Jalpy memlekettık meiram – qoldanystaǧy Ata zaŋymyzdy respublikalyq referendumda bekıtken kün taialǧan saiyn jūrtşylyq nazary Qazaqstan halqynyŋ taǧdyr-talanynda osynau qūjattyŋ män-maŋyzy qandai degen mäselege aua beredı. Būl zaŋdy da, äsırese, biyl Konstitusiianyŋ jiyrma jyldyǧyn toilaǧaly otyrǧan şaqta.
Tarihi ölşem tūrǧysynan alǧanda, jiyrma jyl degenımız qas-qaǧym sät siiaqty körınedı, dei tūrǧanmen, Qazaqstannyŋ qalyptasyp, jetılu üderısınde onyŋ alatyn orny erekşe. Tıptı, elımızdıŋ bükıl älemdık qoǧamdastyqty täntı qylǧan jetıstıkterıne jiyrma jyl būryn osy Negızgı zaŋ jol aşyp, ırgetas qalady desem, artyq aitqandyq emes. Naq osy kezeŋ barlyq damu arnalary boiynşa Qazaqstan Respublikasynyŋ qaz tūryp, qaryşty qadammen alǧa basqan kezeŋı retınde tarihqa kırdı. Endı, Konstitusiianyŋ rölı men orny turaly aitar bolsaq, qarapaiym adam üşın «negızgı zaŋ» ūǧymy – qūqyqtyq märtebe ielenıp, azamattyq alu, qūqylar men erkındıkterge qol jetkızu ekenın aldymen eske alamyz. Sonymen bırge, Konstitusiia degenımız – konstitusiialyq tüzılımdı, adam men azamattyŋ qūqylary men bostandyqtaryn berkındırıp, basqaru pışımı men Respublikanyŋ bilık organdary qūratyn memlekettık qūrylymdy ornyqtyratyn negızgı, jüieleuşı, tūjyrymdauşy saiasi-qūqyqtyq akt. Negızgı zaŋnyŋ josyndary bükıl normativtık-qūqyqtyq aktılerdı qalyptastyryp, damytuǧa negız qalaidy. Ondai aktılerdıŋ barlyǧy Konstitusiia baptarynan şyǧady, oǧan qarama-qaişy kelmeidı, kereǧar mazmūndalǧan qūqyqtyq-normativtık qūjat atauly zaŋsyz bolyp sanalady.
Qoldanystaǧy Konstitusiiany äzırleu barysynda ötpelı kezeŋnıŋ erekşelıkterı, sondai-aq, köp ūltty elımızdıŋ geosaiasi ahualy, ūlttyq mädeni dästürlerımız eskerılıp, halyqtyq egemendık, adam qūqylarynyŋ basymdyǧy, parlamentarizm, bilıktıŋ tarmaqtaluy, zaŋnyŋ üstemdıgı siiaqty qoǧamdyq jäne memlekettık qūrylymnyŋ saiasi-qūqyqtyq tūjyrymdamasy qaperge alynǧany belgılı. Osynau ideialar men qaǧidattar Negızgı zaŋǧa altyn özek tartyp, ırgelı qūndylyǧyna ainaldy. Olar memlekettıŋ, azamattyq ortanyŋ, demokratiialyq qoǧamda ömır süretın jeke adamnyŋ tūrmys-tırşılıgıne dem beretın tüpkı negızderdı aiqyndap berdı.
Mäselen, Ata zaŋymyzǧa arqau bolǧan basty ideialardyŋ bırı halyqtyq egemendık qaǧidaty ekenı belgılı. Sondyqtan da QR Konstitusiiasynda: «Biz, ortaq tarihi taǧdyr biriktirgen Qazaqstan halqy, baiyrǧy qazaq jerinde memlekettilik qūra otyryp, …özimizdiŋ egemendik qūqyǧymyzdy negizge ala otyryp, osy Konstitusiiany qabyldaimyz» degen sözdermen bastalady. Mıne, osy Ata zaŋdy bükıl halyqtyq referendumda qabyldaudyŋ özı altyn arqauly aŋsardy – halyq egemendıgın jüzege asyru qadamy sanalady.
