Būryn jekemenşık joǧary oqu orny dese at-tonymyzdy ala qaşuşy edık. Al bügın ata-ananyŋ arasynda: «Özgenıŋ balasy oqyǧanda, menıŋ balamnyŋ nesı kem?» degen baqtalastyq paida bolǧan. Osylaişa, «Soŋynda alatyn diplomy bırdei ǧoi» dep sapasyna da qaramastan, eŋ arzan oqu ornyna balalaryn tüsıredı. Arzannyŋ jılıgı tatymaitynyn qaidan bılsın? Tülekterdıŋ şektık ball jiǧany bar, jinamaǧany bar aqşanyŋ küşımen şeşıletın zaman tuyp, zaŋdy belşesınen basyp jür. 
Jahandy jalmaǧan pandemiianyŋ jalyny da ärbır eldıŋ osal tūsyn taiǧa taŋba basqandai körsettı. Sonyŋ ışınde, densaulyq saqtau salasyna salǧyrt qaraǧan elder därmensız qaldy. Bılıktı därıger, qajettı därı-därmek, tıptı alaqandai betperdenıŋ özıne zäru boldyq. Prezident osy mäselenı halyqqa Joldauynda basty nazarǧa alyp, Bılım jäne ǧylym ministrlıgıne ülken jauapkerşılık artty. «Şyn mänınde, mamandar daiarlaudyŋ otandyq jüiesı naqty eŋbek naryǧynan tys qalǧan. Ötken jyly diplomdy basyp şyǧarumen ainalysatyn oqu oryndaryn jabudy tapsyrdym. Tabysty bılım beru biznesıne jūmyldyrǧan yqpaldy adamdardyŋ qarsylyǧynyŋ saldarynan jūmys qiyn jürıp jatyr. Bıraq, problemany şeşu kerek» dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Ministr alǧan betınen qaitpaq emes
Bılım salasynda künde reforma. Būǧan qarapaiym halyqtyŋ etı üirenıp ketkelı qaşan? «Joǧary oqu oryndaryn oŋtailandyrady, lisenziialarynan aiyrady» degen sözderdı būǧan deiın de bırneşe ministrdıŋ auzynan estıgenbız. Alaida bılım salasynyŋ kem-ketıgın ütır-nüktesıne deiın anyqtaǧan Ashat Aimaǧambetov bılek sybanyp kırısıp ketken. Ötken oqu jyly elımızde 125 joǧary oqu orny tırkelgen. Olardyŋ şamamen 60 paiyzy – jeke menşık. Köbısınıŋ bılım beru sapasy bekıtılgen normativterge sai emes. Bılım beru ısın bizneske ainaldyryp, aqşa tauyp jürgen keibır azamattar üşın lisenziia alu da, universitet aşu da qiyndyq tudyrmaidy. Ekı-üş qabatty bos ǧimaratty jalǧa alyp, jarnamasyn qatyryp jasasa bolǧany. Auzy aşylyp, qaida bararyn bılmei jürgen tülekterdı uysyna tüsıredı. Byltyr ministrlık janynan Bılım jäne ǧylym salasyndaǧy sapany qamtamasyz etu komitetı qūrylǧan edı. Osy uaqytqa deiın komitet 25 joǧary oqu ornynyŋ kadrlardy daiyndau baǧyttary boiynşa 60 mamandyqtyŋ lisenziiasyn qaitaryp aldy. 36 JOO-na memlekettık grant bölınbedı. Tekseru nätijelerı boiynşa oqu nysandarynyŋ qūqyqtyq aktılerdı saqtamaǧany anyqtalyp, 5 JOO-nyŋ jūmysyn tübegeilı toqtatqany da köpşılıkke mälım.
