Menıŋ bügıngı künge deiıngı jürıp ötken jolymdaǧy täjıribemde baiqaǧan bır düniem, bızde synaqty Allanyŋ jazasy nemese azaby retınde tüsınıp, jamandyq retınde köredı eken. Endeşe, synaq degen ne jäne ony kım qalai tüsınıp jür, osyǧan keleiık.
Synaq – bır sözben aitqanda, ol adamzatqa Alla Taǧala tarapynan bekıtılgen bır ölşem iaǧni qazırgı tılmen aitar bolsaq, synaq – Alla Taǧalanyŋ pendesıne beretın eŋ myqty tehnikasy. Tüsındıre keteiın, mäselen, adam men adam arasynda jüretın kez kelgen jamandyq, būl synaq emes. Būl olardyŋ adamzat degen ūly attaryna keletın ülken-kışılı syn, qai-qaisysyna bolmasyn. Eger ar-ūiattary joǧary bolsa, bırın-bırı keşıredı, tömen bolsa, bır-bırınen üzıledı. Al adam men Allanyŋ arasynda jamandyq jüre me, qalai oilaisyzdar, ol syn ba älde synaq pa?
Qūran Kärımnıŋ «Änkabut» süresınde: «Adamdar, sırä, «İman aittyq» (boldy), endı eşqandai synalmai, jaiymyzşa jüre beremız dep oilai ma eken?» deidı. Iаǧni Alla bar, moiyndaimyn, Oǧan senemın, Ol jüregımde dep qūr tılmen iman keltırıp, bıraq Allanyŋ emes, öz bılgenımen ömır süremın dese, qatty qatelesedı. Niet dūrys, bıraq sol nietke amaly sai bolmasa, būl synaqtyŋ alǧaşqy baspaldaǧy dei bersın. Osy jerde mynany eskeru kerek, basqa tüsken nemese özı tılep alǧan synaqqa synbaimyn dese de, tıptı sürınbei ötse de, Alla Taǧala özınıŋ ūlylyǧyn bärıbır däleldeidı. Oǧan eş kümän bolmasyn. Al synaqta synyp ketse, onda Allaǧa özınıŋ kım ekenın däleldegenı. Eşbır adam būl ömırden synaqsyz ötpeidı. Kez kelgen adamnyŋ syn saǧaty taǧdyryna jazylady ärı odan erte me, keş pe ötedı. Tek, synaqtyŋ ülkenı nemese kışısı adamnyŋ maqsatyna qarai, ūzaqtyǧy nemese qysqalyǧy jauapkerşılıgıne qarai iaǧni peiılge qarai bolady. Atalarymyzdyŋ «Ä Qūdai, bailyǧymdy alsaŋ da, peiılımdı alma» degen ūlaǧaty osydan kelıp şyǧady.
Degenmen, synaqqa aparatyn qysqaşa üş jaǧdaiǧa toqtalyp öteiın.
Bırınşıden, Alla men adam arasynda kelısım būzylǧan jaǧdaida iaǧni adam özınıŋ peiılı, tılı jäne ıs-äreketımen iaǧni bır sözben aitqanda, künä jasap, synaqqa özı baryp tüspese, Alla oǧan bırınşı bolyp jamandyq jıbermeidı. Sebebı Alla – meiırımdılıktıŋ patşasy. Pendesın jaqsy köredı jäne jaqsy bıledı. Oǧan künäsı de belgılı, sonda da küş-quatyn kemıtpesten, qairat-jıgerın alyp qoimai, oilanuǧa, täubege keluıne uaqyt beredı. Iаǧni būl – öz qolyŋmen ıstegendı öz moinyŋmen köter degen belgı.
Ekınşıden, kımde-kım jürek qalauyn iaǧni meilı küieu, äiel, bala-şaǧa, äke-şeşe, ata-ene bolsyn nemese bır närsenı, meilı bılım, dünie, mal-mülık, bailyq bolsyn, Alla Taǧaladan joǧary qoiǧan jaǧdaida, tura sol qalauymen synalady. Iаǧni bıreudı tym qatty jaqsy köru, onyŋ jolyna öle berılu nemese bır närsenı qatty jek köru, alystau da synaqqa aparatyn jol. Maǧan qaiyrylǧan kısılerdıŋ ışınde esımde qalǧany, «Men ötırıktı, satqyndyqty, jalǧan uäde beretın adamdardy ittıŋ etınen jek köremın. Bıraq Qūdaidyŋ qūdıretı, aldymnan sondai adamdar şyǧa beredı, kezıge beremın» deidı. Sol siiaqty, ekınşı bır adam aitady «Meşıttı janymnan beter jaqsy kördım, ärbır būryşyn taŋǧa deiın saǧynatynmyn, kün-tün demei tazalyǧyna mūqiiat boldym. Alaida jūmysymnan erıksız ketken kezde, meşıttı Alladan beter jaqsy körıp, joǧary sanaǧanymdy tüsındım deidı. Sondyqtan, mynany ūǧynaiyq. Allany bız ūmytqanmen, bızdı Alla eş ūmytpaidy ärı özın eşqaşan ūmyttyrmaidy. Meilı küieudı, toqaldy, dünienı, bılımdı qualasyn, ainalyp kelgende, Allaǧa kelıp tıreledı. Sebebı «Adamnan sūraǧannyŋ közı şyǧady, Alladan sūraǧannyŋ büiırı şyǧady» deitın ǧasyrlar boiyna däleldengen söz bar.
