Elordadaǧy «Abaitanu» ǧylymi-tanymdyq ortalyǧy «Qazaqstan-Resei» universitetınıŋ janynan el täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyq torqaly toiy qarsaŋynda aşyldy. Ūly babamyzdyŋ aqyndyq älemı, onyŋ ortasy, şyǧarmaşylyq quaty jäne artynda qalǧan mūralaryn ūlttyq etnografiiamen bailanystyra örgen ortalyqtyŋ jūmysy da auqymdy boldy.
Onyŋ aiasynda «Abaitanu kursy», «Ūlylar mekenıne saiahat», «Abai biıgı – ūlt biıgı», «Ändı süiseŋ, menşe süi» baǧdarlamalary qolǧa alyndy. Ekı bölmelı ekspozisiialyq zalǧa üş myŋǧa juyq tarihi jädıgerler men derektı filmder jinaqtaldy. Sondai-aq, tört jyl ışınde «Ūlylar mekenıne saiahat» atty joba boiynşa 147 adam qasiettı babalar tuǧan jerge baryp, täu ettı. Semei memlekettık teleradio keşenı qorynan Abaiǧa bailanysty 14 derektı film alyndy. Onyŋ ışınde osy ölkede tuyp-ösken tanymal tūlǧalar Şäkärım, Mūhtar, Qaiym Mūhamethanov şyǧarmaşylyǧy jaily tyŋ derekter qamtylǧan. Iаǧni, būl jūmystardyŋ barlyǧy eşqandai tapsyrmasyz, jaŋaşyrlyqpen ıske asqan şaralar edı. Tek, qarapaiym halyqtyŋ ortalyqqa degen jaŋaşyrlyǧy – bızdıŋ jūmysymyzǧa ynta, jıger, serpın berdı.
2012 jyly memlekettık tapsyrys boiynşa «Abaitanu» jeke pän retınde mektep baǧdarlamasyna engızıldı. Negızı, bız zaŋǧar jazuşy Mūhtar Äuezov ırgesın qalap ketken «Abaitanu» ǧylymyn ziialy qauym men ǧalymdar öz arasynda ǧana zerttep keledı. Al, hakım babamyzdyŋ tanymy tereŋ bolmysy jastar men mektep oquşylaryna älı jūmbaq. Elımızde bügınge deiın jalpy orta bılım beretın oqu oryndarynda «Abaitanu» oqulyǧy men oqu baǧdarlamasy, ädıstemelık qūraly jüielı türde qalyptaspaǧan. Ärine, ökınıştı jaǧdai. Sondyqtan ortalyq elordadaǧy jalpy bılım beretın orta mekteptermen tyǧyz bailanys ornatty. Nätijesınde, 36 saǧatqa negızdelgen «Abaitanu» kursy jürgızıle bastady. Kursqa bas qaladaǧy qazaq tılı men ädebietı pänınıŋ mamandary men kolledjderdıŋ ūstazdary qatysty. Aptasyna üş ret ötkızılgen sabaqta Mūhtar Äuezovtıŋ jetpıs jyl būrynǧy kurstyq baǧdarlamasyn qaita jandandyryp, aqyn şyǧarmaşylyǧyna qatysty taqyryptar qamtyldy.
Ötken jyldyŋ mausym aiynan bastap, «Qazaqstan-Resei» universitetınıŋ jabyluyna bailanysty ortalyq öz jūmysyn toqtatty. Osy rette qūzyrly oryndarǧa jazǧan ötınışterımızdıŋ negızınde Astana qalasy Mädeniet basqarmasyna qarasty būrynǧy «Otyrar» köşesındegı tarihi ǧimaratty beruge şeşım qabyldaǧan. Bügıngı künı atalǧan mekemege kürdelı jūmys jürgızılıp jatqandyqtan, aldaǧy uaqyta bır şeşımın tabady degen senımdemız.
Abaitanu salasynda bız tüsınuge tiıstı bır mäsele bar. Bilık ökılderı men ziialy qauym arasynda, «Abaitanu zerttelıp bolǧan. Abaitanu ortalyqtary oqu oryndarynyŋ janynan aşylyp, jūmys atqaryp jatyr. Ortalyq aşu aitarlyqtai qajet pe?» degen pıkır bar ekenı jasyryn emes. Osy töŋırekte jürıp, bıraz pıkır qaişylyǧy bar ekenın baiqadym.
Ūly aqynnyŋ mūrasyn zerttep, tanyp-bılu maqsatynda joǧary oqu oryndarynda alǧaş ret arnauly pän – Qaz.MŪU-dıŋ qazaq ädebietı kafedrasynda KSRO Ǧylym akademiiasy Qazaq filialynyŋ Tıl jäne ädebiet instituty janynan 1942-43 oqu jyldarynda M.Äuezovtyŋ ūiymdastyruymen Abaidyŋ ädebi mūrasyn zertteu bastalǧan bolatyn. Bölımnıŋ 1945-1946 jyldarǧa arnalǧan ǧylymi-zertteu jūmystary Abai ömırı men şyǧarmaşylyǧy turaly türlı taqyryptardy qamtydy. Köp ūzamai Qazaqstan kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ 1947 jylǧy idealogiialyq qaulysynan keiın jabylyp tyndy. Odan keiın 1987-1998 jyldary Abaitanu ǧylymy elımız täuelsızdık alǧan şaqtaǧy kommunistık ideologiia ūstanǧan qataŋ qaǧidalardyŋ tar şeŋberınen şyǧyp, ǧylymi örısın erkın keŋeituge mümkındık aldy. Abaitanudyŋ ekınşı tynys alyp, jaŋa beleske köterıluınıŋ bel ortasynda ūlttyq ädebiettanu ǧylymynyŋ qara şaŋyraǧy – M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner instituty tūrdy. Elımızdegı qaita qūru kezeŋı bastalǧan tūsta sol kezde institut direktory bolǧan bılıktı ǧalym Şeriazdan Eleukenov ūly aqyn şyǧarmaşylyǧyn zertteu ısıne basa nazar audaryp, qazaq ädebietınıŋ tarihy bölımın «Abaitanu jäne qazaq ädebietı tarihy bölımı» retınde qaita aşty. Bölım meŋgeruşısılıgıne körnektı ädebiettanuşy-ǧalym Mekemtas Myrzahmetūly taǧaiyndaldy.
