Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı – respublikalyq memlekettık mekemesı elorda törındegı maŋyzdy nysandardyŋ bırı. Mūnda eldıgımızge qatysty qūndy qūjattar qory saqtalady. Bügın bız osy mekemenıŋ tynys-tırşılıgı turaly äŋgıme örbıtemız. Gazet tılşısı saualdaryna mekeme basşysy Jangeldı MAHAŞOV jauap berdı.
– Jangeldı Meŋlıbaiūly, sūhbatymyzdy «Bızderdı de oilaityn jan bolsa eger, şaŋ basqan arhivterden tabylamyz» dep Mūqaǧali aqyn jyrlaǧandai, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivınıŋ maqsat-müddesınen bastasaq.
– Ötkenı joq el, tarihy joq halyq bolmaidy. Tarih qoinauyna tereŋdep engen ärbır ǧasyrdyŋ, ärbır kezeŋnıŋ özındık maŋyzy men erekşelıkterı, aiqyndalatyn aituly oqiǧalary, jylnamalary bar. Osy rette arhiv ısıne jükteletın jauapkerşılık orasan dep oilaimyn. Bıle bılsek, arhiv – tarihi şejıre qoimasy ǧana emes, ärbır ūlt tarihynyŋ qazynasy. Ata-babalarymyzdyŋ tarihyn ǧana emes, olardyŋ arman-tılegın, aqyl-oiyn, danalyǧy men daralyǧyn, parasaty men ülgı-önege ösietterın saqtap otyratyn kielı oryn. Qazaqstan arhivterınıŋ memleket tarihynyŋ qalyptasudaǧy rölı öte zor. Olar halyqtyŋ qūjattyq jadyn bır taldap jinap, öskeleŋ ūrpaq üşın saqtaidy.
Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı 2006 jyldyŋ 19 şıldesınde Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ №692 qaulysy negızınde qūryldy. Täuelsızdıktıŋ 15 jyldyǧy qarsaŋynda, iaǧni 2006 jylǧy 14 jeltoqsanda saltanatty aşyluy boldy. Ūlttyq arhivtıŋ jalpy aumaǧy 12725,8 şarşy metrdı alyp jatyr, onyŋ ışınde 3260.06 şarşy metrın mūraǧat qoimalary alyp tūr.
Mekeme qyzmetındegı eŋ bırınşı jäne basty baǧdary ärtürlı jetkızgışterde bastapqy kapitalynda memlekettık menşık ülesı bar ortalyq memlekettık organdar men ūiymdardan, ūlttyq kompaniialar men aksionerlık qoǧamdardan qūjattardy ırıkteu jäne saqtauǧa qabyldau bolyp tabylady.
Qorlarda Ūlttyq arhiv qorynyŋ jäne jeke qūram boiynşa qūjattardyŋ 2007 jyldan bügıngı künge deiın 352 myŋnan astam saqtau bırlıgı saqtaluda.Ūlttyq arhivte memlekettık saqtauda Qazaqstan Respublikasy memlekettık organdarynyŋ, atap aitqanda, Joǧarǧy keŋes, Parlament, Ortalyq sailau komissiiasy, Ükımet Apparaty, Konstitusiialyq, Joǧarǧy, Joǧarǧy arbitrajdy sot, Bas prokuratura, ädılet; transporttyq qūrylys; bailanys; ekonomika; sauda; auylşaruaşylyq; tūrǧyn üi men territoriialardyŋ qūrylysy; ekologiia men tabiǧi resurstar; bılım; mädeniet; densaulyq saqtau; geologiia; eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau; önerkäsıp ministrlıkterı jäne olarǧa baǧynysty ūiymdardyŋ mūraǧat qorlary saqtaluda.
– Özıŋız atap ötkendei, Ūlttyq arhivtıŋ qory bai ekenı körınıp tūr. Sızder sonda tek memlekettık organdardyŋ qūjattaryn tūraqty saqtauǧa qabyldaisyzdar ma?
– Bügıngı taŋda Ūlttyq arhiv qoǧamnyŋ materialdyq jäne ruhani ömırın beineleitın Qazaqstan halqynyŋ tarihi-mädeni mūrasynyŋ ajyramas bölıgı bolyp tabylatyn tarihi, ǧylymi, äleumettık, ekonomikalyq, saiasi, mädeni maŋyzy bar tarihi jinaqtalǧan jäne ünemı tolyqtyrylyp otyratyn arhivtık qūjattar qoryna ainalyp otyr.
