Keŋes qaitse öz mındetın oryndaidy?
– Erlan Biiahmetūly, qazır ūlttyq baspasöz ben äleumettık jelılerde: «Būl keŋes qai keŋes? «Toqaevtyŋ keŋesı» halyqtyŋ ümıtın aqtai ma?» degen saualdar qyzu talqylanuda. Bır tarap būl keŋestı «qoǧamda qordalanǧan mäselelerdı şeşuge yqpal etetın tetık» dep baǧalasa, ekınşı «bır tarap būl bilıktıŋ aitqanynan şyqpaityn azamattardy toptastyrǧan jai jiyn» degen pıkır aituda. Sız būl taraptardyŋ qaisysynyŋ ūstanymyn qoldaisyz?
– Bügıngı taŋda bızdıŋ qoǧamǧa eŋ qajet närsenıŋ bırı – pliuralizm. Osyndai jaŋadan qūrylyp jatqan qūrylymdarǧa adamdardyŋ küdıkpen qarauy – ol zaŋdy. Bırden bas şūlǧyp: «Oibai, mynau aidy aspanǧa şyǧarady» degen ūstanymnan saq bolu kerek. Būl keŋestıŋ qūryluy – bızdıŋ memlekettıŋ bilık pen būqaranyŋ arasyndaǧy bır bailanystyŋ qajet ekendıgın tüsınuınıŋ eŋ bırınşı qadamy. Öitkenı täuelsızdıktıŋ 29 jylynda «elımızde tūraqtylyq boluy kerek», «bırınşı – ekonomika, sodan keiın saiasat damuy kerek» degen ūstanymmen ömır sürdık. Saiyp kelgende, äleumet te, ekonomika da oilaǧanymyzdai bolmady. Osy jyldarda elımızge äkelıngen investisiialardyŋ qaida jūmsalǧany da belgısız. 29 jyldaǧy ökınışterdıŋ barlyǧy qoǧam, äleumet damuy üşın eŋ aldymen bilık pen būqaranyŋ arasynda aşyq dialogtyŋ boluy qajettıgın körsettı. Sondyqtan būl keŋes qajet.
Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı öte kürdelı saiasi-ekonomikalyq jaǧdaida jūmysyn bastaiyn dep otyr. Keŋes qaitse özınıŋ mındetın oryndaidy? Būl qūrylymǧa qarapaiym azamattardyŋ senımı qalai ūialaidy? Ärine, keŋes naqty bır mäselelerdı şeşetın bolsa. Mysaly, elımızdegı tört zaŋǧa: «Sailau turaly», «Saiasi partiialar turaly», «Beibıt jiyndardy, şerulerdı, demonstrasiialar ūiymdastyru jäne ötkızu turaly», «BAQ turaly» zaŋdarǧa özgerıs engızuımız kerek. Nelıkten? Sebebı soŋǧy 10 jylda osy zaŋdarǧa engızılgen özgerısterdıŋ bärı bızdıŋ Ata Zaŋymyzǧa qaişy keledı. Halyqaralyq standarttarǧa säikes emes. Halyqqa özınıŋ aşyq oi-pıkırın bilıkke jetkızuge pärmen bermeidı. Iаǧni halyq qazır bır konservı bankınıŋ ışınde jatqan siiaqty küi keşude. Qoǧamǧa osyndai aua jıberuımız kerek. Menıŋ oiymşa, keŋestıŋ eŋ bırınşı qaraityn mäselesı osy boluy tiıs. Eger osy mäsele şeşıletın bolsa, onda keŋestıŋ missiiasy oryndaldy deuge bolady. Ondai jaǧdaida būl institut basqa bır institutqa transformasiialanady.
– Sonda keŋes eŋ aldymen qandai mäselelermen ainalysady?
