Äbubäkır aǧanyŋ ädebietke kelgen qadamy öte sättı bastaldy. Auzy dualy qalamgerler onyŋ oily, mūŋdy öleŋderı jaiynda jyly lebızderın bıldırdı. Bıraq keiın pozziia älemınen sirek köretın boldyq. Aqyn alǧaşqy jyr jinaǧyna: «Menıŋ de jüregımde bır aqyn ömır süruşı edı, sonyŋ saŋqyldaǧan dauysy köpten berı estılmei kettı, qaida jür eken?…» dep jazypty. Şynynda da sol aqyn qaida eken dep oilauşy edım. Men ǧana emes ony oqyrmandary da ızdegenı anyq. Qazır ol kısı elordada tūrady. Jaqynda aǧamyzben jolyǧyp öleŋ, ömır, ädebiettegı öz buyny turaly äŋgıme örbıttık.
SANADA TÖŊKERIS JASAǦAN KEZDI SAǦYNAMYN
– Aǧa, toptamalaryŋyzdy gazet-jurnaldan köp körmeimız, öleŋdı sirek jazasyz ba, älde basqa sebebı bar ma?
– Negızı, ne närsenıŋ de sirek bolǧany jön, äsırese jaqsy dünienıŋ. Qazır qanşa jazsaŋ da qalamyŋdy qaǧatyn adam joq qoi. Bıraq, öleŋ degen qūdıret künde tua ma? Bır öleŋnıŋ özı qūbylys bop, sanada töŋkerıs jasaǧan kezderdı saǧynamyn. Sonau seksenınşı jyldardyŋ basynda Svetqali Nūrjannyŋ «Qūdai turaly jyry» sondai furor jasaǧan edı!
Qūdai, senı joq dep jür ǧoi adamdar,
Qūdai, senı joq dep jür ǧoi nadandar
Jūdyryqtai jerdıŋ tūrǧyndaryna
Barlyǧyŋdy däleldeuge şamaŋ bar.
Basqa qūl da, özı ǧana tektıdei
Töbesımen jürgenderge kök tırei;
«Kısıŋ – men!» – dep, ısıngen köp meşınge
Qarqyldap bır küler kezıŋ jettı ǧoi!
Solai dep keledı de bylaişa tüiındeidı: «Sen külgende ölmei qalǧan, Adamdar – ömır sürsın sorly Jerdıŋ betınde»! Qūdai joq degen qyp-qyzyl kommunister zamanynda tuǧan jyr älı künge özektı. Fariza Oŋǧarsynova apaidyŋ kabinetınde Svetqalidyŋ osy öleŋdı alǧaş ret oqyǧany keşe ǧana siiaqty edı…
– Sol aityp otyrǧan ädebi ortaǧa keluıŋız qalai boldy?
– Alǧaş ret tabanym Almatyǧa 1981 jyly tidı. Mektepke bes jasymda barǧam, sodan pasport ala almai jürıp qaldym. Kelsem, oquǧa qūjat qabyldau merzımı bıtıp ketken.
Bır jyldan soŋ KazGU-ge kelgende bızdı Ertai Aşyqbaev, Svetqali Nūrjanov, Bauyrjan Jaqypov, Gülnar Salyqbaeva, Baian Beketova, Bauyrjan Üsenov, Qairat Älimbekov, Beibit Qūsanbekov jäne t.b. siiaqty kıleŋ jampozdar qarsy aldy. Bızdıŋ tyrnaqaldy tuyndylarymyzǧa baǧa bergen de, synaǧan da – osy tolqyn. Älı esımde, 1982 jyldyŋ qazan aiynda ädebiet abyzy Äbdılda Täjıbaev bastaǧan bır top qalamgerlermen kezdesu boldy. KazGU-dıŋ ülken zalyna jyrsüier qauym lyq toldy. Dästür boiynşa kezdesudıŋ soŋynda jas aqyndar öleŋ oqi bastady. Jas aqyndar dep otyrǧanym, osy küngı 60-70 jastaǧy qazaq ädebietınıŋ aqsaqaldary.