Mäselen, Qazaqstan Respublikasynyŋ 1993 jyldyŋ 28 qaŋtarynda Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ HII şaqyrylymynyŋ IH sessiiasynda qabyldanǧan Konstitusiianyŋ mätını, arab ǧalymy al-İdrisidıŋ (HII ǧ.) «Surat al-Ard» geografiialyq kartasy, Astana qalasy qūrylysynyŋ Bas jospary jäne basqa bıregei qūjattar jinaqtalyp saqtalady.
Qazaqstan Respublikasynyŋ körnektı qoǧam, saiasat jäne memleket qairatkerlerı Älkei Marǧūlan, Aqseleu Seidımbek, Maqsūt Närıkbaev, Myrzatai Joldasbekov, Baqytjan Ertaev jäne basqa da belgılı tūlǧalardyŋ jeke qorlary aşylyp, erekşe qūndy qūjattary tūraqty saqtauǧa qabyldanǧan.
– Sızderde elımızdıŋ tarihyna qatysty şet memleketterdıŋ arhivterınen äkelıngen qūndy qūjattar bar ma?
– Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev halyqqa joldaǧan «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalyq maqalasynda ruhani jaŋǧyru bügın bastalmaǧanyn jäne täuelsızdık kezeŋınde būl baǧytta bırneşe auqymdy ıs atqarylǧanyn atap ötkenı belgılı. Būǧan dälel – özınıŋ bastamasymen ıske asyrylǧan «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy. Ol halyqtyŋ ülken mädeni mūrasyn, onyŋ ışınde zamanaui ūlttyq mädeniet, folklor jäne salt-dästürlerın; ūlttyq tarih üşın erekşe maŋyzy bar tarihi-mädeni jäne säulet eskertkışterın qalpyna keltıru; ūlttyq ädebiet pen jazbanyŋ ǧasyrlar boiyndaǧy täjıribesın jalpylau; memlekettık tılde älemdık ǧylymi oilar, mädeniet jäne ädebiet jetıstıkterınıŋ üzdıkterı negızınde tolymdy qor jasaudy zertteu jüiesın qūrudy qarastyrady. Būl baǧdarlamany strategiialyq ūlttyq joba deuge bolady. «Halyq tarih tolqynynda» baǧdarlamasy elımızdıŋ tarihyna qatysty maŋyzdy qūjattar anyqtauda ülken röl atqardy.
«Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasyn ıske asyru barysynda memlekettık saqtauǧa jaqyn jäne alys şetel memleketterınen: Resei, Armeniia, Özbekstan, Polşa, Mysyr, Amerika, Türkiia, Qytai, Vengriia, Fransiia, İspaniiadan Qazaqstan tarihyna qatysty tüpnūsqa retınde sanalatyn qūjattardyŋ köşırmelerı alyndy. Būl mūraǧat qoimalarynda täuelsız memleket qalyptasuynyŋ tarihi oqiǧalaryn, ekonomikany qaita qūru, elımızdıŋ äleumettık-mädeni damuy ürdısterın aiqyndaityn bıregei aqparat jinaqtauǧa mümkındık berdı.
Sonymen qatar, 2018 jyldyŋ 14 mamyrynda Türkiia Respublikasynyŋ Osman arhivı Osman imperiiasy jäne Ortalyq Aziia handyqtary arasyndaǧy bailanystar turaly qūjat köşırmelerı elektrondyq tasyǧyş türınde bızdıŋ Ūlttyq arhivke syiǧa tartyldy. Syiǧa tartylǧan qūjattardyŋ ışınde 1714 jylǧy 16 qaŋtarda Qazaq hany Qaiyp Mūhammedtıŋ qalmaqtardyŋ jeŋılıske ūşyraǧanyn habarlau üşın jazyp, elşısı Seiıt Mūhamedqūl arqyly Sūltan III-şı Ahmetke joldaǧan hatynyŋ audarmasy basylǧan kartina, arab tılındegı hat köşırmesı bar.
– Ūlttyq arhiv taǧy qandai baǧytta qyzmet atqarady?
