧyp, sonyŋ nätijesınde jazylǧanyn baiqaimyz. Suretşınıŋ kartinalarynda öz tanymy men şyǧarmaşylyqqa degen ülken yntyzar talpynysy anyq sezıledı. Onyŋ şyǧarmaşylyǧy äsem tabiǧattyŋ aluan körınısın öz jyryna qosqan tau men dala balladalary sekıldı sezıledı» dese, Qyrǧyz Respublikasynyŋ halyq suretşısı, T.Satylǧanov atyndaǧy Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Iýristanbek Şyǧaev «S.Mahanbetovtıŋ peizajdary, bır jaǧynan, absoliuttı realistık baǧytta, naturadan «köşırılgen» bolsa, ekınşı jaǧynan, lirikalyq, poetikalyq baǧytta, öz ölkesınıŋ tabiǧatyna ülken mahabbatpen, onyŋ aluan türlılıgın boiaulardyŋ özara bailanysy arqyly körsetuge degen ülken ūmtylyspen jazylǧan. Onyŋ tıptı kışkene formattaǧy peizajdyq kartinalary da bız özımız meken etetın, jaqsy köretın, onsyz öz ömırımızdı elestete almaityn ülken ǧalamǧa aşylǧan özınşe bır tereze syndy» dep tolǧaidy.
Seisenhan keşe Oral Taŋsyqbaevqa elıktese, bügıngı atyşuly Bato Dugarjapovqa «ǧaşyq». «Men toldym, qalyptasyp boldym» dep ömırı aitqan emes. Özınen jalyǧa bastaǧanda-aq «palitramdy auystyruym kerek», «siujet özgertuım kädık», «basqa tema jazyp bastauym şart» dep otyrǧany.
* * *
KazGU-dyŋ jurfagyn bıtırgen onyŋ şyǧarmaşylyq jolyna da, tırşılık soqpaǧyna da baspa salasynda körkemdeuşı redaktor bolǧan ūzaq jyldar öz jemısın tögıp berdı. Qaraqūrym jurnalist, nöpır baspagerlerdıŋ arasynda jürıp «gazet qalai jasalady, jurnal qalai qattalady, olarǧa jazylu qalaişa jürgızıledı? Kıtap qaitıp tüpteledı, broşiura qaitıp tıgıledı? Olardy qaida basady, köbeitudıŋ oŋai joly qaisy?» deitın bylaiǧy jūrtqa būldyr da kereksız sūraqtardyŋ san qily jauabyn tapty. Kädesıne jaratty, käsıp qylyp soŋyna da tüstı. Odan igergen mol täjıribesın kommersiiamen şeber ündestırıp, kıtap şyǧaruşy, ony tūtynuşy deitının kırpiiaz-kınäz qauymnyŋ kıltın tauyp, sättı ainalysa bılgendıgınen onyŋ qaltasy özge suretşılerdei tesık bola bermeitın. Keiınnen däulettıler qataryna jazylǧan taǧdyr ekeş taǧdyry da onyŋ tūrmys-tauqymetımen basyn auyrtpai, öner jolymen alaŋsyz ainalysuyna ülken sebep boldy. Qym-qiǧaş ömır joly qai qiyrǧa aparmady, qai biıkke şyǧarmady?
Seisenhan suretşınıŋ jihangez, «däruış» ekendıgı täntı etpei qoimaidy. Elımızdegı türlı qalalary, neşe aimaqtarynda, ärqily deŋgeide ūiymdastyrylyp jatatyn neşe aluan plenerdıŋ ışınde, qauǧa saqal köp suretşınıŋ tap ortasynan aqsiia kületın aqsary jüzı, keŋ mol tūlǧasy, kün qaǧary kere qarys şi qalpaǧy men mūndalar edı. «Amansyŋ ba, qaida jürsıŋ?» dep telefon şalsam-aq jauaby: «Jaiyqqa, Kaspiige kettım», «Üstırtten bır körınıs tüsırdım», «Zerendıde jürmın», «Oiboi, sen tuǧan Qarabūlaqty kördım!», «Kölsaida suret salyp otyrmyn» bolyp keletın. Saparlarynan kelıp, san qily, neşe türlı, aluan tüstı, ırılı de ūsaq jazylǧan, mai boiauy keuıp ülgermegen, äserge toly, körıp-bılgen, taban ızı qalǧan jerlerdıŋ samaly men aŋyzaǧynda, suyǧy men jaimaşuaǧynda düniege kelgen etiud-kartinalaryn aldyŋa tartady. Qyzyǧasyŋ ba, qyzyǧasyŋ!