Col joly maǧan ülken auditoriia – taǧylymy biık alqaly toptyŋ aldynda tūŋǧyş ret öleŋ oqu baqyty būiyrypty. Oǧan sebepşı bolǧan joǧary kurstyŋ studentı (qazır qazaqtyŋ myqty aqyny, ǧylym doktory) Bauyrjan Jaqypov ekenın keiın bıldım. Joǧaryda attary atalǧan tolqyn öz qataryna osylaişa on jetıdegı balany jatsynbai qabyldap, sol uaqyttaǧy ädebi ortaǧa alyp keldı. Student jyldary «Auditoriia» (1984 j.), «Qarlyǧaş» (1987 j.) atty ūjymdyq jinaqtarǧa öleŋderımız qatar endı.
AITULY AQYNDARǦA AINALDY
– Seksenınşı jyldardyŋ soŋyna qarai ädebietke kelgen buyn qandai jaŋalyq äkeldı, ädebi ortada özderın moiyndata aldy ma?
– Älbette, moiyndatqanda qandai! Olardyŋ bärı qazır qazaq poeziiasynda öz orny, öz qoltaŋbasy bar aituly aqyndarǧa ainaldy. Qūdaiǧa şükır, eşbırı marapat, ataq-daŋqtan qūr alaqan emes. Öz basym olardyŋ ärbır jetıstıkterıne quanyp, syrttai tılekşı bolyp otyramyn. Ökınıştısı, bırazy ömırden erte kettı. Alaida esımderı el esınde: Bauyrjan Üsenovke tuǧan jerınde köşe berılse, Tabyldy Dosymovqa qoladan eskertkış qūiyldy. Söitıp:
Bırge jürgen jıgıtter künı keşe,
Bırı eskertkış bolyp tūr, bırı – köşe..
Sol qyz-jıgıttermen bır kezeŋde ömır sürıp, albyrt kezdegı alǧaşqy jeŋısterınıŋ kuägerı bolǧanymdy maqtan tūtamyn. Al endı olar ädebietke qandai jaŋalyq äkeldı degen sūraqqa mamandar – ädebi synşylar jauap bere jatar.
– Sergei Esenin «Menıŋ ömırbaianym – öleŋderımde» dep aitypty. Poeziiany taǧdyrym dep aitasyz ba?
– Kezınde qalamdastarǧa qaljyŋ retınde jazylǧan bır dünie bar edı:
Otyzynda ölıptı Sergeidı alsaq,
(Sergei,Sergei ne arman bar sendei bolsaq?)
Bızge elıktep jürmesın keiıngı jas,
Ölıp ketıp, kenetten ölmei qalsaq!..
Poeziiany taǧdyrym deu astamşylyq bolar edı. Öitkenı ömırımdı öleŋge basy bütın baǧyştai almadym. Nege? Ol öz aldyna bölek äŋgıme…
Tyrnaqaldy düniem 1983 jyly «Leninşıl jas» gazetıne şyqqanda asa quanbadym. Sebebı tap sol kezde tergeu abaqtysynda otyrǧan edım. Milisiia qyzmetkerıne qol kötergenım üşın:
O-o bız qandai jalyn edık, ot edık
Alataudy alatyndai köterıp –
Almatyǧa keldık asqaq keudemen
Jaza basyp jasadyq ta qatelık!
Bıraq, sotta kütpegen jaǧdai boldy. «Jap-jas bala eken, endı aqyly kıretın şyǧar» dep milisioner keşırım berdı. Sudia da aiady bılem, aiyppūlmen şekteldı. Sondai meiırban adamdar jolyqpaǧanda keiıngı taǧdyrym qalai bolar edı?