– Ūlttyq arhivtıŋ negızgı baǧyttardyŋ bırı qūjattardy paidalanu bolyp keledı. Arhivtık qūjattardy paidalanu – ol qūjattardy körmeler arqyly halyqqa tanystyru, baspaǧa şyǧaru, sūranystardy oryndau bolyp tabylady.
Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq arhivınıŋ arhivtık qūjattary, kinofonobeine jäne fotoqūjattary memlekettılıktıŋ qalyptasuyndaǧy, elımızdıŋ saiasi jäne äleumettık-ekonomikalyq reformalaryn tabysty jürgızudegı tarihi oqiǧalarǧa köpşılık qauymnyŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyratyn taqyryptyq stasionarlyq jäne jyljymaly körmelerde qoiylady.
Ūlttyq arhiv elımızdıŋ eŋ maŋyzdy künderıne arnalǧan, iaǧni Täuelsızdık künıne, Qazaqstan Rsepublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentı künıne, Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasyna, Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık rämızderıne, Astana qalasynyŋ mereitoilaryna, Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıske jäne körnektı qairatkerlerdıŋ mereitoilaryna arnalǧan qūjattyq körmeler ötkızdı.
2018 jyldyŋ 13 säuırınde «Erlıktıŋ dastany-general Ertaev» atty Halyq Qaharmany Baqytjan Ertaevtyŋ jeke qorynyŋ saltanatty aşyluy öttı. Biyl mamyr aiynda 1941-1945 j.j. Ūly Otan soǧysyndaǧy Jeŋıs künıne arnalǧan «Erlık – elge mūra, ūrpaqqa – ülgı» qūjattyq körme ūiymdastyrdyq.
Sonymen qatar, 15 mausymda Qazaqstan Respublikasynyŋ astanasy – Astana qalasynyŋ 20 jyldyq mereitoiy aiasynda «Eldıŋ törı – elorda» atty qūjattyq körmesı aşylyp, qazır de halyqqa tanystyrylyp jatyr.
Joǧaryda aityp ötkendei, qūjattardy paidalanudyŋ taǧy bır türı – baspaǧa qoldanu.
Halyqtyŋ tarihi-mädeni mūrasyn arttyru jäne saqtap qalu arhiv salasy men qyzmetındegı özektı mäselelerdı tüsındıru maqsatynda jylyna 4 ret şyǧatyn aqparattyq jäne ǧylymi-praktikalyq jurnal «Qazaqstan arhivterı» Qazaqstan Respublikasyndaǧy jalǧyz ǧylymi basylym bolyp otyr. Ūlttyq arhiv «Qazaqstan arhivterı» ǧylymi-praktikalyq jurnalyn öz küşımen şyǧaryp, arhivtık qūjattardyŋ negızınde tanymal tarihşylar men arhiv qyzmetkerlerınıŋ maqalalaryn jariialaidy.
Ūlttyq arhiv arhiv ısın nasihattau, tarihqa, tuǧan ölkege degen süiıspenşılıktı arttyru maqsatynda arhivtık qūjattar jinaqtaryn basyp şyǧardy: «Qazaqstan astanalary», «Nūr Otan» HDP: 10 jyl tabystar men jetıstıkter», «Jıbek jolynyŋ tarihi ortalyqtaryn qaita örkendetu, türkı tıldes memleketterdıŋ mädeni mūrasyn saqtau jäne sabaqtastyra damytu, turizm infraqūrylymyn jasau» Memlekettık baǧdarlamasy qūjattarda (1997-2004 jyldar)», «Qazaqstan Respublikasy täuelsızdık hronikasy: oqiǧalar men faktıler (1991-2011 jyldar)» jäne t.b.
Biylǧy jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı turaly būqaralyq aqparat qūraldarynda köptegen maqalalar men qūjattar toptamalary, teleradiohabarlar daiyndaldy.
– Özıŋız atap ötkendei, qūjattardy paidalanu sūranys arqyly jüzege asyrylady eken. Osy jaiynda aityp ötseŋız.
– Azamattardyŋ zaŋdy qūqyǧyn qamtamasyz etu maqsatynda soŋǧy jyldary respublikanyŋ azamattaryna, sonyŋ ışınde şetel azamattaryna arhivtık qūjattar negızınde äleumettık-qūqyqtyq sipatta arhivtık anyqtamalar beru boiynşa memlekettık qyzmet körsetılude jäne Qazaqstan Respublikasy jäne şetel memleketterı azamattarynan, memlekettık jäne qoǧamdyq ūiymdardan, jeke jäne zaŋdy tūlǧalardan kelıp tüsetın sūranystardy oryndau boiynşa jūmys jürgızedı.
