HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq intelligensiiasynyŋ eŋ jarqyn ökılderınıŋ bırı, asa körnektı saiasi qairatker, jalyndy publisist, audarmaşy, jazuşy Mūstafa Şoqaidyŋ eŋbekterı men jeke qūjattary qazırgı taŋda kıtaphanalar men arhivterden oryn alǧan. Sondai qūjattardyŋ bır şoǧyry: maqalalary, hattary, suretterı jäne ol jönındegı estelıkter Nūr-Sūltan qalasyndaǧy QR «Ūlttyq arhivı» mekemesınıŋ №83 qorynda saqtauly tūr.
Mūstafa Şoqai ömırın köp jyldardan berı zerttep kele jatqan ǧalymnyŋ bırı Stambuldaǧy Mimar Sinan universitetınıŋ professory Äbdıuaqap Qaranyŋ türıkşe, qazaqşa, keiın fransuz tılderınde «Mūstafa Şoqai. Ömırı. Küresı. Şyǧarmaşylyǧy» dep atalatyn eŋbegı şyqty. Ǧalym bylai dep jazady: «Men özım zertteulerde beitarap boluǧa,
M.Şoqaidy jan-jaqty körsetuge tyrystym. Degenmen «būl kısınıŋ olqylyqtary, kemşılıkterı joq pa» dep, özım zertteuler barysynda būl jaǧyna da salmaq salyp ızdedım. Bıraq zertteuşı retınde, ökınışke orai deimın, ondai mälımetter taba almadym. Bıraq ūltymnyŋ perzentı retınde, quanyşqa orai deimın, M.Şoqaidan bır kemşılık te taba almadym. Adamgerşılık jaǧynan eşqandai kemşılık joq. Bylaişa aitqanda, M.Şoqai – türkı mūsylman halyqtarynyŋ asyl qasietterın boiyna sıŋırgen ūly tūlǧa. Onymen qalai maqtansaq ta bolady».
Maqalany jazu barysynda M.Şoqaiǧa qatysty arhiv qoryndaǧy tek bırqatar qūjattarǧa ǧana toqtaldyq. Būdan basqa, türık, nemıs, aǧylşyn, fransuz, şaǧatai tılderınde jazylǧan qūjattar jetkılıktı. Onyŋ bırneşe tıldı jetık meŋgergenın osydan baiqauǧa bolady. Mysaly, M.Şoqaidyŋ «Kitaiskii Turkestan» maqalasy orys tılınde jazylǧan. Maqala maşinkada basylyp, künı «15/XII-1932» dep körsetılgen. Mūstafa Şoqai «Qytailyq Türkıstan dep ädette, Batys Qytaidy nemese «Sin-Szian» provinsiiasyn ataidy (būl sözdıŋ däl qytaişa ataluy «Ching-Djang» – «Tching-Djang») audarmasy «jaŋa oblys», «jaŋa provinsiia» degen maǧynany bıldıredı» dep jazady. Būl atau Resei Qūljany Qytaiǧa qaitarǧannan keiın berılgen. Avtor Reseidıŋ jaulap alǧan Qūljany qaitadan Qytaiǧa qaitaruyn otarlau saiasatymen bailanystyrady. Iаǧni, Resei Qūljadaǧy köterılısterdıŋ özı jaŋadan otarlap jatqan Türkıstan aumaǧyndaǧy köterılısterge ūlasyp, örşıp ketuınen qorqyp osyndai qadamǧa bardy deidı. Ol kezde qazırgı Türkımenstan, Hiua handyǧy älı de jaulap alynbaǧan edı, Qoqan handyǧy da bolǧan edı. Qūljany qaitarǧan soŋ, Patşalyq Resei bırqatar sauda jeŋıldıkterıne ie bolyp, bükıl Batys Qytai jerınde – Ūly Qytai qabyrǧasy men Monǧoliiaǧa deiıngı aimaqta salyqsyz erkın sauda jasauǧa rūqsat alǧandyǧy jäne Qūljany ielenu men ony ūstap tūruǧa ketken şyǧyndy öteitın 5 million rubl kölemındegı aqşalai tölemge ie bolǧandyǧy bızge tarihtan mälım. Sondai-aq avtor Sin-Szianda halyq sanynyŋ 5 millionnan asatynyn, onyŋ ışınde türkı tektes mūsylmandar 75 paiyzdy qūraitynyn, qalǧan bölıgı – qytailar, monǧoldar ekendıgın aitady. Ökınışke orai, maqala aiaqtalmai qalǧan, qalǧan betterı joq.
