HH ǧasyr qazaq halqynyŋ tarihynda qaraly äriptermen jazylǧan oqiǧalary köp, dürbeleŋge toly kezeŋ bolyp tabylady. 1921-22 jyldary kün-raiynyŋ jaisyzdyǧynan şöp şyqpai, mal qyrylyp, onyŋ artynan negizgi künköris közi tört-tülik bolyp tabylatyn sahara halqynyŋ biraz böligi ajal qūşty. Onyŋ aldynda ǧana ǧasyrlar boiy köşpeli ömir saltyn ūstanǧan qazaqtardy otyryqşylyqqa üiretemiz, auyl şaruaşylyǧyn küştep ūjymdastyramyz dep ūrandatyp, qazaqtyŋ şüigindi, suly-nuly jerlerine qaraşekpendilerdi qonystandyru saiasaty jürgizilgeni belgili. Jūrttyŋ qolyndaǧy malyn tartyp alyp, alym-salyqty köbeitu, onyŋ aqyry 1916 jylǧy köteriliske äkep soqty. Osyndai qaqtyǧystar men qiyndyqtardy, araŋdatuşylyqty bastan keşip, onsyz da esin jiia almai jürgen halyqqa būl jaǧdai aiausyz tigen soqqy boldy.
Qazaqtar «Qujaq» dep atap ketken F.Goloşekin Qazaqstan Ölkelik partiia komitetiniŋ hatşysy bolǧan tūsta «asyra silteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» degen ūranmen, jūrttyŋ mal-mülki tartylyp alyndy. Tūtas bir halyqty qyryp salǧan jendettik saiasatty ūstanǧan Goloşekin «Kişi Qazan» töŋkerisin ūiymdastyrmaqşy bolyp, el işinde qandy qyrǧyn saldy. Onsyz da adam şyǧynyna ūşyraǧan halyqqa jön-josyqsyz qysym jasalyp, jer-jerlerdegi bilik tizginin ūstaǧan şala sauatty atqaminerler qolynda bir-aq bas maly bar otbasylaryn da auqattylar qataryna jatqyzǧan. Keibir derekterge qaraǧanda sol jyldary qazaqtardyŋ arasynda 700 juyq baidyŋ maly tärkilengen. Negizi Qazaqstanda baiyrǧy ūltty joiyp jiberuge baǧyttalǧan şaralar alǧaş ret 1920 jyldyŋ köktemi men 1928 jyldyŋ küzinde qolǧa alyndy. Ol kezde 11 myŋ 260 şaruaşylyqtan 4500 bas mal ūjymǧa qajet degen jeleumen tärkilengen. Goloşekin bolsa, öziniŋ bir sözinde bastapqy jos-parynyŋ būdan äldeqaida auqymdy jäne 15 mln bas mal tärkilenui tiis bolǧanyn aitqan.
Zertteuşiler derekterine süiensek, 1929 jyly Qazaqstanda 40 mln bas mal bolsa, ainalasy üş-tört jyldyŋ işinde tört tüliktiŋ sany 10 esege azaiyp ketken. Al mal basynyŋ azaiuy halyq sanynyŋ kürt kemuine tikelei äser etkeni anyq. Öitkeni, malym janymnyŋ sadaǧasy deitin qazaq basqalar siiaqty özge käsipti meŋgerip, egin ne basqa da şaruaşylyqpen ainalysyp kete almady.
1921-22 jyldary aştyq kezinde qazaqtar sany 30 paiyzǧa azaisa, 1932 jylǧy qoldan jasalǧan aştyq qūrbandary 2 mln-nan asty, al keibir ǧalymdar olardyŋ qatary 3 mln-ǧa jetti degendi aityp jür. Būl tari-hymyzdaǧy «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» atanǧan qasiretti kezeŋdegi körsetkişten de asyp tüsedi. Qanşama qandasymyz janyn saqtap qalu üşin Moŋǧoliia, Qytai, İran, Auǧanstan jerlerine şekara auyp, bosyp ketti, sol jolda qanşama adam aştyqtan älsirep, ien dalada kömusiz qalyp, it-qūsqa jem boldy.
