Bıryŋǧai jiyntyq tölem: ne kütemız?

Elımızde 2019 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap bıryŋǧai jiyntyq tölem (BJT) engızu josparlanuda. Qarapaiym jūrt «jūmyssyzdarǧa salynatyn salyq» dep ataǧan tölemnıŋ būl türı özın-özı jūmyspen qamtityndardy tırkeudı, olardyŋ qyzmetın zaŋdastyrudy jeŋıldetu üşın engızılmek. 2018 jyldyŋ 20 qyrküiegınde ötken «Bıryŋǧai jiyntyq tölemnen ne kütemız?» atty sarapşylar bas qosqan döŋgelek üstelde söz söilegen Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrı Mädina Äbılqasymova BJT-ny engızu üş mäselenı şeşuge jol aşatynyn mälım ettı.

Üş mäsele oŋ şeşıledı

Bırınşıden, özın-özı jūmys­pen qamtityndar mındettı äleumet­tık medisinalyq saqtandyru (MÄMS) jü­iesıne qatysyp, medisinalyq qyzmetterge (qyzmet türı men qarajat kölemıne şekteu qoiyl­maidy) qol jetkızedı. Ekınşıden, jinaqtauşy zeinetaqy jüiesıne qatysyp, atalǧan jüiege qaty­su ötılıne qaramastan bazalyq zeinetaqy tölemderın alady. Üşınşıden, eŋbekke jaramsyz­dy­ǧyna, jūmysynan, asyrauşysynan aiyryluyna, jüktılıgı men bala tuuyna, ūl nemese qyz balany asyrap aluyna, balany 1 jasqa deiın kütuıne bailanys­ty äleumettık tölemder aluǧa mümkındıgı bolady.
Qūzyrly ministrlık BJT-nyŋ respublikalyq maŋyzy bar qalalardaǧy, elordadaǧy jäne oblys ortalyqtaryndaǧy kölemı – 1 ailyq eseptık körsetkıştı (2019 jyly – 2525 teŋge), basqa eldı mekenderde 0,5 ailyq eseptık körsetkıştı (2019 jyly – 1263 teŋge) qūraitynyn belgıledı. Engızu merzımı – 5 jyl. Būl qara­jattyŋ qanşasy qai qorǧa jıberı­letını da anyqtalǧan: 10 paiyzy – je­ke tabys salyǧyna, 20 pa­iyzy – memlekettık äleumettık saq­tandyru qoryna, 30 paiyzy – bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qoryna, 40 paiyzy MÄMS-ke audarylady. Eŋ bastysy, Eŋbek jäne halyqty äleumettık qor­ǧau ministrlıgı BJT özın-özı jūmyspen qamtityndardy «kö­leŋ­keden» şyǧarady dep boljauda. Şynynda solai ma? Osy mäselege özımızşe taldau jasaudy jön kördık.

Özın-özı jūmyspen qamtuşy degen kım?

Körsetetın qyzmetı resmi qū­jatta jazylmaǧan, memleketke salyq pen jarna tölemeitınderdıŋ barlyǧyn osy sanatqa jatqyzuǧa bolady. Olardyŋ qataryna auyl­daǧy fermer de, qaladaǧy qan bazardaǧy jaldamaly jūmys­şy da, arba iteruşı de, avtokölık jöndeitınder men qas-kırpık boiai­tyndar da jatady. Sondai-aq būl tızımge bala kütuşı, po­iyz stansasyndaǧy saudager, fri­lanser, repetitor, dizainer, şaştaraz, kölık juuşy, ūsta, qūrylysşy, malşy, taksişı, gül satuşy da kıredı. Būlardyŋ bärı – özın-özı asyraityndar. Aitpaq­şy, olardyŋ tabysy da är aluan. Resmi derekterde Qazaqstandaǧy özın-özı jūmyspen qamtyǧandar sany 2,1 mln adam dep körsetılgen. Alaida beiresmi derekke süiensek, olardyŋ sany 2,7 mln-ǧa jetedı. Būl – qazaqstandyqtardyŋ eko­nomikalyq jaǧynan belsendı bö­lıgınıŋ törtten bırı. Elımızde «köleŋkede» tabys tabatyn, märtebesı rastalmaǧan 1025177 adam bar körınedı. Olardyŋ basym bölıgı auylda tūratyny mälım. Tabysy da mardymsyz. Sonda deimız-au, qūzyrly ministrlıktegıler oilaǧandai, jylyna 100 eŋ tö­mengı jalaqy almaityn, özın-özı asyraityndar resmi tırkelıp, BJT-ny töleidı degenge kım senedı?
Qoldanbaly ekonomika zertteu­ler ortalyǧynyŋ ǧylymi je­tekşısı Jaqsybek Külekeevtıŋ pıkırınşe, özın-özı jūmyspen qamtityn adam degenımız – vokzal­dyŋ bır būryşynda temekını bır-bırlep satatyn jartylai qaŋ­ǧybas emes, 25-34 jastaǧy, orta nemese joǧary bılımı bar auyl tūrǧyny. Ekonomist-ǧalym qo­ǧam üşın «köleŋkedegılerden» gö­rı auyldaǧy eŋbek resurstaryn paidalanuǧa jaǧdai tuǧyzu asa maŋyzdy ekenın aitady. J.Külekeev basşylyq etetın ortalyq elımızdıŋ oŋtüstıktegı 4 oblysynda tūratyn 4 myŋ adamǧa saualnama jürgızgen. Ol – özın-özı jūmyspen qamtuşylar ülesı ünemı ösıp kele jatqan Türkıstan (būrynǧy Oŋtüstık Qazaqstan), Jambyl, Qyzylorda jäne Almaty oblystary.
Zertteuden belgılı bolǧanyn­dai, özın-özı jūmyspen qamtityn­dardyŋ 30 paiyzynyŋ tabysy 100 myŋ teŋgeden säl asady, 53 paiyzynıkı – 30-dan 100 myŋ teŋgege deiın. Mysaly, Astanada jan basyna şaqqandaǧy ortaşa tabys – 145 myŋ teŋgenı, al Jambylda 44 myŋ teŋgenı qūraidy. Taŋǧalarlyǧy, özın-özı jūmyspen qamtityndardyŋ 70 paiyzy öz jaǧdaiyna köŋılı tolady. Jaqsybek Külekeev mynadai tüiın jasady: Türkıstan oblysynda memlekettık organ­dar jeke käsıpkerlerdı tırkeuge şekteu qoiypty. Nege? Öitkenı jeŋıldık köp. Jaldamaly jū­mysker jalaqysynyŋ 30 pa­iyzyn salyqqa töleidı, al jeke käsıpkerdıkı – bırneşe ese tömen. Eger bız BJT-ny engızetın bolsaq, Qazaqstandaǧy özın-özı jūmyspen qamtityndar sany kürt ösedı. Demek, jūrttyŋ bärı BJT-ny tö­leuşıge ainalsa, biudjet salyqtan tüsetın tüsımnen aiyrylady. Būl memlekettıŋ negızıne qauıp tön­dıredı.