Sot zalynan men mülde basqa adam bolyp şyqtym. Mūny psihologiia tılınde «sdvig paradigmy» deidı. Ertesıne äskerge attanyp kettım. Ekı jyldan soŋ jady myqty, temırdei dekanymyz Temırbek Qojakeevtıŋ «Äi, Smaiylov būzyqtau bop ketıp eŋ, tüzıkteu bop keldıŋ be?» dep qarsy alǧany da sondyqtan…
Jalpy menıŋ ömırımde jaqsy adamdar köp jolyqty. Ärine, qysastyq jasaǧandar da boldy. Jas maman retınde alaiyn dep tūrǧan päterımdı basqaǧa berıp, ol azdai özımdı jūmystan zorlap şyǧaryp jıbergen aǧalarymnyŋ özıne alǧystan basqa aitarym joq. Nege deseŋız, sol qiyndyq pen kedergınıŋ bärı keiın maǧan on ese jaqsylyq bolyp oraldy. Qazır eseptesem, on jyl boiy Almatyda päter jaldap jürıppın!
Päterge bailanysty oqiǧany keş estıgen Fariza apai qatty keiıgen:
– Nege bırden maǧan kelmedıŋ? Auzyŋa tüsıp tūrǧan dünieden qalai airyluǧa bolady?
Ol kısı ädıletsızdık ataulyǧa tözbeitın edı ǧoi. Äruaǧyŋnan ainalaiyn apataiym, men üşın ekı ret erlık jasady. Bırınşısı, 1989 jylǧy tülekterdı Almatyda qaldyrmai alys audandarǧa jıberıp jatty. Bilık Jeltoqsan oqiǧasyna qatysqan, iaǧni demokratiianyŋ dämın tatqan jastardan jasqanǧan bolu kerek. Sol kezde apai özı basqaratyn «Pioner» jurnalynyŋ atynan (ötırık bos oryn bar) dep resmi hat jazyp, menı Almatyda alyp qaldy.
Ekınşısı, 1992 jyly «Daryn» syilyǧyna ūsynyp, biurokratiialyq maşinamen aqyryna deiın aiqasqany. Halyqaralyq «Aziia» gazetınıŋ tapsyrmasymen Resei jaqta ıssaparmen jürgem. Kelsem, apai men kelınşegım menıŋ syrtymnan qūjattardy komissiiaǧa ötkızıp qoiypty. Özıŋdı aiamasaŋ da, ärkımnıŋ bosaǧasynda jürgen otbasyŋdy oila. Tym qūrysa moraldyq qoldau bolsyn deimın. Adamnyŋ eŋbegı der kezınde baǧalanuy kerek. Kezınde qimaǧan Memlekettık syilyqty keiın bergende menıŋ bır kletkam da quanǧan joq!» dep baryp toqtapty.
TŪTAS ŪLTTYŊ TRAGEDİIаSY
– Jeltoqsan dep qaldyŋyz, osy taqyrypqa jazylǧan «Tüsık» degen öleŋıŋız bar. Soŋǧy şumaǧy «…El tızgının ūstaidy er jetıp kım? Menıŋ ūlym otyzǧa keler edı, Ketpegende ūşynda kerzı etıktıŋ!» dep bıtedı. Būl sonda sızdıŋ jeke tragediiaŋyz ba?
– Alaŋǧa tūŋǧyşyma aiaǧy auyr kelınşegımmen bırge bardyq. Bärımız studentpız. Qatelespesem, qasymyzda Bauyrjan Üsenov, Amantai Şärıp siiaqty aqyn jıgıtter boldy. Bırınşı betıne Kolbinnıŋ Qazaqstanǧa basşy bolyp taǧaiyndalǧany turaly aqparat pen tabaqtai suretı basylǧan «Kazahstanskaia pravda» gazetın aiaqqa basyp, taptap kele jattyq.