Sapany qamtamasyz etu komitetınıŋ jūmystary aldaǧy uaqytta da jalǧasyn tappaqşy. Jyl soŋyna deiın elımızdegı joǧary oqu oryndarynyŋ 15 paiyzy qysqartylmaq. Qazaqstan universitetterı qauymdastyǧynyŋ prezidentı Rahman Alşanovtyŋ aituynşa: «Jaŋadan qūrylǧan komitettıŋ negızgı maqsaty – bılım beru jüiemızdı älemdık deŋgeige köteretın joǧary oqu oryndaryna erkındık beru. Būndai JOO-dy qaita-qaita teksermei-aq, zertteu instituttarynyŋ därejesıne köteruge ne kerek? Olarǧa qosymşa qarjy beru, şeteldık studentterdı köbırek şaqyru, bailanysty nyǧaitu, bılım men ǧylym salasynan şyqqan jetıstıkterdı öndırıske jetkızu kerek. Elımızde artyq lisenziialary bar universitetter jeterlık. Mysaly, keibır joǧary oqu oryndarynda 45 lisenziia bar. Al solardyŋ jarty mamandyǧynda 2-3 student oqidy. Soǧan bailanysty keibır mamandyqtardyŋ lisenziiasy qaitaryldy. Universitet därejesı institut, akademiia bolyp tömendedı».
Ädıl ıstıŋ aqyry igı
Bılım salasyn oŋtailandyru el oilaǧandai oŋaiǧa soǧyp jatqan joq. Jaqynda ǧana lisenziiasynan aiyrylǧan joǧary oqu oryndarynyŋ qataryna 90 jyldyq tarihy bar M.Tynyşpaev atyndaǧy Qazaq kölık jäne kommunikasiia akademiiasy qosyldy. «Qazaqstan temır joly akademiiany basqa käsıpkerge satyp jıbergen. Bılım orny basqaru alaŋyna ainalyp ketken. Talaptarǧa säikes emes. Qazırgı taŋdaǧy oqu körsetkışterı de müldem tömen. Oqytuşylarynyŋ sany az, jartysy bar jartysy joq. Bızge mūǧalımderı «bılıktı mamandar ketıp jatyr, qysqartyp jatyr» dep habarlasqan. Būǧan deiın de 35 myŋ bılım aluşysy bar oqu ornyn taratu täjıribemızde bolǧan. Sondyqtan oqytuşylar men studentterdı dalada qaldyrmaimyz. Akademiia şeşımımızben kelıspese, uaqyt berıp otyrmyz, sotqa baryp bärın däleldesın. Ministrlık tarapynan 3 ret eskertu jasadyq. Eşbırınen nätije şyǧarmady. Temırjolǧa injenerlerdı daiyndau jauapkerşılıgı mol ıs. Sondyqtan, mūndai ısı şala oqu ornyna beijai qarai almaimyz» dedı Rahman Alşanov. Bılım jäne ǧylym salasyndaǧy sapany qamtamasyz etu komitetınıŋ habarlauynşa akademiia sapaly professor-oqytuşylar qūramymen, öndırıstık praktika bazalarymen, oqu-ädıstemelık ädebiettermen qamtamasyz etılmegen.
Ministrlıktıŋ resmi aqparatynan keiın, M.Tynyşpaev atyndaǧy Qazaq kölık jäne kommunikasiia akademiiasy da ünsız qalmady. Akademiia taǧylǧan aiypty joqqa şyǧaryp otyr: «Byltyr bıtırgen 1189 tülektıŋ 71 paiyzy jūmysqa ornalasty. Kıtaphana qory oqu-ädıstemelık ädebiettermen 100% qamtamasyz etılgen. Qorda millionǧa juyq kıtap bar, elektrondy qor 5000-nan astam. «Atameken» Ūlttyq käsıpkerler palatasymen bırlesıp ötkızgen bakalavriattyŋ 14 bılım beru baǧdarlamasy reiting boiynşa jetekşı orynda. Josparly jäne jospardan tys tekseruler barysynda bızdıŋ jūmysymyzda anyqtalǧan kemşılıkter oryn aldy. Alaida akademiia atalǧan kemşılıkterdı aǧymdaǧy jyldyŋ aqpan aiynda joidy» deidı.
Bızdı alaŋdatatyny – studentter men oqytuşylardyŋ jaǧdaiy. Bügınde atalmyş oqu ornynda 5000-nan astam student karantinge bailanysty onlain bılım alyp jatyr. Endı, üide jatqan auyl-aimaqtaǧy student özı oqityn oqu ornynyŋ jabylatynyn estıgende qandai küide boldy dep oilaisyz. Studentter öz qalauy boiynşa qaladaǧy özge oqu oryndaryna auyssa da, jürıp jatqan oqu prosesı aiaqsyz qala ma?