Goloşekinniŋ qazaq halqyn ūlt retinde joiyp jiberuge baǧyttalǧan sūrapyl saiasatyn äşkerelep, ony toqtatu kerektigin aityp, ortalyqqa habarlama joldaǧan Alaş ardaqtylary «halyq jauy», «bandylyq qūrylymdar» dep tanylyp, olar quǧyn-sürginge ūşyrady. Aqiqatty aityp, qastandyqpen jasalyp otyrǧan saiasattyŋ betin aşqan T.Rysqūlov, N.Töreqūlov, S.Seifullin, O.Jandosov, N.Nūrmaqov jäne basqa da köptegen Alaş ardaqtylary, qoǧam qairatkerleri quǧyndaldy. Qolyna şeksiz, şekteusiz bilik berilgen Goloşekinniŋ qylmysyn aiyptap, naqty dälelder men derekterge süiene otyryp jazylǧan «Beseudiŋ haty» atalatyn qūndy maqalada el işindegi alasapyran jaǧdai aşyq körsetildi.
Belgili demograf Maqaş Tätimov öz zertteulerinde eger aşarşylyq bolmaǧanda qazir Qazaqstanda qazaqtardyŋ sany 25 mln-ǧa, al dünie jüzinde 30 mln-ǧa jeter edi degen pikirdi aitady. Qoldan jasalǧan aşar-şylyq bolǧan kezeŋderde qazaqtardyŋ jartysyna juyǧy ajal qūşty. Talai jannyŋ ömirin qyrşynynan qiǧan näubat adamzat taǧdyryndaǧy asa qatigezdikpen jasalǧan oiran boldy.
1931-1933 jyldardaǧy aşarşylyq turaly jazuǧa, derekter jariialauǧa Keŋes ökimeti tūsynda qataŋ tyiym salynyp, köp jyldar boiy jabuly qazan jabyq küiinde qalyp keldi. Keiin ǧana zūlmat jyldardyŋ şyndyǧy jariialanyp, qyzyl qyrǧyn äşkerelendi. Zertteuşiler men ǧalymdar tarih qoinauyna qaraly äriptermen jazylǧan jūttyŋ aşy şyndyǧyn tam tūmdap jariialai bastady. Birtalai eŋbekter jaryqqa şyqty. Degenmen, mūraǧattarda äli de qanşama qūjattar men derekter kezegin kütip jatyr. Onyŋ barlyǧyn yjdaǧatty türde zerttep, zerdelep, biriz-dilikke tüsiru aldyŋǧy künniŋ enşisine qalǧan ūly mindet. Öitkeni, ötken tarihty ūmytpai, el basyna qasiret alyp kelgen kezeŋ jaily bolaşaq ūrpaqtyŋ bilui asa qajet. Keşegi künniŋ şyndyǧyn jastar eşkimniŋ nūsqauynsyz öz pikiri pen paiym tüsinigi arqyly qabyldaidy. Ötken iske baǧa beru, bireudi aiyptau, bireudi jaqtau mindet emes. Dei tūrǧanmen, aştyq qūrbandary men näubat jyldar jaily aqparat tolyq aşylyp, oǧan tiisti deŋgeide saiasi baǧa berilui kerek.