Taǧy bırde telefon nömırın tersem, onyŋ Qazaqstan aiasynan şyǧyp ketkenı belgılı bolar edı. Äudem uaqyttan soŋ qarqyldai külıp, «Jeŋıs-aka, Essentukiden ärırek baryp, Kavkaz suretşılerımen tanystym», «Babich deitın plenerdıŋ şeberımen jolyqtym», «Resei Federasiiasynyŋ suretşılerımen qosylyp Elbrusty kenepke tüsırdık», «Uai, nesın aitasyŋ, Tretiakov galereiasyn äbden araladym!», «Orys muzeiın kördım», «Belarus suretşılerı mynadai eken», «Majarstannyŋ pälenşe degen suretşısın tanityn ba edıŋ?», «Sen kıtabyŋa jazǧan Klod Monenıŋ Jivernidegı muzei üiı keremet ūnady», «…Prado», «Luvr…» dep şūbatyp ala jöneler edı. Barǧan jerlerınen kesek-kesek albom alyp keler edı. Qyzǧanasyŋ ba? İä, aq peiılmen «qyzǧanasyŋ»!
Tuu, sonau bala künderınıŋ ızı qalǧan Qyzylqūm öŋırınde äke-şeşesı bır otar mal baǧady eken. Beinet bıtkennıŋ soŋynda jürgen äkesı jazǧan auyryp, bır künı şökelei jyǧylypty. Janyna bar-joǧy 11 jasar Seisenhandy şaqyryp, «Balam, endı sen däu jıgıt boldyŋ, menıŋ nauqastanyp jatysym mynau. Ana maldy aşyqtyryp-iırıp qoia almaimyz. Bügın tünde otardy sen jaiyp kel» deptı. Şyjyǧyn şıldenıŋ künı mal otyǧa ma, olardy tek tünımen jaiady eken. Sodan qos örkeşınıŋ ortasynan taqiiasy zorǧa körınetın qūrttai Seisenhandy tüiege mıngızıp, mal soŋyna jıberedı. Keş tüskennen jaiylyp, on bes, jiyrma şaqyrym jerdı tünımen şarlap bır otar maly taŋ ata üi janyndaǧy suatqa oralatyn körınedı. Sonşa malǧa ie, es bolyp (tüiesınen tüse almaityn, tüsse qaityp mıne almaityn, şiebörı ūlyǧan qorqynyşty, tasqaraŋǧy tünde), qoi soŋynan erıp, ondaǧan şaqyrymdy jalǧyzdan-jalǧyz köktei ötken bala Seisenhannyŋ bügınde jarty qūrlyqty oŋdy-soldy şarlaǧan, jelgek kezbe bolmysynda adammen aralasa bılu, kısını sözge tartu, uälını uäjge jyǧu, jan bıtkennıŋ tılın bılu deitın ekınıŋ bırınıŋ peşenesıne jazylmaǧan erekşelık jatady. Kım körıngenge ışın aldyra bermeitın, nebır tūiyq deitın, maŋyna adam juytpaityn täkkappar suretşılerdıŋ şeberhanasynan Seisenhannyŋ op-oŋai tabyla ketetını. Janynda jürıp, qūpiiasyna üŋılıp, syryna qanatyny. Ol şırkınderdıŋ şyǧarmalarynyŋ qalai bastalyp, qaitıp aiaqtalǧanyna kuä bolatyny. Odan qalsa, gazet-jurnaldarǧa esse-äŋgımeler jazatyny.
«Salihitdin aǧamyz bylai deptı», «Maǧauiia Amanjolovpen jüzdeskende», «Äbdıraşit Sydyhanov körmeme kelgende», «Ainabek Ospanov aitqandai», «Öserbai Şoranovtyŋ qasynda jürgenımde», «Sembıǧali Smaǧūlovtyŋ kompozisiiasyn ūqqanym», «Baqytnūr Bürdesbekovtıŋ jazǧanyna qarap tūryp», «Önertanuşy İvaninanyŋ suretşıler turaly jazbasyn oqyǧanymda», «Qyrǧyz suretşılermen aralasqanymda», «Änebır reseilık şeberdıŋ şeberhanasyna barǧanymda» dep bastalatyn suretşıler turaly san-sabat, qat-qabat, qyzyq ta qymbat äŋgıme-estelıkterın qaǧazǧa tüsırse – ädemı essege, kölemdı kıtapqa jük. Arttaǧylarǧa da, ökşebasarlarǧa da tausylmas azyq. Bala kezınen-aq baqylaǧyş, jan-jaqty bolsam ärı rejisser, ärı akter, ärı baspager-jurnalist, ärı jazuşy häm oqyrman, opera änşısı bolsam dep armandap ösken Seisenhan suretşı bügın de köp qyrly. Jürgen jerı du bazar. Sambyrlap söileidı, saŋqyldap küledı. Maŋaiyn ūiytyp, maiyn tamyzyp äŋgıme de aitatyn sol. Äueletıp än de salady (kezınde änşı Jänıbek Kärmenovten de därıs alǧany da bölek äŋgıme). Keudelı, kömeilıler ǧana igeretın «Aqbaqai», «Qūsni-Qorlan», «Qaratorǧai», «Terbeledı tyŋ dala» tūrpatty tynysy biık şyǧarmalardy äueletıp şyrqaityn da sol. Sözge joq, bırtoǧa suretşılerdıŋ atoraiy bolyp, aitqanyna sendırıp, yŋǧaiyna köndırıp, äzıl-qaljyŋǧa keneltıp jürgen de bır özı.