Kelesı qūjat Mūstafa Şoqaidyŋ Aiaz-İshakige arnap jazǧan haty. Ol 1934 jyldyŋ säuır aiynda «Iаş Türkıstannyŋ» 53 şyǧarylymynda jariialanady. Būl türık tılınde jazylǧan hat 1979 jyly Ankarada şyqqan «Muhammed Ayaz Ishaki. Hayati ve faaliyeti» degen kıtapqa engen. Qazır Ūlttyq arhiv qorynda hattyŋ köşırmesı saqtalǧan. Mūstafa Şoqai hatty Aiaz İshakige Japoniiada qastandyq jasalǧan kezde jazǧan. Aiaz İshaki Mūstafanyŋ dosy. Ol – tatar ūlttyq qozǧalysynyŋ köşbasşysy, qoǧam qairatkerı, jazuşy, publisist. 1917 j. qaraşada Qazan, Ufa, Orynbor guberniialarynyŋ terrritoriiasyn qamtyǧan Edıl-Oral avtonomiiasyn qūruǧa qatysyp, onyŋ syrtqy ıster jönındegı departamentın basqarǧan. Keŋes ökımetı Edıl-Oral avtonomiiasyn qūlatqan soŋ 1919 j. Polşaǧa emigrasiiaǧa ketken. 1928 jyldary Berlinde, 1934-1938 jyldary Manchjuriiada, Koreiada, Japoniiada, arab elderınde, Finliandiiada bolady. Būl elderde tatar emigranttaryn ūiymdastyru boiynşa jūmystar atqarady.1934 jyly Tokioda japon tılınde «Edıl-Oral» atty kıtabyn şyǧarady. M.Şoqai Aiaz İshakige jazǧan hatynda «Tokioda sızge bırneşe būzaqylardyŋ şabuyl jasaǧanyn men tereŋ taŋdanyspen jäne jekköruşılıkpen estıdım dep jazǧan.
Kelesı qūjat boiynşa 1937 jyly 2 qaraşada M.Şoqaidyŋ «Le Temps» gazetınde jariialanǧan «Le Japon et les musulmans» maqalasyna orai redaksiiaǧa joldaǧan tüsındırme haty bylai dep bastalady «Ser Direktor, 31 qazan künı «Le Temps» gazetınıŋ 8-betınde Tokio turaly «Japoniia jäne mūsylmandar» atty jaŋalyqtar jariialandy, ol «keŋestık Türkıstan bosqyndarynyŋ basşysy emir Qūrbanǧali» degen söilemnen bastalady. Ser Direktor, Türkıstan ūlttyq komitetınıŋ ökılı retınde sızge mynany habarlauǧa rūqsat etıŋız». Ärı qarai Qūrbanǧali myrzanyŋ Türkıstan ūlttyq qozǧalysyna eşqandai qatysy joq ekendıgı aitylady. Qūrbanǧalidyŋ ämır (aqsüiek) emes, kezınde Orynborda qarapaiym molda bolǧandyǧy, onyŋ Japoniia protektorlyǧynda mūsylman memleketın qūru äreketı Nipponnyŋ Ortalyq Aziia mūsylmandaryna yqpal etuı üşın eşteŋe jasai almaityndyǧynan jüzege aspaityndyǧy, sondai-aq saiasi közqarasy jaǧynan onyŋ monarhist ekendıgı, sol sebeptı reseilık ultramonarhisterdıŋ kömegımen onyŋ «ülken mūsylman memleketın qūru äreketıne eşkım senbeidı» dep jazady. Rasynda da, M.Şoqaidyŋ aitqany däl kelıp, mūsylman memleketın qūru ideiasy ıske aspaidy. Būl M.Şoqaidyŋ saiasi köregendıgınıŋ bır ǧana dälelı. Mūstafa Şoqai baspasöz betterındegı Türkıstanǧa qatysty şyqqan maqalalardyŋ bärın qalt jıbermei oqyp, oǧan özınıŋ laiyqty, däiektı jauabyn berıp otyrǧan. Hattyŋ soŋynda «Mūstafa Şoqai ūly. Türkıstan ūlttyq ükımetınıŋ būrynǧy prezidentı jäne Türkıstan ūlttyq komitetınıŋ ökılı» dep jazylǧan.