Sūranystar Resei, Ukraina, Qyrǧyzstan, Başqūrtstan, Germaniia, Malaiziia memleketterınen de kelıp tüsude.
Ūiymdar üşın respublikanyŋ jäne aimaqtardyŋ saiasi, ekonomikalyq, mädeni damu mäselelerı boiynşa sūranystar oryndaldy.
Ūlttyq arhivtıŋ oqu zaldary arhivtıŋ maŋyzdy qyzmetterınıŋ bırı – zertteu maqsatynda paidalanu üşın qūjattarǧa qoljetımdılıktı qamtamasyz etu qyzmetın şeşudı qamtamasyz etedı. Oqu zaldarynda qazaqstandyq zertteuşıler sanynyŋ köbeiuımen qatar jaqyn jäne alys şetelderdıŋ ǧylymi mekemelerınıŋ ökılderı de jūmys jasaidy.
Qūjattardyŋ mäŋgı saqtaluy men paidalanuyn qamtamasyz ete otyryp, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı azamattyq qoǧamnyŋ nyǧaiuyna, qūqyqtyq memlekettıŋ qūryluyna, demokratiialyq közqarastardyŋ qalyptasuyna, qazaqstandyqtardy azamattyq, otanşyldyq, toleranttyq ruhta tärbieleuge septıgın tigızedı jäne de tarihi-mädeni, ǧylymi-oqu mekemesı retınde barlyq ūiymdar jäne mekemelermen qyzmettestık üşın aşyq.
Ūlttyq arhivtıŋ www.ulttykmyragat.kz saity bar. Veb-sait betterınde Ūlttyq arhivtıŋ barlyq qyzmettık jüiesı körsetılgen.
Sondai-aq, zaŋdy jäne jeke tūlǧalardyŋ saualdaryna jedel jauap beru maqsatynda «Sūraq-jauap» bölımı jūmys atqarady.
– Qazırgı taŋda bükıl qoǧam sifrlandyrudyŋ älemıne enıp barady, sol sifrlandyru tehnologiialary arhiv salasyna ne beredı?
– İä, «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne arhiv ısı mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» Zaŋ qabyldandy. Osy baǧytta Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ bastamasymen memlekettık organdarda elektrondy qūjat ainalymynyŋ bıryŋǧai jüiesı jäne memlekettık organdardaǧy elektrondy qūjat ainalym jüiesınde qalyptasqan elektrondy qūjattardy elektrondy qūjattar qoimasyna köşıru jūmystary jürgızılude.
Tüptep aitqanda, qabyldanǧan özgerıster men tolyqtyrular elektrondyq jüie qūjattardy elektrondyq türge ainaldyruǧa, oǧan qoljetımdılıktı qamtamasyz etuge jäne elektrondyq arhivtı basqaruǧa mümkındık berıp otyr.
Bügınde qūndy qūjattardy sifrlyq nysanǧa köşıru jūmystary jüielı negızde atqarylyp keledı.
– Arhiv salasyndaǧy halyqaralyq yntymaqtastyq turaly aityp ötseŋız.
– Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı 2007 jyldan bastap Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı Halyqaralyq arhivter keŋesınıŋ Euraziialyq aimaqtyq bölımşesınıŋ (EVRAZİKA MSA) müşesı bolyp tabylady. Soŋǧy jyldary Reseide, Özbekstanda, Qyrǧyzstanda, Armeniiada bolyp ötken «Evrazikanyŋ» barlyq şaralarynda Qazaqstan delegasiiasy qūramynda Ūlttyq arhivtıŋ qyzmetkerlerı belsene aralasady. Tek respublikalyq deŋgeidegı emes, halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq seminarlar men konferensiialardyŋ jūmysyna da qatysamyz.
Sūhbatty tüiındeitın bolsam, «Ötken kün – keşegı tarih, keler kün – erteŋgı syr, Bügıngı kün – ülken syi» dep Qorqyt atamyz aitqandai, bolaşaq ūrpaqqa ruhani mūra qaldyru jolynda eŋbektene bermekpız.
– Äŋgımeŋızge rahmet.
Äŋgımelesken
Ǧalym QOJABEKOV
