Bız köp jaǧdaida «Aqyl ne? Näpsı ne?» degen sūraqqa jauap ızdep jatamyz. Bır qyzyǧy, ǧylym özınıŋ jetıstıkterıne qaramastan, osy sūraqtarǧa jauap bere almaidy.
Ondai bolsa aqyl men näpsı jaiynda bır oilanyp körsek! Mysal retınde myna jaǧdaidy keltırudı jön körıp otyrmyz: qystyŋ suyq tünınde sız jyly tösekte jatyrsyz. Ūiqy tättı.
Deneŋız jyly tösegıne şomyp jatyr. Kenetten saǧattyŋ qoŋyrauy soǧa bastady. Namaz uaqyty boldy. Sol sätte sızdıŋ boiyŋyzdaǧy ekı bolmys kürese bastaidy. Onyŋ bırı: «Tūr da, namazyŋdy oqy» dese, ekınşısı: «Asyqpa. Jata tūr. Älı uaqyt bar» deidı. Bırınşı bolmys: «Qazır tūrmasaŋ, qaita ūiyqtap ketesıŋ. Namazyŋdy ötkızıp alasyŋ. Namaz ūiqydan abzal emes pe?» dese, ekınşı bolmys: «Jä, qoisaŋşy! Tättı ūiqyŋdy qiiasyŋ ba? Oǧan qosa uaqyt ta barşylyq. Jata tūr» deidı.
Osylaişa ekı bolmys özara küresedı. Uaqyt bolsa ötıp barady. Saǧattyŋ ärbır tyrsylynda ekı bolmys: «Tūr! Ūiyqta! Tūr! Ūiyqta!» dep būiyryp jatyr.
Mıne sız üşın arpalysqan osy ekı bolmystyŋ bırı – aqyl bolsa, ekınşısı – näpsı. Aqyl sızge namaz oqudy būiyrsa, näpsı sızden ūiqyny jalǧastyrudy talap etedı.
Osydan näpsı eŋ aldymen läzzatqa ündeitını körınıp-aq tūr. Pende äldebır läzzatty doǧaruyn qalaǧan jaǧdaida näpsı onyŋ sozyluyn qalaidy. Degenmen, jürekte iman bolsa aqyl, qajettı jaǧdaida, läzzatty doǧaruyn būiyrady. Mıne, osy jaǧdaida aqyl imannyŋ körsetkışıne ainalady. Alaida, būl «mūsylman eşqaşan künä ıstemeidı» degen söz emes.
İslam – adam tabiǧatyna tän dın. Osydan adamzat Haq Taǧalaǧa qūlşylyq etu maqsatynda jaratylǧany aiqyn körınıp tūr.
Jaratylystardyŋ ışınde qūlşylyqtan özge äreket etpeitını bar. Ol – perışte. Alaida, Alla Taǧala bızdı perışte etıp jaratpady.
Jaratylystardyŋ ışınde tek künä ısteitını bar. Ol – laǧnetı şaitan. Alaida, Allah Taǧala bızdı şaitan etıp jaratpady.
Jaratylystardyŋ ışınde sanasyzdary bar. Ol – januar. Osy sebepten olarǧa qūlşylyq etu mındettelmegen ärı olar qūlşylyq üşın qiiamette sūralmaidy. Degenmen, Allah Taǧala bızdı haiuanat etıp jaratpady.
Endı bız öz-özımızge saual tastaiyq: «Olai bolsa bız kımbız? «Adam» degen qandai jaratylys özı?»
Adam – erekşe jaratylys. Öitkenı, onyŋ boiynan perıştege ärı şaitanǧa tän sipattardy tapsa bolady. Sonymen qatar, adamǧa mal-januarǧa tän sipat ta jat emes. Mäselen, qūlşylyqqa berılse, adam Haq Taǧalanyŋ razylyǧyna laiyq bolady. Demek, imany bar ärı aqylyna ergen adam perıştege ūqsaidy. Al Haq Taǧalanyŋ bar ekenın moiyndamastan künä ısteudı ädet etken jaǧdaida adam balasy şaitan ıspettes bolady. Bar maqsaty qaryn toidyryp, şähuet läzzatyna berılu bolsa, būl jaǧdaida adam mal tärızdı bolady.
Adam tabiǧatynyŋ aqiqaty osy. Demek, adam balasyna jaqsy da, jaman da tän eken. Al osynyŋ jıgın aiyryp tūratyn ahual – adam balasynyŋ imany men aqyly. Iаǧni, aqyly men qalauyn dūrys paidalanǧan jaǧdaida adamnyŋ boiynda jaqsylyq basym bolady. Al mūnyŋ nätijesı tek Allah Taǧalanyŋ razylyǧy bolmaq. Näpsı tek erkındıktı qalaidy. Al, dın – näpsını tejegış küş. Osy sebepten dındı näpsıge salynǧan kısen desek, qatelespeimız. «Kısen» degen atau qūlaqqa jaǧymsyz bolǧanymen, būl qajettılık. Sebebı, näpsı erkındıgı künä men aiypty ıske aparady. Būl aitylǧanǧa mysal retınde täuelsızdendıru (emansipasiia), zaiyrlyq jäne demokratiia siiaqty qūndylyqtardy jamylyp, bır jynystylardy nekeleu, oinastyq pen ışımdıkke qūmarlyq tärızdı adam tabiǧatyna jat qylyqtar beleŋ alǧan «damyǧan» Batysty keltırse bolady. Özgeşe boluy da mümkın emes! Öitkenı, näpsı qalauyna ergen jaǧdaida erkek pen erkektıŋ üilenuı ädettegı ıske ainalady.
