«Töregeldı – qazaqtyŋ «töre» (qoǧamdaǧy aqsüiek qauym, ädıldıgın, törelıgın tura aitatyn jan) jäne «keldı» sözderınıŋ bırıguınen qūralǧan nyspy. Balasyn adamgerşılık qaǧidasynyŋ biıgınen körgısı keletın qazaq halqy jaŋa tuǧan säbige osy esımdı nyşandap beretın bolǧan». «Esımderdıŋ maǧynasy» anyqtamalyǧynda däl osylai jazylǧan. Osydan tura toqsan jyl būryn Ūly dala Ūlytauynyŋ Töreqonǧan degen jerınde tuǧan tūla boiy tūŋǧyştaryna äkesı Şarman men anasy Näzipa osy esımdı tauyp qoiǧan. Töregeldı aty zatyna sai azamat bolyp östı. Qazır ataqty akademik Şarmanovty berısı qazaq, ärısı älem tanidy. 
ŪLYTAUDAN BASTALǦAN ŪLY JOL
«Eldıŋ atyn er şyǧarady, erdıŋ atyn el şyǧarady». Jaugerşılık zamanda üş jüzdıŋ basyn qosqan qasiettı Ūlytau aimaǧy bügınderı Şarmanov esımımen de asqaq. Bozbala kezınde bolǧan bır qaiǧyly oqiǧa onyŋ bükıl ömır jolyn aiqyndap berdı. Äitpese, kım bıledı, bügınderı maitalman muzykanttardyŋ, äigılı änşılerdıŋ qatarynda aty atalyp jüruşı me edı?! Sebebı äke önegesımen dombyra, mandolin, syrnai, skripka sekıldı aspaptardy şeber meŋgerdı. 8-synypta oqyǧanynda Almatyda ötken pionerler sletıne qatysyp, äkesı jasap bergen qylqobyzben öner körsetıp, bırınşı oryndy ielenıp qaitqany da bar.
Auyl balalary jalaŋaiaq qyr keşıp, oiyn quyp, ūzaq kündı dalada ötkızedı. Bala Töregeldınıŋ de olardan eş aiyrmaşylyǧy bolǧan joq. Balalyq şaǧy Jetı qyz degen özennıŋ jaǧasynda öttı.
«…Soŋymnan ergen jalǧyz qaryndasymdy qasymnan tastamaitynmyn. Üş-tört jas şamasynda dalada ekeumız ūiyqtap qalyp, ökpesıne suyq tiıp, syrqatqa şalyndy, aqyry sodan tüzelmedı. 1946 jyly men on alty jasqa tolar tūsta baqilyq boldy. Älı esımde, dalada ūlyp tūrǧan boran, tek jylai berdım. Auylda ony emdeitın därıger joq, kışkene ǧana feldşerlık punkte bır jer audarylyp kelgen nemıs emşı boldy. Onyŋ qolynan eşteŋe kelmedı. Bala janyma alǧaş jaraqat salǧan ömırımdegı osy qaiǧyly jaǧdai adam janyn araşalaudy ömırlık müdde etuıme, san qily mamandyqtyŋ ışınen ızgılıgı jaǧynan eŋ joǧary tūrǧan därıgerlık mamandyqty taŋdauyma bırden-bır sebepşı boldy» dep jazady akademik estelıkterınıŋ bırınde.
Mekteptı üzdık bıtırgennen keiın Almatyǧa attandy. Joly bolyp, oquǧa tüstı. Bırınşı kurstan keiın Qaraǧandyda medisina instituty aşylyp, «elge jaqyn bolaiyn» degen oimen soǧan auysty. İnstitutty qyzyl diplommen aiaqtap, aspiranturaǧa qabyldandy. Ony aiaqtaǧan soŋ, ata-anasynyŋ ūiǧarymymen, özınıŋ jürek qalauymen altyn besıgıne oralyp,Ūlytau audandyq ortalyq auruhanasynyŋ bas därıgerı bolyp qyzmet ettı. Jary Külziia rentgenolog boldy.
«Qarapaiym audandyq auruhanadan eŋbek jolymdy bastaǧanymdy maqtanyş etemın. Sol jerden ülken täjıribe alyp şyqtym. Ülken ömırge tuǧan auyl jūrtşylyǧynyŋ batasyn alyp attanuymyz keiıngı qūt-berekemızdıŋ qainar közı bolǧany haq» deidı qazır özı būl turaly.
İä, tuǧan auyly qanatyn qataityp, orda būzar otyzynda ǧylym kandidaty atanady. Ölkelık patologiia ǧylymi-zertteu institutyna zerthana meŋgeruşısı bolyp ornalasyp, belgılı ǧalym Bahiia Atşabarovtyŋ tälımın köredı. Qyryqtyŋ qyrqasyna şyqpai jatyp, doktorlyqty qorǧaidy. Osynyŋ bärınıŋ artynda qajyrly eŋbek jatyr.