Qazaqstan tarihynda bes resmi Konstitusiia qoldanyldy, onyŋ üşeuı – 1926, 1937 jäne 1978 jyly qabyldanǧandary elımız KSRO qūramynda kün keşken täumendı kezeŋınıŋ jemısı edı. Azattyq tuyn töbemızge köterıp, täuelsız Qazaqstan Respublikasy atanǧan alǧaşqy bes jyldyŋ ışınde ekı märte – 1993 jäne 1995 jylǧy Konstitusiia qabyldandy. Sebebı, alǧaş qabyldanǧan Konstitusiia parlamenttık respublika modelın alǧa tartqan edı. Ol memlekettık täuelsızdıgımızdı nyǧaita otyryp, el egemendıgınıŋ alǧaşqy kezeŋındegı qiyndyqtar men qarama-qaişylyqtardy aişyqtady. Bır jaǧynan, respublikanyŋ tynys-tırşılıgındegı barlyq salanyŋ odan ärı jaŋǧyryp, jetılu negızderın nyqtasa, ekınşı jaǧynan, ol zaŋ şyǧaruşy jäne atqaruşy bilık tarmaqtarynyŋ uäkıletterı turaly pıkırtalasty örşıttı, öitkenı, onyŋ ön boiynda būl mäselenıŋ basy aşyq qaldy, sonyŋ saldarynan eldegı saiasi jäne äleumettık ahualdy tūraqtandyru ısıne septıgın tigıze almady.
Onyŋ üstıne, aşyǧyn aitsaq, alǧaşqy Konstitusiia KSRO küiregennen keiın respublikamyzdy jailap alǧan daǧdarys dürmegınde äzırlenıp, qabyldandy. Demokratiialyq damu jolyn taŋdaǧan memlekettıŋ odan ärı ösıp, örkendeuıne örıs aşuǧa tiıs 1993 jylǧy Konstitusiianyŋ kün ötken saiyn kemşılıgı körıne bastady. Onyŋ keibır baptary memlekettık qūrylymnyŋ evoliusiiasyna, äleumettık salany damytuǧa, ekonomikany reformalap, saiasi qarym-qatynastardy jetıldıruge bögesın boldy. Sondai-aq, är aluan memlekettık instituttar alauyzdyǧyn eŋseru tetıkterınıŋ bolmauy atqaruşy jäne zaŋ şyǧaruşy bilıkter arasyndaǧy qarama-qaişylyqtardy uşyqtyra tüstı. Sonymen qatar, Negızgı zaŋda qoǧamdyq damudyŋ maqsattary men basym baǧyttary aiqyndalmai qaldy. Onyŋ qabyldanu täsılınıŋ özı-aq köŋılden şyqpady. Iаǧni, Konstitusiiany halyq emes, keŋestık zaŋdar auanymen qūrylǧan Joǧarǧy keŋes ömırge äkelgen edı. Ol kezde älı bilık uäkıletı ajyrai qoiǧan joq edı, tıptı, halyqaralyq qarym-qatynastar jasau qūzyretın de Prezident emes, Joǧarǧy keŋes uysynda ūstap otyrǧan-tūǧyn.
Qoǧam tyǧyryqqa tıreldı: Ükımet te, Joǧarǧy keŋes te özara şarpysqan teketıresten şyǧar jol taba almady.
Qazaqstan kilıkken almaǧaiyp kezeŋ sony da syndarly özgerısterdı qajet ettı. Osy şaqta täuekelge bas tıgıp, el bolaşaǧy üşın jauapkerşılıktı Nūrsūltan Nazarbaev öz moinyna aldy. Sonymen, 1995 jyly Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Konstitusiiasy qabyldandy.
Qoldanystaǧy Ata zaŋymyzdyŋ 1993 jylǧy Konstitusiia normalarynan bırsypyra erekşelıgı bar edı. Eŋ aldymen, memlekettı basqarudyŋ prezidenttık pışımı taŋdaldy, 1993 jylǧa deiıngı jäne odan keiıngı parlamenttık basqaru nyşany prezident pen parlament arasynda qarama-qaişylyq tuyndatuy saldarynan el ışınde eleulı qiyndyqtar qordalanǧany qaperge alyndy.
1993 jylǧa deiın bır palataly bolǧan parlament ekı palataly organǧa ainaldy. Azamattardyŋ köptegen qūqylary būrynǧydai jaidaq söz, jalaŋqat jarnama (eŋbek etu qūqy, bılım alu qūqy jäne t.b.) küiınde qalǧan joq, uaqyttyŋ aqiqi bolmysyn eskere otyryp, jariia etıldı.