Reiting quǧan rektorlar
Reiting demekşı, elımızdegı joǧary oqu oryndarynyŋ jyl saiynǧy şama-şarqyn Atameken Ūlttyq käsıpkerler palatasy anyqtap keledı. Üide otyryp-aq palata saityna kırıp, qai universitet qandai mamandyqty qandai deŋgeide oqytatynyn, tıptı bıtırgennen keiın qaida, qanşa jalaqyǧa jūmysqa tūruǧa bolatynyn bıle alasyz. Būl – bolaşaq studentter men ata-analar üşın baǧyt-baǧdar bolsa, bır jaǧynan jūmys beruşılerge de ülken nūsqaulyq. «Atameken ŪK palatasy 2018 jyldan bastap, Bılım jäne ǧylym ministrlıgımen bırlese otyryp, joǧary oqu oryndaryndaǧy bılım beru baǧdarlamasynyŋ baǧalau reitingın jürgızıp kele jatyr. Iаǧni, reiting JOO boiynşa emes, ondaǧy bılım beru baǧdarlamalary boiynşa jasalady. Mysaly, agranomiia mamandyǧy boiynşa reitingke tek osy mamandyqty oqytatyn JOO qatysady. 2019 jyly jürgızılgen reiting qorytyndysy boiynşa 109 JOO qatysyp, sonyŋ ışınde 2000 bılım beru baǧdarlamasyna saraptama jürgızıldı. Reitingtıŋ nätijesınde 6000-ǧa juyq eksperttık ūsynymdar alynyp, JOO-ǧa joldandy. Byltyrǧy reiting on jetı kriterii boiynşa jürgızıldı. Biyl pandemiiaǧa bailanysty oqu jüiesı özgergendıkten «qaşyqtan bılım alu» kriteriın qosyp otyrmyz. Al jaŋa reiting nätijesı jeltoqsan aiynyŋ ekınşı jartysynda jariialanady» dedı Atameken ŪK palatasy JOO bılım beru reitingı joba menedjerı Gülder Alpatina.
Oqu ornyn jaŋa ǧana bıtırgen jas mamannyŋ jūmys tapqan-tappaǧanyna qaramai jūmysqa ornalasty degen anyqtama sūrap, bopsalaityn kafedra meŋgeruşılerı de joq emes. Söitsek, būnyŋ barlyǧy reiting quǧan rektorlardyŋ astarly saiasatynyŋ bır körınısı ǧana eken. Gülder hanymnyŋ aituynşa, saraptama jürgızu barysynda tülekterdıŋ jūmysqa ornalasuy turaly aqparatty zeinetaqy jäne järdemaqy töleu jönındegı ortalyqqa arnaiy sūrau joldap alatyn körınedı.
Aqşa aludy bıledı, oqytuy nege olqy?
Oqu oryndary jıbergen qatelıktıŋ soŋynda opyq jeitın myŋdaǧan student. Täuelsızdık alǧannan keiın de bılım beru salasyna jüzdegen jaŋa oqu nysandary qosyldy. Bärınıŋ atauy dürkırep tūr. «Euraziialyq, astana, halyqaralyq, qazaq» deisız be atynan at ürketındei sözderdı qosyp alǧan. Būl da – marketing.
Elordamyzdaǧy Astana universitetınıŋ studentı Aqbal Aruanbekova oqu aqysyn tölep qoisa da, diplomyn qolyna ala almai otyr. «2018 jyly Taraz qalasynan 3-kursty aiaqtap, Astana universitetıne auysyp keldım. Mūnda kelgende 4-kursqa ala almaimyz, qaitadan 3-kurstan bastap oqisyz dedı. Kelısıp, bır jylǧy oqu aqysyn tölep qoidym. 2018-2019 oqu jyly men üşınşı kursty bıtıruım kerek edı. Aqşa tölegennen keiın oqu ornynyŋ qyzmetkerlerınıŋ bırı de menı kerek qylmady. Ne kurator jauap bermeidı, ne oqu bölımı kerek qylmaidy. Özım Astanada tūrmaimyn. Kışkentai balammen qaita-qaita universitetke baryp jüruge jaǧdaiym da kelmedı. Mümkın özderı ızdep qalar dep kütıp jürdım. Bıraq eşkım habarlaspady. Al men habarlassam bır-bırıne sıltep, dūrys jauap bermedı. Osylaişa, uaqyt ötıp kelesı oqu jyly universitetke baryp, jaǧdaiymdy tüsındırsem: «Eş alaŋdamai, kelesı oqu jylynyŋ aqşasyn tölei berıŋız» dedı. Mende qolymdaǧy bar aqşamdy tölep qoidym. Al diplom alatyn uaqyt jaqyndaǧanda, ne ısteimın degen oi mazalap universitetke taǧy da bardym. Olar 3-kurstyŋ kreditın qaita tölep, 4-kurstan jalǧastyra beruge bolatynyn aitty. Bıraq kredit aqysy 500 myŋdai şyqty» deidı Aqbal Aruanbekova.