Elımız azattyq alǧannan keiın Abai mūrasyn tolyqqandy zertteuge keŋ mümkındık tudy. Onyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧy täuelsızdık talaptary tūrǧysynan jan-jaqty qaralyp, abaitanuǧa bailanysty būryn-soŋdy şyqqan eŋbekter saraptaldy, ūly aqyn şyǧarmalarynyŋ jazylu tarihy men körkemdık erekşelıkterı turaly jaŋa paiymdaular jasaldy. Abai şyǧarmalarynyŋ mätınderı tügeldei qaita qaralyp, barlyq basylymdaryna salystyrular jürgızıldı, şyǧarmalarynyŋ ǧylymi tüsınıkterı qaita jazylyp, tolyqtyryldy.
Ǧylymi zertteu ortalyǧynda «Abai toby» qaitadan jaŋǧyryp, önıktı eŋbek ete bastaǧan edı, alaida, universitet basşylary qarjy mäselesıne bailanysty «Abai tobynyŋ» ǧalymdaryn ydyratyp aldy. Ülken qarqyn alǧan Abaitanuşylyq ǧylymi zertteu jūmystary mereitoilyq şaralarmen ündestıre jürgızıldı de, odan keiın qaitadan toqyrap qaldy. Qarjy tapşylyǧyna tırelgen M.Äuezov atyndaǧy ädebiet jäne öner institutyndaǧy «Abaitanu» bölımı jabylyp, aqyn mūrasyna bailanysty josparly zertteu jūmystary da bäseŋdedı. Osylaişa ekı ret auqymdy qarqyn alǧan joǧary oqu ornyndaǧy Abaitanu bölımderı jekelei mekemelerdıŋ qūzyrynda boluǧa tiıstı emes ekenın, memlekettıŋ tıkelei qamqorlyǧyna zäru ekenın däleldedı.
Ūly aqyn şyǧarmaşylyǧyn älem moiyndap, danalyǧyna bas iıp jatqan tūsta bas qalada oǧan jeke bır ortalyq aşuǧa qūlyq tanytpai otyrǧanymyz ökınıştı.
Sanaly ǧūmyryn Abai şyǧarmaşylyǧyna arnaǧan Ūly Mūhtardyŋ aldyn körgen şäkırterınıŋ ışınde qalǧan jalǧyz tūiaq būl künde Mekemtas Myrzahmetūly eken. Jasy seksendı alqymdaǧan ǧalymnyŋ «Abaitanudy keşegı keŋestık közqarastan aryltyp, bügıngı jaŋa täuelsız elımızdıŋ naǧyz, tolyq Abaiyn qalyptastyruymyz qajet» degenın negızge ala otyryp, uaqyt küttırmei aqynnyŋ jūmbaǧyn aşuǧa kırısuımız kerek.
Hakım atamyzdyŋ şyǧarmalary 116 eldıŋ tılıne audarylyp, san märte jeke kıtap bolyp basyldy. Ūltymyzdy älem tanyǧan bügıngı zamanda Türkiia, Germaniia, Resei, Qytai, Koreia t.b. memleketterde Abai eskertkışterı, men Abai atyndaǧy köşeler, Abai ortalyqtary bar. Aldaǧy älemdık deŋgeide ötkızıletın «EKSPO-17»halyqaralyq körmesınde de Abai atamyzdyŋ tuyndylaryn ūltymyzdyŋ brendı retınde körsetuge bolady.
Bügıngı künı «Abaitanu» ǧylymi-tanymdyq ortalyǧynyŋ auqymyn keŋeitıp, aqyn atyndaǧy ǧylymi-zertteu instituty men ǧylymi kıtaphanasyn qalyptastyru közdelıp otyr. Osy maqsatta qala äkımıne jazǧan ötınış negızınde 2014 jyly mausym aiynda «Abaitanu» ǧylymi-tanymdyq ortalyǧynyŋ jeke ǧimaratyn salu jönınde jer telımın beru mümkındıkterı qarastyrylǧan. Ortalyqqa berıletın jer telımı qalalyq jer josparlau bölımınıŋ syzbasymen belgılenıp, baqylauǧa alynǧan. Qazırgı künı osy mäsele älı sozalaŋǧa salynyp keledı.
Alaida ardaqty tūlǧa atyndaǧy elordadaǧy «Abaitanu» institutynyŋ aşylu qajettılıgı uaqyttyŋ özınen tuyp otyrǧandyǧyn tüsıngen jön.
Almahan Mūhametqaliqyzy,
«Abaitanu» ǧylymi-tanymdyq ortalyǧynyŋ jetekşısı