Qaraşaǧa salyq salu dūrys pa?

Būl maqalamdy jazu maqsa­tynda Astanadaǧy bırneşe özın-özı jūmyspen qamtamasyz etken jandarmen jüzdesıp, olardyŋ oi-pıkırlerıne qūlaq türdım. Äuelı «Artem» bazarynyŋ maŋyna bardym. Jūmyssyzdardyŋ jinalatyn jerı – osy. Jūpyny kiınıp, arqasyna dorba asynyp, top-top bolyp tūrǧandarǧa jaqyndadym. Bärı – qazaqtar. Menı jūmys beruşı adam dep oilasa kerek, japa-tarmaǧai qorşap aldy. «Aǧa, ne jūmys bar? Men baraiyn! Menı alyŋyzşy!» dep talasa kettı. Men özımnıŋ jurnalist ekenımdı aityp edım, bärı terıs ainaldy. Janymda bır-ekeuı ǧana qaldy. Jasy 50-ge jaqyndaǧan jıgıt aǧasynyŋ esımı – Arman. Käsıbı – jürgızuşı. «Areke, memleket özın-özı jūmyspen qamtuşylarǧa salyq salmaqşy. Sız osy jaŋalyqty estıdıŋız be? Būǧan qalai qaraisyz?» dep sū­rap edım, «Estıgen joqpyn» dep basyn şaiqady. Bıryŋǧai jiyntyq tölem degendı özımşe qarapaiym tılmen tüsındırdım. «Qarapaiym halyqqa salyq salu – aqymaqtyq! Men onymen eşqandai kelıspeimın. Ai sa­iyn 2525 teŋge töleu – öte auyr. Ailyǧym bar-joǧy – 60 myŋ teŋge. Keide 30000-40000 teŋge tabys tabamyn. Mūndai ailyqpen otbasymdy äzer asyrap jürmın. Menıŋşe, memlekettıŋ mūndai bastamasy qoǧamǧa paida emes, kerısınşe, ziian äkeledı. Bırlıgımız ben tynyştyǧymyz būzylady» dedı Arman özınıŋ oi-pıkırın aşyq jetkızıp.
Gül satuşylar Olga men Altynai da jūmyssyzdarǧa salynatyn salyqtyŋ tyǧyryqqa tıreitının aitady. «Älbette, özın-özı jūmyspen qamtamasyz etu­şılerdıŋ barlyǧy BJT-ǧa qarsy bolary anyq. Sebebı aitpasa da tüsınıktı. Bız onsyz da memleketke köp salyq töleimız. Bıraq memleket, öz kezegınde, qarapaiym adam­dardyŋ qal-jaǧdaiyn jaq­­sartuǧa dūrystap köŋıl böl­meidı. Prezident «qarapaiym ha­lyqqa qolaily, jaily jaǧdai jasaŋdar» dep aitady. Alaida naqty nätije körınbeidı. Jaǧdaiymyz jaqsaryp jatqan joq. Mysaly, dükender men bazarlardaǧy azyq-tülıkterdıŋ baǧasy kün saiyn qymbattaidy. Salyqtar men ärtürlı tölemder de ūlǧaiuda. Endı jaŋa jyldan bastap BJT-ny engızetın bolsa, ıldäldap künın körıp jürgen jandarǧa auyr tiedı. Öz basym mūndai salyqqa tübegeilı qarsymyn!» dep aǧynan jaryldy D.Qonaev köşesındegı «Sakura» gül dükenınıŋ qyzmetkerı Olga. Onyŋ ärıptesı Altynai äleumet üşın asa maŋyzdy mäselelerdıŋ qoǧamda jappai talqylanbaitynyna qynjylady. «Menıŋ bır tüsın­bei­tınım, memleket bır jaqta, qa­rapaiym halyq bır jaqta ömır süretın siiaqty. Mysaly, bıryŋǧai jiyntyq tölem engızu mäselesı tūtas memleket deŋgeiınde aşyq talqylanbaidy. Qarapaiym halyqtyŋ oi-pıkırın eşkım sūramaidy. Sūrap jatsa da bilıktıŋ sözın söileitın belgılı bır adamdar ǧana pıkır bıldıredı. Bızde közboiauşylyq köptıgıne osynyŋ özı naqty dälel» deidı gül satuşy Altynai.

