HHI ǧasyrdyŋ tabaldyryǧyn attaǧan qazaq ruhaniiatyndaǧy Alaş pen stalindık solaqai saiasat taqyryptarynyŋ toǧysatyn jerı – saiasi quǧyn-sürgın jäne totalitarizm qūrbandarynyŋ «ALJİR» memorialdy mūrajai keşenı. Kezınde «ALJİR» lagerınde 62 ūlt ökılderınıŋ äielderı tūtqynda boluy keluşıler qataryndaǧy köptegen şet el azamattarynyŋ zerdesın oiatty. Äzerbaijan, Litva, Polşa, Gruziia, Germaniia, Ukraina elderı öz qandastaryna qazaq jerınde eskertkış taqtalaryn aşty. Bügıngı «ALJİR» mūrajaiy osyndai ızgı gumanistık bastamalarmen Astana qalasynyŋ maŋyzdy ruhani oryndarynyŋ qataryn üilesımdı tolyqtyruda. Mūrajai ekspozisiiasy bırınşı qabattaǧy «ALAŞ» zalynan bastau alyp, «Azattyqtyŋ azapty joly» atty kışı zalmen, 1940-50 jyldardaǧy ruhani quǧyn-sürgın kartinalarymen jalǧasady.
…Bırınşı qabattaǧy «Quǧyn-sürgınge ūşyraǧan Abai ūrpaqtary» atty jaŋa körmede qazaq halqynyŋ ruhani qazyǧynyŋ bıregeiı Abai Qūnanbaiūlynyŋ 1931 jyly atylǧan ınısı Şäkärım Qūdaiberdıūlymen qatar sol jyldary quǧyn-sürgınge ūşyraǧan özınıŋ tıkelei ūrpaqtary jaiynda tyŋ derekter qattalǧan. Al, jyldyŋ basynda aşylǧan «Azattyqtyŋ – azapty joly» atty kışı zalda qazaq halqynyŋ täuelsızdık mūraty jolynda, KSRO kezeŋınde körgen zobalaŋdary körsetıledı. Soŋǧysy «1932-33 jyldardaǧy aşarşylyq», «1937-38 jyldardaǧy quǧyn-sürgın», «Atom tozaǧy», «Tıl men dästür mazaǧy», «Aral apaty», «Auǧan soǧysy» syndy taqyryptarymen erekşelenedı. Mūnda Qazaqstan täuelsızdıgı men Tūŋǧyş Prezidenttıŋ jetıstıkterı de arnaiy bölımde aişyqtalǧan.
Mūrajai keşendegı «ALJİR» zalyna tanymal tūlǧalardyŋ lagerde tūtqynda bolǧan äielderı tūtynǧan jeke zattary qoiylǧan.
«ALJİR» memorialdy mūrajaiyndaǧy körmelerdıŋ negızın tarihi tūlǧalardyŋ suretterı, tarihi uaqiǧalarǧa qatysty qūjattar men ruhani jädıgerler qūraidy. Biyl mūrajai qyzmetkerlerı Almaty, Atyrau, Qaraǧandy, Soltüstık Qazaqstan, Şyǧys Qazaqstan, Oŋtüstık Qazaqstan oblystaryna ǧylymi-ekspedisiia ūiymdastyryp, mūrajailyq qūndylyǧy bar myŋnan astam jädıger jinaqtady. Mūhamedjan Tynyşbaevtyŋ ūly Däuletpen, Tūrar Rysqūlovtyŋ qyzy Säulemen, «ALJİR» tūtqyny Danilenkonyŋ ūlymen kezdesıp, äkelerıne qatysty jädıgerlerın enşıledık. Būl sapar Qaraǧandy, Balqaş qalalarynda da jalǧasty. Qazaq ädebietınıŋ beldı aqsaqaly Tūrsynbek Käkışevtıŋ 1940-50 jyldardaǧy quǧyn-sürgındı közımen körgenı turaly aitqany jazylǧan beinetaspa da qymbat qūndylyǧymyz. Ruhani repressiiaǧa arnalǧan körme Jaiyq Bektūrov, Qaiym Mūhamedhanov, Qajym Jūmaliev, Esmaǧambet Ysmaiylovtardyŋ suretterımen tolyqty.