Kelesı qūjatta M.Şoqaidyŋ 1926-1939 jj. aralyǧyndaǧy halyq sanaǧynyŋ nätijesı, Türkıstan jerındegı özgerıster turaly jazǧan maqalasy berılgen. HH ǧasyrdyŋ 20–30-jyldarynda Keŋestık Qazaqstannyŋ demografiialyq tarihy öte kürdelı boldy. Osy kezde äleumettık alasapyran özgerıster – ūjymdastyru, köşpelılerdı zorlyqpen otyryqşylandyru saldarynan tuyndaǧan aşarşylyq pen epidemiiadan halyq sany kürt azaidy. 1926 jäne 1939 jyldarda ötken halyq sanaqtarynyŋ materialdary osy nätijenı körsetedı. 1926 jyly 17 jeltoqsanda Keŋes Odaǧy aumaǧyn tügel qamtyǧan tūŋǧyş sanaq ötedı. M.Şoqai özınıŋ maqalasynda (1939 j. M.Şoqai. Türkıstan Respublikasy jönındegı mälımetter) Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türkımenstan, Täjıkstan Respublikalaryn «Türkıstan halyqtary» dep atap, olardyŋ respublika bolyp qūrylǧan kezeŋderıne, jer aumaǧyna, 1926-1939 jj. aralyǧyndaǧy halyq sanaǧynyŋ nätijelerıne, basty qalalaryna sipattama beredı. M.Şoqaidyŋ deregı boiynşa, 1926 jyldyŋ 17 jeltoqsan aiynda ötken halyq sanaǧynda Qazaqstandaǧy halyqtyŋ sany – 6 073 979, al 1939 jyldyŋ 17 qaŋtarynda ötken sanaq boiynşa halyq sany – 6 145 937. Halyqtyŋ sany nebärı 1,2 paiyzǧa öskendıgın körsetedı. Onyŋ ışınde qalada tūratyndar sany – 1 706 150, auyldyq jerde tūratyndar sany – 4 439 787. Basty qalasy Alma-Ata, ondaǧy halyqtyŋ sany (1939 j. halyq sanaǧy boiynşa) 230 528 dep körsetılgen. Ūltjandy azamat ärı qarai bylai dep aşyna jazady: «Obratite vnimanie na etot nichtojnyi prosent uvelicheniia naseleniia Kazahstana za istekşie gody ot perepisi 1926 g. po perepisi 1939 g. 12 let. Chislenno eto uvelichenie vyrajaetsia v 71 958. İ eto, nesmotria na to, chto za eto vremia Sovetskoe pravitelstvo pereselilo iz vnutrennei Rossii v Kazahstan okolo polumilliona russkih mujikov. Sledovatelno korennoe naselenie – turki-kazahi silno umenşilos v chisle. Eto proishodit iz-za sistematicheskogo goloda, kotoromu podvergaetsia korennoe kazah-tureskoe naselenie vyseliaemoe Sovetskim pravitelstvom v interesah russkogo pereseleniia, s svoih naselennyh mest». Demograf ǧalym M.Tätımov özınıŋ eŋbekterınde «1926–1939 jyldardaǧy ekı sanaq aralyǧynda Qazaqstan halqy 36,7 paiyzǧa kemıdı» dep jazǧan bolatyn.
M.Şoqaidyŋ ūlt azattyǧy üşın küreste aqparat qūralyn eŋ basty qaru retınde paidalanǧanyn arhiv qūjattary rastaidy. Baspasöz betterınde onyŋ türkı halyqtarynyŋ bırlıgı, jaŋadan ornaǧan Keŋes ükımetınıŋ otarşyldyq saiasaty, jer, ūlttyŋ azattyǧy men bostandyǧy mäselelerıne bailanysty köptegen maqalalary jaryq körgen. Mūstafanyŋ jan-jaqty bılımdarlyǧyn, qalamgerlıgı men saiasi köregendıgın moiyndaǧan emigrasiialyq baspasöz redaksiialary oǧan esıkterın aşyq ūstaǧan. Orys, özbek, aǧylşyn, fransuz, nemıs, poliak, türık jäne arab tılderın jaqsy meŋgergen saiasatker gazet-jurnal maqalalaryn özı redaksiialaǧan. Özı jurnal, gazetter şyǧarǧan. Arhiv qoryndaǧy «M.Şoqaidy eske alu. Dünieden ötken soŋ bır jyldan keiın. 27 jeltoqsan 1942 jyl» dep atalatyn qūjatta (türık tılınde): «Türkı tarihynyŋ ūly tūlǧalarynyŋ bırı Mūstafa Şoqaidyŋ dünieden ötkenıne bır jyl boldy. Osyǧan orai, marqūmnyŋ är türlı uaqyttar men jaǧdailarda tüsken suretterınıŋ kışkene bölıgı jariialanady. Osylaişa, osy ūly türkını köre almaǧan nemese bılmeitın adamdar qandai da bır därejede onyŋ ömırı men kelbetın elestete alady…» dei kele, M.Şoqaidyŋ özı şyǧarǧan gazet-jurnaldary men basqa da basylymdarda jaryq körgen maqalalaryna şolu jasalady. Qarastyryp otyrǧan qūjattyŋ soŋynda «1919 jyldan berı Türkıstannan tys jerde jūmys ıstegen Mūstafa Şoqai özınıŋ qyzmetınıŋ kürdelı qiyn kezeŋınde jäne ūlttyq ısterı bastalǧan kezde, 27 jeltoqsanda Berlinde qaitys boldy, onyŋ mürdesı marqūm Mehmed Talaat-paşa jerlengen Berlindegı türık-islam ziratyna qoiyldy» dep jazylǧan.