– Elımızde bügınge deiın qordalanyp qalǧan köptegen äleumettık mäseleler bar. Mysaly, Qazaqstan suisid boiynşa Orta Aziia elderınıŋ ışınde 1-orynda tūr. Jylyna 600 adam özıne-özı qol jūmsaudan köz jūmady. Denı – balalar. Qazaqstandaǧy eŋbek-äleumettık qatynastarynda öte ülken deformasiia bar. Öndırıstegı apattarǧa qatysty mynadai statistikany keltıreiın. Elımızde jyl saiyn 1,5 myŋ adam öndırıste mügedek bolyp qalady. Onyŋ 200-ı
ömırmen qoş aitysady. Būl bır maidannan kelıp jatqan statistika siiaqty. Keibır şetelderde belgılı bır janjaldardyŋ ainalasynda jylyna osynşama adam qaitys bolmaidy. Iаǧni mūndai jaǧdai elımızdegı öndırıstık qatynastardyŋ jetılmegenın körsetıp, oǧan basqaşa közqaraspen qaraudy talap etedı. Taǧy bır mäsele – äleumettık aurularmen auyratyndar sany köbeidı. Oǧan qūrt auruy, jürek-qan tamyrlary aurulary jäne t.b. jatady. Mūnyŋ bärı adamdardyŋ künkörısınıŋ tömendıgınen paida bolady. Qazaqstanda 2 mln adam jürek auruymen auyrady, būl – halyqtyŋ 10 paiyzǧa juyǧy. Jäne būl dert jasaryp keledı. Mıne, keŋeste osyndai äleumettık maŋyzy zor mäselelerdı qarauymyz kerek.
Būl keŋes – saiasi transformasiianyŋ qūramdas bölıgı
– Ereke, būǧan deiın de bızde bırneşe keŋester bolǧan. Ekı memlekettık komissiia, jer şerulerı jönındegı ūlttyq komissiia degen boldy. Bıraq solar kezınde qūrylyp, artynan taratyldy. Nege olar Sız aitqan äleumettık mäselelerdı şeşpedı? Būl keŋes te solardyŋ kebın kiıp jürmei me?
– Jer komissiiasy naqty bır mäselenı şeştı. Jerdı satuǧa maratorii qoidy. Ol älı jalǧasyp keledı. Saiasi-äleumettık mäseleler jönındegı ekı memlekettık komissiia qūrylyp, jūmys ıstedı. Bıraq Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ ol komissiialardan bır aiyrmaşylyǧy bar. Qazır
halyqtyŋ saiasi belsendılıgı küşeiıp, elımızdegı saiasi jüienı liberaldandyruǧa degen sūranysy artty. Mūny äleumettık jelılerden köruge bolady. Bız bügın bilık tranzitın bastan keşırıp jatyrmyz. Būl keŋestı bilık tranzitınıŋ bır qūramdas bölıgı dep qarastyrǧan abzal.
– Bilık tranzitı degen sözge Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı qarsylyq bıldırdı emes pe?
– Onda transformasiia, ne reforma deiık. Qarapaiym tılmen bilıktıŋ özgeruı, auysuy deuge bolady. Ol ärı qarai jalǧasady. Qazırgı kezde bızdıŋ Parlament, Ükımet tärızdı bilıktıŋ instituttary tolyq jūmys ıstemei tūrǧan şaqta jaŋadan paida bolǧan osyndai qūrylym eldegı saiasi reformany ärı qarai ıske asyrudyŋ bır tetıgı boluy mümkın. Öitkenı keŋeske müşe bolǧan är azamat – özınıŋ aşyq, jeke pıkırın, ūstanymyn halyqqa aityp jürgender. Sol sebepten alǧaşqy jiynda-aq elımızdegı äleumettık, ekonomikalyq, gumanitarlyq mäselelerdıŋ bärı köterıluı mümkın. Soǧan senemın.
Qazaqstandaǧy 12 mln adam – keŋestıŋ müşesı
– Keŋestıŋ qūramyna qatysty qoǧamda älı de küdık-kümän köp. Nege būlai? Nelıkten osy keŋeske keşe şeruge şyqqan jūrttyŋ, köpbalaly analardyŋ ökılderı, auyldaǧy qarapaiym jūmysşylar, ǧalymdar, äleumettık ahualy tömen mūǧalımder men därıgerler kırmegen?