Mūndai mäselede asyqpaǧan abzal

Memleket basşysy Nūr­sūltan Nazarbaev Parlament palatalarynyŋ bırlesken otyrysynda 2018 jyldyŋ soŋyna deiın BJT-ny engızu turaly zaŋ jobasyn daiyndap, qabyldaudy tapsyrǧany mälım. Ükımet atalǧan zaŋ jobasyn daiyndady, bıraq ol älı Mäjılıstıŋ zaŋ jobalary suyrmasyna tüspegenın bız deputattardyŋ öz auzynan estıdık. Tömengı palatanyŋ äleumettık-mädeni damu komitetınıŋ hatşysy, Mäjılıs deputaty Beibıt Mamraev zaŋ jobasynyŋ Parlamentke älı kelmegenın aitty. Qūzyrly komitet būl mäselenı 2018 jyldyŋ 25 jeltoqsanynda talqylaidy.
Beibıt Mamraev aitady:
«Būl – ışkı saiasatty, onyŋ ışın­de fiskaldy saiasatty retteuge baǧyttalǧan dünie. Sebebı memleket öz azamattaryna qam­qorşy boluy kerek. Ärine, künı keşegı tarihqa köz jügırtsek, ekonomikalyq, äleumettık ömırdı retteitın ıs-şaralar bırden qoldau tappaǧan. Bırdei qoldau tabady deu de artyqtau bolady. Är adamnyŋ pıkırı ärtürlı. Özın-özı jūmyspen qamtityn azamattardy äleumettık qamtu jüiesıne kırgızu üşın mäselenı jan-jaqty zertteu kerek. Äuelı naqty sanyn bıluımız kerek, ol kısıler nemen şūǧyldanady, üi şaruaşylyǧy ma älde tırkelmei otyrǧan kä­sıpterı bar ma? Ainalyp kelgende, būl tek memleket biud­jetın retteuge ǧana emes, tū­tas qoǧamnyŋ äleumettık kö­ŋıl küiın retteitın dünie dep qabyldau kerek. Ärine, būl mäsele bırden şeşılmeidı. Ony 2018 jyldyŋ 25 jeltoqsanynda «Nūr Otan» fraksiiasy janyndaǧy äleumettık keŋeste talqylaimyz. Ärine, būl mäselenı talqylauda qoǧamnyŋ, jeke adamnyŋ pıkırıne de qūlaq asamyz. Menıŋ oiymşa, mūndai närsede asyqpaǧan abzal. Ekınşıden, ony jan-jaqty tüsındırıp, naqty nätijege kele­tındei jasau kerek. Mūnyŋ bärı bır eksperiment retınde qalmau kerek. Ol oŋai närse emes. Bylaişa qarasaq, 18 mln halyqtyŋ 8 mln-y qyzmet jasaidy, onyŋ qandai qiyndyǧy bar dep oilauy mümkın. Mäsele onda emes. Ainalyp kelgende, halyqtyŋ äl-auqaty jaqsaruy tiıs. Öitkenı qai salany alsaq ta, bırden qoǧam qabyldai qoimaidy. Būl – ünemı damyp, özgerıp otyratyn mäse­le. Son­dyqtan Ükımettıŋ zamannyŋ sū­raqtaryna jauap beretın me­hanizmderı boluy kerek».

Älemdık täjıribede qalai?

Ukrainada eŋbekke jaramdy, bıraq jūmysy joq azamattar memleketten järdemaqşa alu üşın bıryŋǧai äleumettık jarna töleidı.
Norvegiiada zeinetaqy, äleu­mettık jäne medisinalyq saqtandyru turaly zaŋdar bır jüiege bırıktırılıp, bıryŋǧai ūlttyq äleumettık polis dep atalǧan. Polistı ielengen azamattarǧa memleket 100 paiyz tegın bastauyş, orta, arnaiy jäne joǧary bılım aluǧa kepıldık beredı.