Aitqan soŋ Seisenhan Mahanbetovtıŋ kartina tanyǧyştyǧyn, neşe jüzdegen kartina ılıngen at şaptyrym galereialarda, yǧy-jyǧy, qisapsyz körermennıŋ däl ışınde jürıp, älgı galereiaǧa ılıngen suretterdıŋ eŋ myqtysyn tap basa tanityn (baiaǧynyŋ aldynan neşe üiır jylqy aidap ötse, ışındegı ılude bır has jüirıktı tani qoiatyn sūŋǧyla synşy sekıldı), jaŋylmas tüisıgın de aitu kerek. Tani qoiyp, ünsız de ketpeidı. Oǧan qarap «kompozisiiasy mynadai eken, boiau ürdısı, koloritı, şeberlıgı bylai eken, yldi-yrǧaǧy, şama-şarqy anau aitqandai eken» dep, kartinany «jılıktep-şaǧyp», taratyp-tarqatyp ta beretın aitqyştyǧyn jäne qosyŋyz.
Onyŋ arnaiy suret önerınıŋ oqu ornyn bıtırmese de, osy künnıŋ tolyqqandy suretşı därejesıne köterıluıne osy bır qasietı dıŋgek-tırek bolsa kerek.
* * *
Qolymyzǧa taiauda «Astana suretşı közımen» atty kıtap-albom tüskende, ondaǧy otyzǧa juyq qylqalam ielerınıŋ elorda turaly kartinalaryn qarap otyryp, mynadai jazbalar nazarymyzǧa ılındı: «Suretşı Seisenhan Mahanbetov qala peizajyn bırde natiurmort arqyly, bırde şauyp kele jatqan bır üiır jylqy obrazymen qūlpyrtady. Alqyzyl rauşan gül, bır buda jüzım, közdıŋ jauyn alyp tūrǧan narttai aport alma, qyzyl-sary mandarin beinesı, kümıs, hrustal ydystardyŋ üilesımındegı natiurmorttan ärıde, terezenıŋ syrtynda Astananyŋ äldebır üiı, közge tanys beinesı basylady. Qabyrǧaǧa at ūstap tūrǧan qyz suretın qosa ıledı de, «kartina ışındegı kartina» ädısımen älgı qala peizajyn tepe-teŋdık jaǧdaiyna keltıredı. Söitıp kürdelı qūrylymdy sätımen bıtıredı. Onyŋ «Saryarqa jaŋbyry» erekşe köŋıl küimen jazylǧan, jarqyn suret. Alysta, köz ūşynda, ūlan-baitaq, būdyrsyz, jusandy, seleulı dalada kenet paida bolǧan ülken megapoliske bır sät ötkınşı jaŋbyr sebelei qalsa, berıde, iek artpada Esıl (bälkım, Nūra) özenın kesıp ötıp, arqyrai şauyp kele jatqan alty-jetı jylqyǧa kün nūry molynan tüsedı. Kontrast, dinamikanyŋ ym-işarasy köp ūzamai qalaǧa aspan aşylyp, esesıne, tap mūnda nöser tögerın meŋzeidı. Al sol kezde qiialdai jüirık januarlar qai qiyrǧa samǧap keter eken?»…
Seisenhan Orynbekūlyn suret keŋıstıgıne künı keşe ǧana alyp kırgen aqboz attar bolsa, mıne, bügıngı beineleu älemınıŋ belesıne, abyroi biıgıne de alyp şyqqan sol, aqboz januarlar.
Jeŋıs KÄKENŪLY,
Qazaqstannyŋ eŋbek
sıŋırgen qairatkerı,
suretşı, önertanuşy