Körmedegı qymbat jädıgerlerdıŋ bıregeiı – Qajym Jūmalievtıŋ 1942 jyly şyqqan segızınşı synyp oquşylaryna arnalǧan «Qazaq ädebietı» oqulyǧy men 1943 jylǧy «Qazaq KSR tarihy: erte zamannan osy künge deiın» atty kıtap. Sonymen qatar, Ermahan Bekmahanovtyŋ 1947 jylǧy «Qazaqstan HIH ǧasyrdyŋ 20-40 jyldarynda» atty äigılı eŋbegı. Būl jädıgerlerden sol tūstaǧy qazaq halqynyŋ ruhyn, täuelsızdıkke ūmtylysyn köremız. Däiektei aitsaq, Qajym Jūmalievtıŋ atalmyş oqulyǧyn Älkei Marǧūlan da jazysqan eken. Mūnda Qanyş Sätpaev pen Mūhtar Äuezovtıŋ tūşymdy syn-eskertpelerı de tys qalmaǧan. Nazar audararlyǧy, būl kıtap sol tūstaǧy Qazaq KSR Halyq aǧartu komissariatynyŋ janyndaǧy pedagogikalyq ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory E.Bekmahanovtyŋ bekıtuınsız basylyp şyqqan. Al, basyp şyǧarǧan «Qazaqstan memlekettık bırıkken baspasynyŋ» bas redaktory Beisenbai Kenjebaev ekenın eskersek, būl – sol tūstaǧy qazaq ziialylarynyŋ ruhani yntymaqtastyǧyn körsetedı. Osy oqulyqtyŋ onşaqty betınıŋ köşırmesı mūrajai qorynyŋ mazmūnyn arttyrady. Būl oqulyq Ortalyq memlekettık mūraǧattaǧy Esmaǧambet Ysmaiylovtyŋ jeke qorynda saqtauly (OMM-1985 qor, 2-bailam, 35-ıs). Äbden tozyp, jūlym-jūlymy şyqqan 284 bettık kıtaptyŋ tek 144 betı ǧana saqtalypty. Eŋbektıŋ älqissasy «Ertöstık» ertegısımen bastalyp, myna tūstary qyzyl tüstı qalammen belgılengen: «Qazaq saharasynda HV ǧasyrǧa deiın… ol kezde Altyn ordany basqaruşy handarǧa qarsy halyq küresın basqarǧan er Edıgenıŋ madaǧy bolǧan «Edıge» jyry tudy. 1498-1558-jyldary aralyǧynda qazaq noǧaily elderınen täuelsızdıgı üşın maidan aşqan halyq erlıkterınıŋ aiqyn ainasy bolyp «Oraq-Mamai», «Qarasai-Qazy» jyrlary jaryqqa şyqty (sol jyldary nemese odan būrynyraq, bölek kıtap bolyp basylyp şyqqan bolar – avtor)», «…Jänıbektıŋ Astrahanǧa qala saldyruy, ol jerlerge ornalasqan qazaq elderınıŋ tüpkılıktı otarlanatynyn sezıp, daǧdara bastaǧan jäne aldyn ala odan kūtyludyŋ aila-amalyn ızdegen ömır şyndyǧynyŋ säulesı – Asan Qaiǧy sözderı boldy». Ärı qarai, qazaq ädebietıne äser etken ekı mäselenı keltıredı. «Onyŋ bırınşısı – İvan Groznyidyŋ Edıl boiyndaǧy Qazan men Astrahandy jaulap aluy. Ekınşısı – qazaq pen qalmaqtyŋ soǧysy, «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» dep, Şora jyryndaǧy Şora batyrdyŋ Edıldı qaitaruy men qorǧaudy mūrat etuıne tolyǧyraq toqtalady. «Edıl turaly HIH ǧasyr aqyndary da jyrlady, Edıldıŋ otarǧa ainaluyn tūŋǧyş ret jyrlaǧan Būhar jyrau. Edıldı alu keleşekte bükıl qazaq jerın otarlaudyŋ aldy ekenın aşyq aitty» dep, Mūrat jyraudyŋ
«Edıldı käpır alǧany,
Etekke qoldy salǧany»degen jyr joldaryn ūsynady. Kıtaptyŋ kırıspesı öte batyl jazylǧan. Tek soŋǧy azat jolyna üŋılelık: «Qorytyndylap aitqanda, Russiia patşasy İvan Groznyidyŋ Edıl boiyn özıne qaratyp aluy qazaq halqynyŋ namysyna tigen ūmytylmastai uaqiǧa boldy…». «Esım qazaq halqynyŋ täuelsızdıgı üşın kürestı, onyŋ jer-suyn saqtauǧa küş saldy. Öz elınıŋ bırlıgın saqtauǧa tyrysty. Qazaq elınıŋ jer-suyn tartyp aluşy, otarlamaqşy bolǧan jaularǧa qarsy soǧys aşty» deidı.
…1949 jyly Keŋes jazuşylary odaǧy basqarmasynyŋ HIII plenumynda basqarmanyŋ bas hatşysy A.Fadeevtıŋ «Ädebi synnyŋ baǧdarlary» atty baiandama jasap: «…Ūlttyq respublikalarda paida bolǧan, ädebiettanu ısı dep ötkendı jazyp jürgen burjuaziialyq ūltşyldyq közderın öte baiau joiudamyz… Älı künge deiın bet qaratpaityn ūltşyldyqtyŋ sūǧanaqtauyn da baiqaimyz… 1948 jyly şyqqan, segızınşı synyp oquşylaryna arnap Qajym Jūmaliev jazǧan «Qazaq ädebietı» oqulyǧy hrestomatiia retınde edäuır tüzelse de, aldyŋǧy qatelerı dūrys tüzetılmei, öreskel qatelıkter qaitalanylǧany baiqalyp-aq tūr» dep, oŋdyrmai synaidy. Būl oqulyq 1950 jyly qaita özgertılıp basylady. Bıraq avtordyŋ üstınen 1952 jyly qylmystyq ıs qozǧalyp, 58-bap boiynşa 25 jylǧa bas bostandyǧynan aiyrady (OMM-B. Kenjebaevtyŋ jeke qory, 1739-qor, 1-bailam, 241-ıs).
…1943 jäne 1949 jyldary jaryq körgen Qazaqstan tarihy men E.Bekmahanovtyŋ monografiia kıtaptary bügınde qaita basylyp şyqty. Endı Qajym Jūmalievtıŋ de eŋbegınıŋ tolyq nūsqasy tauyp, jaryqqa şyǧarsaq, ruhaniiatymyzǧa eleulı üles qosary anyq edı. Öitkenı, ol oqulyqtan zamanynda Evnei Buketov, Käkımbek Salyqov, Tūrsynbek Käkışev, Zeinolla Qabdolov, Serık Qirabaev syndy qazaq ruhaniiatynyŋ sardarlary när aldy.
Janbota TASBOLATŪLY,
«ALJİR» memorialdy mūrajai keşenınıŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