QONAEVTYŊ QALAULYSY
Otyz segız jasynda Aqtöbe medisina institutynyŋ rektory qyzmetıne taǧaiyndalady. Būl qyzmettı üş jyldai atqardy. Sol kezde oqu ornynda jūmys ısteitın ūlty qazaq ūstazdar men qaragöz studentter aitarlyqtai köbeidı. Mäselen, onyŋ aldynda oqytuşy qazaqtardyŋ sany bar bolǧany 16 paiyz bolsa, Şarmanov 60 paiyzǧa jetkızdı. Olardyŋ odaqtyŋ ortalyq qalalarynda aspiranturada oquǧa jaǧdai jasady. Osylaişa 37 paiyz qazaq studentterı de 63,5 paiyzǧa jettı. Rektor joǧary oqu ornynyŋ maŋdaişasyndaǧy jazudy qazaqşalap, dombyra orkestrınıŋ qūryluyna mūryndyq boldy. Būl jaǧdai şovinistık piǧyldaǧy keibıreulerge ūnamady. Sol üşın institut basşysy «ūltşyl» atandy.
Rektordyŋ ıskerlıgı turaly estıgen respublika basşysy onyŋ kandidaturasyn ministr qyzmetıne laiyq köredı. Dınmūhammed Qonaev Şarmanov turaly Aqtöbe oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Nikolai Jurinnen sūraidy. Sol kezde: «Bedeldı, örşıl, daryndy jäne qairatty basşy, bıraq naǧyz ūltşyldyŋ özı» degen jauapty estidı. Qazaqstan kompartiiasy Ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy «Bızge keregı de sol» dep Şarmanovty Densaulyq saqtau ministrı qyzmetıne taǧaiyndaidy.
ŪLTTYQ MEDİSİNANYŊ MAQTANYŞY
Töregeldı Şarmanov ministr qyzmetın on bır jyl atqarady. Sonda bıtırgen eŋ bır ülken ısı – 1978 jyly Almatyda Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ alǧaşqy medisinalyq-sanitarlyq järdem jaiyna arnalǧan konferensiiany ūiymdastyrady. Sol kezde älemnıŋ 140 elınıŋ därıger mamandary alyp Odaqtyŋ basqa jerınde emes, tura Alatau bauraiynda bas qosady. Qonaqtardyŋ arasynda İran hanşaiymy Pehlevi men AQŞ senatory Edvard Kennedi de boldy. Nätijesınde älemdık densaulyq saqtaudyŋ «Ūly Hartiiasy» atalatyn deklarasiia qabyldandy. Būl tarihi qūjat köptegen damyǧan jäne damuşy elderdıŋ medisina salasyndaǧy baǧytyn aiqyndap berdı. Mäselen, Braziliia Konstitusiiasynyŋ keibır baptary osy qūjattan alynady. Almaty deklarasiiasy otandyq densaulyq saqtau ısınıŋ de alǧa basuyna alǧyşart jasady.
Alaida Şarmanov joly ünemı tep-tegıs bolǧan joq. Atalǧan konferensiia basyna abyroimen qatar auyrtpalyq ta äkeldı. Sonda aitqan batyl oilary özıne soqqy bolyp tidı. Ministr qyzmetınen bosaǧan soŋ, qudalau üdei tüstı. Sol kezde elden jyraq ketıp, üş jyldai Mäskeude tūryp, eŋbek etuge tura keldı. Būl uaqytta bükılodaqtyq «Taǧamtanu mäselelerı» jurnalynyŋ bas redaktory jäne Mäskeu qalasyndaǧy Därıgerlerdıŋ bılıktılıgın jetıldıru institutynyŋ taǧamtanu kafedrasynyŋ meŋgeruşısı qyzmetterın atqardy.
Osydan on jyl būryn akademiktıŋ 80 jasqa toluyna arnalǧan ǧylymi-praktikalyq konferensiia ūiymdastyryldy. Sonda Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ sol kezdegı töraǧasy, belgılı aqyn Nūrlan Orazalin mereitoi iesıne ūlttyq medisinanyŋ maqtanyşy degen baǧasyn berdı. Būl – tabylǧan söz, laiyqty baǧa.
TÄJIRİBELI TAǦAMTANUŞY
Ärine, jūrt qazır Şarmanovty Qazaq taǧamtanu akademiiasynyŋ prezidentı retınde tanidy. Būl salaǧa kelgenıne de jarty ǧasyr bolyp qaldy. Ölkelık patologiia ǧylymi-zertteu institutynda däl osy mäselemen ainalysqan. Ministr kezınde jäne Mäskeuden qaityp oralǧan soŋ da KSRO Medisina Ǧylym akademiiasynyŋ Taǧam instituty Qazaq bölımşesınıŋ direktory boldy. Keiın būl mekeme taǧamtanu akademiiasyna ainaldy. Al onyŋ ırgetasyn Şarmanovtyŋ özı qalady. Negızgı ǧylymi eŋbekterı de taǧamtanu fiziologiiasyna arnalǧan.