Alaŋdy milisiia men äsker qorşap tūr eken. Bıraq, bızdı ışke emın-erkın jıberdı. Beibıt şeru. Ärtürlı ūrandardy ūstaǧan jastar öz talaptaryn aityp jatty. «Menıŋ Qazaqstanym», «Atameken» siiaqty ruhty änder qalyqtap tūrdy. Respublika basşylarynyŋ bırı «Üilerıŋe taraŋdar, äitpese küş qoldanamyz!» degen uaqytta alaŋdaǧy jaǧdai uşyǧa tüstı. Keşqūrym mūzdai temır qūrsanǧan äskerdıŋ qorşauy bırte-bırte tarylyp, qūpiia aty keiın belgılı bolǧandai, «Boran-86» operasiiasy bastalyp kettı…
Būl – tūtas ūlttyŋ tragediiasy! Sol künderı ūlttyq ruh pen namys aiausyz basyp-janşyldy. Sol künderı demokratiiaǧa jerık, azattyq degen ūlyn ūzaq aŋsaǧan qazaq halqy tüsık tastady.
– Qazaqstan Jazuşylar odaǧy müşelerı engen anyqtamalyqty qarap otyryp, odan aty-jönıŋızdı kezdestırmedım. Bügınge deiın bır-ekı ǧana jyr jinaǧyŋyz jaryq kördı. Bıraq sızdı, sızdıŋ öleŋderıŋızdı zerdelı oqyrmandaryŋyz jaqsy bıledı, jaqsy köredı. Müşelıkte joqsyz, kıtap şyǧaruǧa da qūştar emessız, sonda ömırlık ūstanymyŋyz qandai?
– O bastan uly-şuly ortadan saiaq jüretınmın. Qazır tıptı kısıkiıkpın. Jaŋa dostar tappadym, eskılerdıŋ qatary sirep qaldy. Adam şynyǧa ainalǧan zamanda öz älemıŋde, syrt közden tasa ömır sürgenge ne jetsın. Şynyn aitsam, jūrt nege tanymal boluǧa ūmtylady, soǧan taŋ qalam. Ol sosyn sol «obrazyna» sai boluǧa tyrysyp, älek bolyp jüredı.
Eşbır äleumettık jelıde joqpyn. Eşqaşan müşäira, baiqau ataulyǧa qatysyp körmeppın. Eşqandai şyǧarmaşylyq odaqtyŋ müşesı emespın.
Estuımşe, Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ 700 müşesı bar körınedı. Şamasy 701-şı bolǧym kelmegen şyǧar. (Küledı). Eger qaljyŋdy ysyryp qoisaq ol turaly ūsynys tüsken, özım sanaly türde bas tarttym. Men siiaqty köŋılı qalaǧanda jyr jazatyndar qanşama?! Köldeneŋ kök attynyŋ bärı aqyn-jazuşy ma? Ärine, joq. Ekınşıden, talant dep eŋ aldymen oqyrman, el-jūrt baǧalau kerek qoi.
Ömır – ökınıştıŋ sinonimı. Maǧan özıne dän riza pendenı körsetıŋızşı, eger ol «baqytty aqymaq» bolmasa. Abai aitpaqşy, «Oily adamǧa qyzyq joq būl jalǧanda». Bızge deiın de, bızden keiın de ökınış.
Jyr jazǧanym bolmasa tiıp-qaşyp,
Ūlylarmen jürmedım iyqtasyp.
Aldyna da barmadym – alasartyp alam ba dep Qadyrdyŋ biık basyn.
Öz-özımdı jürgende tömendetıp,
Öleŋ kımge qondy eken menen ketıp?!
Osy künı öleŋnıŋ kiesınen qorqatyn boldym. Kezınde adaldyq tanyta almadym. Serıgımdı satyp ketkendei sezınemın. Sudyŋ da sūrauy bar…
– Aǧa, sūhbatty bır öleŋmen bastadyq, bır öleŋmen aiaqtasaq…
Bızden keiın syrǧyp künder synapşa,
Jyl artynan jyl aqsa…
Beker ömır sürmegenım,
bı-ı-ı-ır künı
Bır öleŋım bır adamdy jylatsa.
Bır adamdy tebırentse tym qūrsa,
Jan-tänımen ol bıreuge ūmtylsa,
Janarynda mölt-mölt etıp sol kezde
Baqyttymyn mūŋ tūrsa!…
– Äŋgımeŋızge raqmet!