Elımızde 600 myŋnan astam student bar. Olardyŋ 70 paiyzy joǧarydaǧy keiıpkerımız siiaqty aqyly bölımde oqidy. Endeşe qūlqynnyŋ qamyn oilaǧandar talai jastyŋ obalyna qalyp jürgen joq pa?
Sannan sapaǧa köşetın sät keldı…
Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ habarlauynşa, qazır M.Tynyşpaev atyndaǧy Qazaq kölık jäne kommunikasiia akademiiasymen qosa Astana universitetınıŋ, Ortalyq Aziia universitetınıŋ jäne Aqtau gumanitarlyq-tehnikalyq universitetınıŋ ısı sotta qaralyp jatyr. Taǧy 12 joǧary oqu ornynda tekseru jūmystary jürgızılude.
2018 jyly Elbasynyŋ arnaiy qaulysymen joǧary oqu oryndarynyŋ akademiialyq jäne basqaru derbestıkterın keŋeitu turaly arnaiy zaŋ qabyldanǧan edı. Sodan bastap Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ moinyndaǧy keibır qūzyretter joǧary oqu oryndarynyŋ erkıne berıldı. Ükımettıŋ būl şeşımınıŋ törkının filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, qauymdastyrylǧan professor Myrzantai Jaqyp: «Mūndaǧy tüpkı maqsat mynada. Būdan bylai būǧan deiın memlekettık universitetter dep atalyp kelgen joǧary oqu oryndaryn biudjet esebınen oŋdy-soldy qarjylandyra beru qysqartylady. Endı akademiialyq jäne basqaru jaǧynan erkındık alǧan joǧary oqu oryndary özderın-özderı qamtamasyz etuge, qosymşa qarjy közderın tabuǧa tiıs. Memleket tek qana üzdık mektep tülekterıne bılım granttaryn beru arqyly bılım salasyndaǧy eŋ tömen äleumettık standarttardy qamtamasyz etedı» dep tüsındırdı.
Degenmen, joǧary oqu orny bılıktı maman daiyndap şyqqannan keiın, tülekterdıŋ jūmysqa ornalasuyn tıkelei memleket baqylauy kerek. Erkındıktı är oqu orny öz qolyna alǧannan bastap, bılım naryǧynda bäsekelestık arta tüsedı. Säikesınşe, jastar tek teoriia jüzınde bılım alyp qoimai, jūmys beruşı taraptyŋ sūranysyn qanaǧattandyratyn, praktikalyq tūrǧyda qalyptasqan maman bolyp şyǧady.
«Balamdy medresege bıl dep berdım…» deitın ata-ana ūrpaq bolaşaǧyn mektep pen universitettıŋ, mūǧalım men professorlardyŋ odan qaldy ükımettıŋ moinyna artyp qoimai, bükıl proseske bır kısıdei atsalysuy tiıs. «Eŋbek naryǧyndaǧy qataŋ bäsekege tötep bere alatyndai üzdık mamandar daiarlau otbasyndaǧy bala – ata-ana – mektep – universitet – jeke investor – memleket tızbegındegı özara tyǧyz yntymaqtastyqqa qol jetkıze alsaq, özınıŋ jemısın beretını sözsız. Sol aitqandai, qanşa jerden älemnıŋ üzdık täjıribelerın ızdesek te, otandyq universitetterımızdıŋ özındık dästürı bolǧany dūrys» deidı Myrzantai Qojabaiūly.
Qoişy köp bolsa, qoi aram öledı degen söz de beker aitylmasa kerek. Bılım salasynda sannyŋ köp bolǧanynan sapanyŋ jaqsy bolǧany artyq. Jaŋa reformanyŋ nätijesı qalai bolady, ony uaqyttyŋ enşısıne qaldyrdyq.
Köktem QARQYN