Ökımet üş tarmaqqa – zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy jäne sot bilıkterıne bölındı.
Joǧarǧy bilıktı parlament emes, būqara halyq ielendı. Ökım etudıŋ özge de tarmaqtary siiaqty parlamenttık bilık tek uäkılettı organ ǧana, öitkenı, egemen Qazaqstan halqy bilık jürgızudıŋ bıregei közı bolyp sanalady.
Adam, onyŋ qūqylary men erkındıkterı – baǧa jetpes qūndylyq retınde sanalyp, oǧan Konstitusiianyŋ 98 babynyŋ 33-ı arnaldy.
İdeologiialyq jäne saiasi san aluandylyq, demokratiia men zaŋdylyq saltanat qūryp, jeke jäne memlekettık menşıkterdı bırdei qorǧau ūstyny ornyqty. Tılderdı damytu mäselesı ūsynyqty şeşıldı.
Ūlttyq rämızder – tuymyz, eltaŋbamyz ben änūranymyz qabyldanyp, jaŋa astanamyz taŋdaldy.
Negızgı zaŋnyŋ keibır normalary (34 – 39-baptary) azamattardyŋ, lauazymdy basşylardyŋ mındetterıne qatysty mäselelerge arnalǧan. Ömırlık täjıribe körsetkenındei, olardy ärdaiym ärı jūrttyŋ köbısı saqtai bermeidı. Ony türlı sebeppen tüsındıruge bolady. Keibıreulerdıŋ qūqyqtyq mädenietı tömen, al bäz bıreuler bärın bıle, aşyq künde adaspauǧa aqyly jete tūra, öz ortasyn, memlekettı aldap ötuge dämelenedı. Osynyŋ özı-aq tūrǧyndar arasynda auqymdy tüsındıru jūmystaryn jandandyryp, qūqyqtyq mädeniettı köteru şaralaryn tiımdı de sapaly jürgızu qajettıgın alǧa tartady…
Älbette, Negızgı zaŋ bır ornynda qatyp qalǧan, būljymaityn qanūndyq materiia emes. Qoǧamda tūraqtylyq pen tynyştyq ahualy ornyqqanyna qaramastan, jiyrma jyldyŋ bederınde qoldanystaǧy Konstitusiiaǧa üş ret – 1998, 2007 jäne 2011 jyldary özgerıster men tolyqtyrular engızıldı.
Saiasi jüienı jaŋartu qajettıgı, eŋ aldymen, onyŋ damuy ekonomikalyq reformalar qarqynyna ılese almai qalǧandyǧyna bailanysty tuyndady. Sonyŋ saldary atqaruşy bilıktıŋ tym ortalyqtandyrylyp, tūrlausyzdyqqa ūrynuyna, memlekettık basqaru jüiesın biurokratiia joidasyzdyǧy jailai bastauyna, ökılettı organdar märtebesı men qūzıretınıŋ tömendeuıne äkelıp soqtyrdy. Mıne, sondyqtan da Prezidenttıŋ ūsynysymen Konstitusiiaǧa engızılgen özgerıster men tolyqtyrular bükıl memlekettı basqaru jüiesın jaŋǧyrtyp, jetıldırudıŋ jaŋa paraqtaryn aşty. Äsırese, 1998 jäne 2007 jyldary engızılgen özgerıster respublika prezidentı men parlamenttıŋ uäkıletterın saralai bölıp, joǧary ökılettı organǧa ükımet qyzmetıne baqylau jasau jönınde auqymdy qūzıret berıldı. Parlament Mäjılısındegı oryn üşın özara bäsekege tüsetın saiasi partiialardyŋ rölı nyǧaia tüstı. Mäjılıs partiialyq tızım, iaǧni, proporsionaldy sailau jüiesı boiynşa qūrylatyn boldy. Mäslihattardyŋ, jergılıktı atqaruşy bilıktıŋ de uäkıletterı keŋeidı.