Bügınderı ol ūlttyq susynymyz – qymyzdy nasihattap, onyŋ paidasy turaly egjei-tegjeilı aityp jür. Qazaq taǧamtanu akademiiasy bie sütınıŋ negızınde qantsyz balmūzdaq, şokolad t.b. jalpy sany 15 türlı taǧam şyǧarady. Üşınşı ǧaryşkerımız Aidyn Aiymbetov atalǧan akademiia daiyndaǧan «Dastarqan» baǧdarlamasyn synaqtan ötkızdı. Onyŋ qūramyna qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdardan jasalǧan as mäzırı kıredı. Atalmyş baǧyttaǧy eŋbegı üşın byltyr Töregeldı Şarmanovqa ǧylym men tehnika salasyndaǧy äl-Farabi atyndaǧy Memlekettık syilyq berıldı.
ATAǦYNAN ŪIаLATYN AKADEMİK
«Qazaqstan ǧalymdary» atty ensiklopediialyq jinaqqa sensek, Şarmanov – 500-ge juyq ǧylymi eŋbektıŋ, sonyŋ ışınde 21 monografiianyŋ, 12 kıtaptyŋ jäne 40-tan astam önertabystyŋ avtory. Alaida öz eŋbegımen alǧan ataqqa ūialatyn akademiktı körıp pe edıŋızder? «Qazır köbınese, «akademik» degen ataqty esımıme qosyp aituǧa ūialatyn därejege jettım. Ǧylymda jarty ǧasyrdan asatyn uaqyt boiy üzdıksız eŋbek etıp, ielenıp kele jatqan abyroiyma nūqsan keletındei bolyp körınedı. Būryn akademik ataǧyn ielengen tūlǧalar ǧylymda öz salasynyŋ damuyna qomaqty üles qosyp, asqar taudai eŋbek etıp nemese ǧylymi eren jaŋalyq aşyp, ılude bıreu ǧana qol jetkızetındei jaǧdaida bolsa, qazır azyn-aulaq ǧylymi eŋbekpen-aq «akademik» atanyp jürgenderdıŋ sany molaiyp otyrǧandyǧy taŋǧaldyrady» deidı Töregeldı Şarmanov.
ÄLEMGE ÄIGILI ǦALYM
Al mūndai sözdı Qazaqstan ǧylym akademiiasynyŋ ǧana emes, Resei medisina akademiiasynyŋ akademigı atanǧan adam, iaǧni qos memleket moiyndaǧan ǧalym aityp otyr. Qos memleket deppız-au, Şarmanovty bükıl älem bıledı dep aitsaq, artyq ketıp qalmaspyz. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ atynan oǧan älem medisinasyna qosqan eleulı eŋbegı üşın Leon Bernard atyndaǧy medal tapsyryldy. Keiıpkerımızge būl medal men Almaty qalasynyŋ Qūrmettı azamaty ataǧynan asqan marapat joq.
TOQSAN JASYN TOILAMAIDY
Aldaǧy bır-ekı künde Töregeldı Şarmanov toqsan jastyŋ törıne şyǧady. Bıraq osy jasqa kelgenşe mereitoilaryn asta-tök bolyp toilaǧanyn öz basym estımedım. Toiǧa özı de qūmar emes. Künı keşe ǧana «Ana tılı» gazetı arqyly halyqqa sözın arnady.
«…Koronavirus pandemiiasy qanşama asyl azamattarymyzdy kelmestıŋ kemesıne äketıp jatqanda, myna jaqta dürkıretıp mereitoidy toilap jatu – baryp tūrǧan äbestık dep bılemın. Karantin bıtken eken dep bosaŋsuǧa eş jol berılmeuı kerek. Älem boiynşa būl qauıptı ındettıŋ ekınşı tolqyny aqyryn qanatyn jaiyp kele jatyr. Myna kürdelı ärı qauıptı kezeŋde toişyldyǧymyzdy, daraqylyǧymyzdy toqtatu kerek. Eŋ qymbaty – halyqtyŋ ystyq yqylasy, tılekşı boluy, şynaiy janaşyrlyq tanytuy. Maǧan halyqtyŋ yqylasynan asqan marapat joq. Bärıŋ de maǧan qymbatsyŋ, sau jürgenderıŋ men üşın asa qatty maŋyzdy…» dep jazdy onda akademik. Osy oraida oǧan jüzge jetıŋız degen tılektı aitqymyz keledı.