Üşınşı jaǧdaida, Mūhammed (s.ǧ.s) paiǧambardyŋ: «Alla kımge jaqsylyq qalasa, ony synaidy» degen hadisın alaiyq. Ömırde «Jan adam balasyna tigızgen ziianym joq, nietım tüzu, bıraq basymnan synaq ketpei qoidy» deitın jandardy kezıktırgen şyǧarmyz. Men däl sol adamnan «Peiılıŋız şynymen dūrys pa, Allanyŋ qai paryzy oryndaldy ne bolmasa qai tyiymyna toqtadyŋyz?» dep sūrar edım. Rasymen de, joǧaryda «Änkabut» süresınde aitylǧandai, Allaǧa iman keltırgenmen, qalauyna könbese, būl älsızdıgıne qaramastan, onyŋ qalauyna talasuy. Bılıŋızder, asqan bai-quatty, düiım elge syily, ataǧy jer jarǧan abyroily bolsa da, Alladan alpauyt synaq kelse, adam jalǧyz qalady. Bärı terıs ainalady, bärı qaşady, tıptı äielı men balasyna da jaqpai qalady. Adamǧa jaqsydan jamanǧa ötu öte tez, al jamannan jaqsyǧa ötu tez de emes, oŋai da emes, äitse pendesın Alla synar ma edı. Sondyqtan, Allanyŋ synaǧy – adamnyŋ alar sabaǧy!
Synaqtan qalai ötemız, mūndai jaǧdaida pende ne ısteuı kerek?
Bırınşıden, mynany jaqsylap ūǧynaiyq, synaqtan eşkım qaşyp qūtylǧan emes, «Qaida barsaŋ da, Qorqyttyŋ körı». Sondyqtan, adam esın jiyp, keleşek ömırın oilap, sanaly türde synaqqa qoryqpai qarauy kerek iaǧni synaqty qabyldauy kerek.
Ekınşıden, Jaratuşynyŋ barlyq jaratylystary – Onyŋ äskerlerı. Mäselen, bır kün delık nemese bırneşe kün dalada jel tūrmai qalsa, auany tymyrsyq basady, şölden közımızdı aşa almai qalamyz. Nemese şölımızdı basqan, qajetımızge jaraǧan sudyŋ özı azaiyp ketse, quaŋşylyq bastalady. Al köbeiıp ketse, apat pen ölım. Būl jalpy adamzatqa berıletın synaq emei ne? Sol siiaqty, Alla Taǧalanyŋ äskerlerınıŋ ışındegı eŋ küştılerı – ol ot. Al sol otty su öşıredı. Ol da – Jaratqannyŋ ülken qūdırettı äskerı. Sol qūdırettı sudy būlt köterıp jüredı. Endı būltty küştı deiın deseŋ, ony jel aidap äketedı. Al jeldı küştı deiın deseŋ, ony taular toqtatyp qoiady. Taudy adamnyŋ küşı būzady, retteidı, tıptı qajetıne paidalanady. Endı adamdy küştı deiın deseŋ, ony ūiqy toqtatady. Al ūiqyny ne ketıredı, uaiym men qaiǧy. Al uaiym men qaiǧyny ne ketıredı, zıkır emdeidı eken. Sonda, adamzattyŋ eŋ küştı qūralynyŋ bırı – ol zıkır, iaǧni Allany ūlyqtau. Endeşe, Allamen dos bolyp, synaǧyna tüskımız kelmese, tüssek te, jeŋıl boluyn qalasaq, tılımız zıkırden qūrǧamasyn. SubhanAlla, Älhamdülillä, Allahu Äkbar, Astaǧfirulla, Lä ilähä ilalla dep sanamai sansyz aitsaq, būl Allany quantqanymyz. Al qalǧan uaqytta osy sözderdı qazaq tılınde Allaǧa maqtau, Alla päk, Allaǧa şükır, Alla ūlyq, Allanyŋ qalauy, Alla keşıre gör, Alladan basqa Täŋır joq, Alla qalasa, būiyrtsa dep aituymyzǧa äbden bolady.
Üşınşıden, dünie töŋkerılıp ketse de, sabyr tübı – sary altyn. Sabyrlyq synaqty jeŋıldetedı, sauapty eseletedı, iaǧni Alla aldyndaǧy däreje bır satyǧa köterıledı, eger sabyr etse ǧana! Al uaiymǧa berılıp nemese qaiǧydan qan jūtyp, baibalamǧa salyp, qūrdymǧa ketu, biıkten sekıru ne bolmasa özın-özı tastap jıberu – būl ömırdı qūrtu, önbeitın ıs, synaqty auyrlatu, densaulyqty naşarlatu. Sondyqtan, qabyrǧa qaiyspas üşın, saǧy synbas üşın, synaqqa berılmes üşın, synaqty jürekpen tarazylau kerek. Iаǧni Alla Taǧala synaqty ne üşın jıberdı, qai jerden qatelık kettı, qandai amal-äreketter kerek degen siiaqty tüiınderdı şeşu üşın, salqyn oi men aqyl sabyrly şeşım şyǧaruy tiıs.