Biylǧy jyly aşarşylyqtyŋ bolǧanyna 80 jyl tolady. Būl qasiretti oqiǧany keleşek ūrpaq jadyna siŋiruge arnalǧan alǧaşqy şarany Astana qalasynyŋ Memlekettik mūraǧaty bastap ta ketti. Jaqyn künderi atalǧan mekemeniŋ ūiymdastyruymen politehnikalyq kolledjde «Ūly Jūttyŋ izimen» degen taqyrypta döŋgelek üstel otyrysy ötkizildi. Oǧan atalǧan bilim ordasymen qatar, gumanitarlyq kolledj ben ekonomika, tehnologiia jäne taǧam öndirisin standarttau kolledji studentteri, Ä.Marǧūlan atyndaǧy №40 orta mektep oquşylary men ūstazdar qauymy, S.Seifullin atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universitetiniŋ tarih päni oqytuşysy qatysty. Oquşylar bolsa zūlmat jyldardyŋ qasireti jaily baiandama jasap, pikirlerimen bölisti. Jinalǧan jastar öt-kendi ūmytpai, aştyqtyŋ qūrbandarynyŋ ruhyna arnalyp, irgeli dünieler jazylsa degen tilekterin bildirdi. Būl jai ǧana tilek emes, bütindei ūrpaqtyŋ bügingi taŋdaǧy qajettiligi bolar.
Astana qalasy Memlekettik mūraǧatynda aştyq jyldardyŋ aşy şyndyǧy körsetilgen asa qūndy qūjattar közdiŋ qaraşyǧyndai saqtalyp keledi. Būl jai ǧana mal-mülkinen aiyrylǧan adamdardyŋ aty-jöni emes, onyŋ ar jaǧynda talqylanǧan taǧdyr, köz jasy men qiylǧan qyrşyn ömir bar. Halyqqa tiesili mal basy turaly qūjattarǧa qarap, nauqanşyldyqpen, äkimşil-ämirşil, küş körsetu täsilimen jüzege asyrylǧan äreket baiqalady. Sonymen qatar, auyl halqynyŋ ökiletti organdarǧa bala-şaǧany asyrap otyrǧan jalǧyz bas malyn qaldyrudy sūrap jazǧan ötinişteri de bar. Alym-salyq, ortalyq qajettiligi üşin degen jeleumen tartylyp alynǧan mülikter men ajal qūşqan adamdardyŋ uaqyt tabymen sarǧaiǧan fotografiialary da keluşilerdiŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzady. Olardyŋ barlyǧy qaiǧyly jyldar turaly zerttep, zerdeleimin degen izdenuşiler men ǧalymdar üşin asa qūndy mūra. Mūraǧat ötken tarihtyŋ şyndyǧy men bet perdesin aiqyndaityn qūjatty saqtauşy bolyp tabylady, ony halyqqa tanystyru, zertteu mindeti.
Döŋgelek üstel otyrysynda Astana qalasy Memlekettik mūraǧaty direktorynyŋ orynbasary S.Kätenov ösip kele jatqan ūrpaq tek teoriiamen ǧana şektelmei, osyndai tarihi qūndy mälimettermen tanysuyna bolatynyna toqtaldy. Sonymen qatar, ol saiasat pen ekonomika tyǧyz bailanysty, 1932 jyldary aşarşylyqqa jol berilip, halyqty qynadai qyruy jürgizilgen saiasattyŋ bir körinisi dep qabyl-daǧanymyz jön. Qoǧamdyq formasiia auysqanda osyndai jaǧdailardyŋ oryn aluy tarihi zaŋdylyq bolar. Onyŋ barlyǧyn bir adamnyŋ kinäsi emes, tūtas jüie jibergen qatelik dep ūǧuymyz kerek degen pikirin jetkizdi.
Al oquşylar men studentter bolsa, zūlmat jyldardyŋ ata-babalarynyŋ ömirine tigizgen kesiri men zardaby jaiyndaǧy oilarymen bölisip, otbasylyq fotografiialardy köpşiliktiŋ nazaryna ūsyndy. Politehnikalyq kolledjdiŋ studenti Äli Serikbaev aşarşylyqtyŋ kesirin tartqan öziniŋ ata-babasyna qatysty bilgen-tüigenimen bölisip:
«Aspannan tüsken jasyndy,
Jasynǧa tiktim basymdy
Teŋizden marjan süzgendei,
Terip bir aldy-au asyldy.