M.Şoqaidyŋ özınıŋ jurnalistık-publisistık jolyn «Bırlık tuy», «Uluǧ Türkıstan» basylymdarynan bastaǧanyn, «Ieni Türkıstan», «Iаş Türkıstan», «Türkıstan» jurnaldarynyŋ negızın qalap, olardyŋ qalyptasyp, damuyna barynşa eŋbek sıŋırgenın bılemız. «Iаş Türkıstan» jurnaly M.Şoqaidyŋ publisistık-redaktorlyq, ūiymdastyruşylyq qabıletın tanytqan eŋ körnektı tuyndysy boldy. Jurnal bırneşe türkı tıldes jäne mūsylman memleketterıne taraǧan. Bır köŋıl audararlyq mäsele, M.Şoqai negızın qalaǧan jurnaldardyŋ barlyǧy Türkıstan atauymen bailanysyp jatqandyǧy.
Mūstafa Şoqaidyŋ ömırın, saiasi qyzmetı men şyǧarmaşylyǧyn zerttegen professor Äbdıuaqap Qaranyŋ aituynşa, «bız qazır M.Şoqaidyŋ beinesın aşyp qana otyrmyz. Öitkenı, būl turaly zertteuler älı tolyǧymen bastalǧan joq. Jäne de būnymen azdaǧan adam ainalysyp keledı. Būl kısı basqa Alaş qairatkerlerıne qaraǧanda köp jūmysty qajet etedı. Sebebı, būl kısı şetelge ketken. Fransiiada bolǧan. Derekter jan-jaqta şaşylyp jatyr. Sonan keiın olardyŋ köbısı är tılde. Atap aitsaq, fransuz, aǧylşyn, nemıs. Onan keiın «Iаş Türkıstannyŋ» özı bır bölek. Ony özderı şaǧatai tılı deidı. Sondyqtan būlardy zertteu üşın az emes, köp adam kerek. Äsırese, menıŋ aitarym, «Iаş Türkıstandy» jaqsy zertteuımız kerek. «Iаş Türkıstanda» M.Şoqaidyŋ tek taŋdamaly maqalalary ǧana audarylǧan». Ǧalymnyŋ aituynşa, Mūstafa Şoqai beinesın 21-şı ǧasyr biıgınen qarap otyryp ta älı tolyǧymen tani alǧan joqpyz.
Qalai bolǧanda da, jūmys jalǧasuda jäne köp ūzamai ūly tūlǧanyŋ mūrasy tarihi otanyna tolyq kölemde oralady degen ümıt bar. Qūjattarǧa qarap, M.Şoqaidyŋ bükıl ideialary bügıngı künı de öte özektı dep aita alamyz. Onyŋ «Ūlt azattyǧy – ūlttyq ruhtyŋ nätijesı. Al ūlttyq ruhtyŋ özı ūlt azattyǧy men täuelsızdıgı aiasynda ösıp-damidy, jemıs beredı» degen sözderı ärbır qazaq balasyna «Täuelsızdıgıŋdı qadırle, ūlttyq müddeler üşın qyzmet ıste» degendei baǧyt-baǧdar berıp tūr.
Ajar ERMIŞOVA,
QR Ūlttyq arhivınıŋ
joǧary deŋgeidegı
bılıktı maman-arhivisı