Näpsıge eru jaiynda äŋgıme qozǧalsa, köz aldyŋa esalaŋ naqūrystyŋ beinesı keledı. Öitkenı, esalaŋ üşın jalaŋaş seruendeu, kölıktı jürgızıp kele jatqan jürgızuşınıŋ moiynyna mınıp alu – ädettegı närse. Demek, näpsıge eru – «bolmaidy» degendı bılmeitın esalaŋ naqūrysqa tän sipat.
Şyn mänınde, kez kelgen adam näpsıge eredı. Osy jaǧdaida onyŋ imany men aqyly «kısen» qyzmetın atqarady.
Bır qyzyǧy, qazaqtyŋ «aqyl» sözı arabtyŋ «ǧaql» sözınen tuyndaǧan. Al ǧaql sözınıŋ tübırı –ǧiqol. Ädette, arabtarda ǧiqol dep tüienı bailaityn arqandy aitady.
Ras! Tyiym salynǧan jemıs dämdı bolady. Al näpsı üşın tyiym salynǧan närse qaşanda tartymdy körınedı. Mäselen, sız ösek-aiandy tyŋdaǧandy ūnatasyz. Öitkenı, özgenıŋ kemşılıgı jaiynda estıgende sızdıŋ boiyŋyzdy «men ondai emespın. Mende ondai kemşılık joq» degen sezım bileidı. Ondai kemşılık joq-au. Alaida, odan özgesı şaş etekten. Näpsıge ūrlyq jaǧymdy. Öitkenı, ūrlyq jasasaŋ baiu üşın maŋdai terın tögudıŋ qajetı joq. Bır mezette aqşaly-dünielı bolyp şyǧa kelesıŋ. Näpsıge oinastyq jaǧymdy. Öitkenı, oinastyq sızdıŋ şähuetıŋızdı qanaǧattandyrady.
İman quattaǧan aqyly arqyly mūndai «erkındıktıŋ» mänısın ūǧynǧan jaǧdaida köz aldyŋa jähannam keledı. Däl osy sezım imandy pendelerdı ūrlyq, paraqorlyq, oinastyq, araqqorlyq, t.s.s. päni dünienıŋ ötkenşı läzzatyna berıluden tejeidı.
Päni dünienıŋ aldamşy läzzatyn nemen salystyrsa bolady? Mysal: sız bıreumen bır jyl boiy öz qalauyŋyz boiynşa ömır süruge kelısesız. Işıp-jem asta-tök. Kündelıktı jaŋa kiım. Tün saiyn qyz-kelınşekter. Bıraq būl – uaqytşa. Bır ǧana jyl. Bır jyldan soŋ sız darǧa asylasyz.
Qandai sanaly pende mūndai läzzatqa kelısedı?! Soŋy jantürşıgerlık ölımge aparyp soqqan būl qandai läzzat?! Alaida, qazırgı künı osynyŋ kuäsı bolyp jatqan joqpyz ba? Qanşa adam düniege berılıp, Aqyretın ūmytqan. Qanşa adam qamşynyŋ sabyndai qysqa ǧūmyryn qūlşylyqsyz ötkızıp jatyr?
Bızdıŋ ǧūmyrymyz – Haq Taǧalamen jasasqan sertımız. Ǧūmyrymyz tekke ketpesın dep Haq Taǧala bızge aqyl-sana berdı. Osydan soŋ sol aqyldy özınıŋ ziianyna paidalanǧan pendenı aqyldy dep aituǧa bola ma?
Aramyzda künä ıstemegen ärı odan läzzat almaǧan adam joq. Bır kezde näpsıge erıp taŋ namazyn ötkızıp aldyq. Sol ūiqy läzzatynan ne qaldy?
Aramyzda özın zorlap bolsa da bır igı ıs ıstemegen adam joq. Mäselen, bıreuge keŋşılık etu, aşuyn basu, aiybyn betıne baspau, t.s.s. Sol sätte näpsımız: «Aqyŋdy jıberme! Aiybyn betıne bas! Masqarasyn şyǧar!» dep şyŋǧyryp jatty. Alaida, auyr bolsa da bız sol sätte näpsıge emes, aqylǧa erdık. Sol auyrlyqtan ne qaldy?
Näpsıge eru läzzaty ötıp, nätijede Aqyrettegı jaza qaldy. Jaqsylyq ısteudıŋ salmaǧy ūmytylyp, soŋynda tek sauap jazyldy.
Abdusamat Mahat,
dıntanuşy