Qaptai da köşken qauymnyŋ,
Qorymy qaldy-au, o jalǧan!
Ardaǧy ketip auyldyŋ
Tobyry qaldy-au o jalǧan!» degen öleŋ şumaqtaryn arnady.
Üstimizdegi jyly atalyp ötiletin aşarşylyqtyŋ 80 jyldyǧy qarsaŋynda būl mäselege memlekettik deŋgeide köŋil audarylatyny anyq. Keşegi aştyqty, el basyna kün tuǧan şaqty bastan ötkergen köneköz qarttar bar, olardyŋ esteligi men körgen-bilgenderi qazir jazylyp alynuy tiis. Qazaqstanda ǧana emes, körşiles elderdiŋ mūraǧattarynda tom-tom bolyp saqtauly jatqan qūndy qūjattar tek aqparattyq emes, tanymdyq, ǧylymi monografiia türinde jaryqqa şyǧyp, oqyrmanǧa jol tartsa – qūba-qūp.
Körşiles Ukraina eli Goloşekinniŋ qyzyl qyrǧynyn genosid dep tanysa, bizdiŋ elde būl mäsele osy künge deiin köterilmei keledi. Qasaqana qoldan aştyq jasalyp, qazaq ūltyn tüp tamyrymen joiudy maqsat tūtqan näubatqa saiasi baǧa berilui soltüstiktegi körşimizge aiyp taǧu emes, tarih aldyndaǧy adaldyq bolar edi.
Bizde aşarşylyqta qyrylǧan qandastarymyz jaiynda 31 mamyr – saiasi quǧyn-sürgin qūrbandaryn eske alu künimen birge, eleusiz ǧana aitylyp jür. Būl jerde aiqyndap alatyn mäsele, saiasi quǧyn-sürgin qūrbandary olar – öz zamanynyŋ aldyŋǧy qatarly bilim ordalarynda oqyǧan, ziialy, kökiregi oiau azamattar. Halyq jauy, ūltşyl dep aiyptalyp, jer audarylǧan, atu jazasyna kesilgen aqtaŋdaqtar. Al aşarşylyq qūrbandary totalitarlyq jüieniŋ aiausyz, asqan qatigezdikpen jasaǧan reformasynyŋ qūrbandary. Osy sebepti özektes bolǧanymen būl eki jaǧdaidyŋ ara-jigi ajyratylyp, ärqaisysy bölek aitylǧany dūrys. Goloşekinniŋ Dala ölkesin basqaryp tūrǧan kezinde näsilşildikpen jasalǧan aştyq turaly keŋirek aitylyp, qūrbandardy eske alatyn aza küni belgilense degen ūsynys bar.
1992 jyldary aşarşylyq qūrbandaryn eske alyp, taǧzym etetin eskertkiş tūrǧyzu turaly bastama köterilgenimen, ol jūmys türli sebepterge bailanysty köp jyldar boiy oryndalmai keldi. Tek jaqynda ǧana Astana qalasy äkimi İ.Tasmaǧambetov Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevqa «Aşarşylyq qūrbandaryna eskertkiş» monumenti müsinin somdauǧa bailanysty ötkizilgen respublikalyq baiqaudan iriktelgen jobalardy ūsynǧan bolatyn. Elordamyz Astanada aştyq qūrbandarynyŋ ruhyna taǧzym etetin qasterli orynnyŋ boluy bügingi kün talabynan tuyp otyr. Ötken is ötti, endi ony özgerte almaimyz, degenmen jazyqsyz jazaly bolyp, ajal qarmaǧyna ilingen babalardyŋ ūrpaǧy üşin eskertkiştiŋ qajettiligi zor. Jiynǧa jinalǧan jastardyŋ pikiri men nieti osyndai.
Torǧyn TŪMABAEVA, Astana qalasy
Memlekettik mūraǧatynyŋ qyzmetkeri