2011 jylǧy aqpanda Konstitusiiaǧa sailau merzımın sozyp, merzımınen būryn sailaular ötkızuge qatysty Prezident uäkıletın keŋeitu jönınde özgerıster engızıldı…
Negızgı zaŋda qūqyqtyq sana men mädeniet mäselelerı san aluan qyrynan körınıs tapty. Mäselen, onyŋ 4-babynyŋ 2-tarmaǧynda «Konstitusiianyŋ eŋ joǧary zaŋdy küşi bar jäne Respublikanyŋ bükil aumaǧynda ol tikelei qoldanylady» dep jazylǧan. Būl – basqa zaŋdar men erejelerdıŋ barlyǧy Negızgı zaŋnyŋ qaǧidattary men qalybyna qarsy kele almaidy degen söz. Bızdıŋ barşa äreketımız ben şeşımderımız Konstitusiia talaptarymen baǧamdaluǧa tiıs.
Konstitusiia zaŋnyŋ ūlyqtyǧyn aiqyndap, halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietıne negız qalaidy. Negızgı zaŋ normalaryn tereŋ tüsınıp, qataŋ saqtai bılu adamnyŋ qūqyqtyq sanasynyŋ joǧarylyǧyn bıldıredı. Ol tolyqqandy deŋgeige jetıp, kemeldengen saiyn Konstitusiianyŋ qanūndyq ideologiiasyn boiyna molyraq sıŋıre alady.
Ökınışke qarai, halyq müddesıne qyzmet etıp, azamattardyŋ qūqylaryn qorǧauǧa mındettı lauazymdy tūlǧalardyŋ zaŋi sauatsyzdyǧy men qūqyqtyq nigilizm jetegınde ketu derekterı jiı kezdesıp jatady. Olardyŋ köpşılıgı qoldanystaǧy zaŋ normalarynan maqūrym qalǧan, olardy jüzege asyru joldaryn bılmeidı.
Zaŋi sauatsyzdyq pen qūqyqtyq nigilizm keibır alaqol, josyqsyz şeneunıkterdıŋ qyzmet babyn qaraqan bastyŋ qamyna paidalanyp, asyra sılteuıne, tıptı, keide özgelerge tıze batyryp, qiianat jasauyna jol aşyp qoiady. Mūndai jügensızdık Konstitusiiany syilap, özgelerdıŋ qūqylaryn, abyroiy men ar-namysyn qūrmetteuge mındettı qatardaǧy qarapaiym azamattarǧa nobai-nūsqa boluǧa tiıs emes. Demek, azamattardyŋ qūqyqtyq sauattylyǧy men sanalylyǧy – demokratiialyq qoǧamnyŋ berık tūǧyry, qūqyqtyq jüie kemeldıgınıŋ ainymas körsetkışı…
Juyrda jiyrma jyldyǧyn atap ötkelı otyrǧan qoldanystaǧy Konstitusiia tek mazmūnymen ǧana emes, sondai-aq ony ıs jüzınde qadege jaratyp, qadırın arttyruymen de qūndy ekenın atap aitqymyz keledı. İä, Negızgı zaŋymyz özınıŋ kemeldıgın de, kenendıgın de däleldep, memleketımızdı oidaǧydai damytyp, örge bastyrudyŋ senımdı jetegıne ainaldy. Onda bärı qamtylǧan: pärmendı bilık te bar, adam men azamattyŋ qūqylaryna kepıldık te bar, baptary älemdık standarttarǧa sai qattalǧan. Onyŋ babyn özgertıp, talabyn tüzete beru bızdı ūşpaqqa köterıp, jūmaqtyŋ törıne jeteleidı deu, ärine, jaŋsaq oidyŋ şalyǧy ǧana. Eŋ bastysy, bız Negızgı zaŋda jazylǧan normalardy būljytpai saqtap, är ärpın qūrmetteu kerek ekenın esten şyǧarmasaq, aşyq künde adaspasymyz haq. Konstitusiia qaǧidattaryn qataŋ saqtap, sonyŋ talabymen ömır süru – ärkımnıŋ jäne barşanyŋ azamattyq paryzy, adami qasietı. Öitkenı, azat el, täuelsız memleketımızdıŋ ırgesın nyqtap, şaŋyraǧyn asqaqtatar asyl bergegımız, altyn dıŋgegımız osy – Ata zaŋ!
Qairat KENJEBOLATOV,
Astana qalalyq Ardagerler keŋesınıŋ müşesı, respublika prokuraturasynyŋ qūrmettı qyzmetkerı