Törtınşıden, şeşımdı ortaǧa salu. Er adam bolsa qabyrǧasymen iaǧni küieuı äielımen nemese äielı küieuımen, bolmasa äke-ana, bauyrlarymen keŋesıp, synaǧyn jeŋıldetu. Al ülken qiyndyqtarda aǧaiynnyŋ basyn bırıktırgenı tıpten jaqsy. Maŋaiyna tuys-jūraǧatyn, janaşyr jaqyn dos-jarandaryn jinap, qaiǧysymen bölısse, «köp tükırse, köl bolar» demekşı, synaǧyn bırge köterısetınder mındettı türde ortadan tabylady, eŋ bolmaǧanda uaiym-qaiǧysy azaiady. Er jıgıttıŋ auzynda Allasy, jan-jaǧynda aǧaiyny bolsa, eşqaşan synaqta jalǧyz qalmaidy, osyny eskergen jön.
Besınşıden, eŋsenı qandai da bır auyr synaq bassa da, myna älemdı bilep tūrǧan qūdıretı küştı jalǧyz Alla ǧana ekenın ūmytpau. Sol qūdıretke jüzdı būru, qatelık-künäsı üşın keşırım sūrau, qūlşylyqqa kelu, namazǧa tūru, säjdege baru, qoldy jaiu, dūǧa-tılekpen jalbarynu, täubege kelu, Allaǧa uäde, özıne söz beru, bolaşaǧyna ümıt jalǧau. Qūdaisyz ömırdıŋ nätijesın kördı, endı Qūdaiy bar ömırdı bastauy kerek. Būl adammen emes, älemderdıŋ Rabbysy bolǧan Jaratuşy Allamen bailanysqa şyǧu. Mūndai synaqtardan nebır-nebır «Menmın» degender, ataǧy jer jarǧan patşalar, aty şuly batyrlar, däuletı tasyǧan bai-quattylar da ötken. Kerek deseŋızder, kedei de, kepşık te, közı körmeitın soqyr da, tılı joq mylqau da ötken. Bärınıŋ soŋǧy oiy Alla, sözı Qūdai bolǧan. Özın-özı ıştei kemırıp jei bergennen ömırdı özgertpeidı. Qiyndyqqa tıke qarau – kım ekenın däleldeu. Sondyqtan, men aitqan bolar edım, bız bar bolǧany älsız pendemız. Qanşa jerden myqtymyz desek te, kün ysysa, kölge jügıremız, kün suysa, üige jügıremız. Sol köl men üidıŋ arasynda arakıdık künge qaqtalyp, synaqqa qyzdyrynyp tūrǧanymyz jön. Öitkenı ruhani älsızdıgımızdı, jürektegı imanymyzdy şyŋdaityn däl osy synaq. Synaq ömırımızge sabaq, ruhymyzǧa tärbie, özımızge paida, janymyzǧa em, jüregımızge täube, baǧytymyzǧa tura jol. Eger Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambardan «Synaq degen ne?» dep sūrasa: «Mūsylmanǧa ne kezdıkse de, meilı ūzaq auru, mazasyzdanu, qaiǧy, qolaisyzdyq, kerek deseŋız, tıkenektıŋ şanşyǧany bolsyn, Alla Taǧala ol üşın mındettı türde künälarynyŋ bırın keşıredı. Būl ömır adamdardyŋ sabyrlyǧy men tözımdılıgın aşatyn qiyndyqtardan tūratyn synaqtan basqa eşteŋe emes. Synaqtar ärtürlı bolady: kedeilık, auru, ömır sürudıŋ qauıptı ortasy, jaqyndarynan aiyrylu jäne taǧy basqa – degen bolar edı. Al kemeŋger Abai atamyz:
Ösek, ötırık, maqtanşaq,
Erınşek, beker mal şaşpaq –
Bes dūşpanyŋ, bılseŋız.
Talap, eŋbek, tereŋ oi,
Qanaǧat, raqym, oilap qoi –
Bes asyl ıs, könseŋız – dep jauap berer edı. Al bızdıŋşe, synaq degen jaza emes, ol – ūly iman. Synaq degen azap emes, ol – küş-jıger. Synaq degen syndyru emes, ol – es jiiu. Synaq degen qinau emes, ol – sabyr etu. Synaq degen ürei emes, ol – şyǧar jol, synaq degen ǧalymdarǧa – şamşyraq, Alla jolyndaǧylarǧa – eskertu, mümınderge – tura jol, aqyrettı ūmytqandarǧa – ölım habarşysy. Taǧdyrǧa qarsy şyqpaiyq, şyqsaq myqty bolaiyq!
Nūrlan qajy Baijıgıtūly,
«Yryskeldı qajy» meşıtınıŋ bas imamy, dıntanuşy