– Men tarih pänınıŋ mūǧalımımın. Kezınde osy mamandyq boiynşa jūmys ıstedım. Al qazır Qazaqstan käsıpodaqtar qauymdastyǧy töraǧasynyŋ orynbasarymyn. Bız būl jerde barlyq mūǧalımderdıŋ, därıgerlerdıŋ, qarapaiym jūmysşylardyŋ müddesın qorǧaimyz. Ekınşıden, müşelık degen dogma emes. Özgerıp otyratyn närse. Keŋestıŋ hatşysy Erlan Qarinnıŋ özı keŋes qūramynyŋ aldaǧy uaqytta özgeruı yqtimal ekenın aitty. Sondyqtan müşelıkke qoǧamdaǧy taǧy bır azamattardy ūsynsa, ony qabyldauda eşqandai problema bolmaidy. Üşınşıden, är azamat keŋeske müşelıkke kıruı üşın äuelı onyŋ jūmysy dūrys boluy şart. Keŋes naqty jūmystardy atqaryp, halyqtyŋ senımıne kırgen kezde keibır azamattar: «Būl keŋeske bız de müşe bolaiyq. Būl jerde naqty mäseleler şeşıledı eken» dep şeşım qabyldauy mümkın. Keŋes jūmysyn bastaǧan kezde bärı belgılı bolady. Tıptı keibır azamattar: «Men būl jerge osyndai mäselemen kelıp edım. Ol tolyq şeşıldı. Endı müşelıkten şyǧamyn» deuı mümkın. Qazır syrttan ton pışpei-aq qoiaiyq. Bıraq keŋestıŋ qūramy keŋeiuı mümkın. Aitaiyn degenım, bız qazır äleumettık jelıler, sifrlyq tehnologiialar zamanynda ömır sürıp jatyrmyz. Sondyqtan jariia etılgen 42 adam ǧana osy keŋestıŋ müşesı degen tūrpaiy oidan aulaq bolǧan jön. Qazaqstanda 12 mln eresek azamattar bar, solardyŋ bärı keŋestıŋ müşesı bolyp tabylady. Öitkenı olar ǧalamtor, äleumettık jelıler arqyly jaŋa qūrylymnyŋ jūmysyn baqylap otyrady. Özınıŋ oi-pıkırın jetkızedı. Juyrda ǧana Ükımettıŋ keŋeitılgen otyrysynda Prezident Q.Toqaev: «Bız halyqtyŋ pıkırıne qūlaq asatyn memleket bolamyz» dep mälımdedı. Şymkenttıŋ būrynǧy äkımın qyzmetınen alyp tastaǧanda osy sözdıŋ şyndyqqa ainalǧanyna kuä boldyq. Būl – halyqtyŋ oiyn tyŋdau, pıkırımen sanasu degen söz. Menıŋşe, Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesı är adamǧa aşyq bolyp, halyqtyŋ müddesın ıske asyratyn tetık bolady. Eşqandai pessimizmge berıludıŋ keregı joq. Eŋ bastysy, keŋes jūmysy bastalǧanda bet-älpetı körınedı. Eŋ maŋyzdysy, ol jerde elımızde bügınge deiın şeşılmei kelgen eŋ tüitkıldı saiasi, äleumettık mäseleler aşyq talqylanyp, şeşımın tabady.
Keŋestıŋ negızgı missiiasynyŋ bırı – ūlttyq dialogqa negız qalau
– Ereke, sonda bilık pen būqaranyŋ dialogy ne turaly bolmaq? Dialog neden bastalyp, nemen aiaqtaluy kerek?
– Naqty dialogqa keletın bolsaq, bızge saiasi reformalardy jüzege asyru kerek. Saiasi reforma degenımız – men joǧaryda aitqan tört zaŋdy özgertu, eldegı saiasattyŋ özın ärtaraptandyruǧa ūmtylatyn kez keldı. Bızde saiasat elorda men Almatyda ǧana jüredı. Aimaqtardaǧy saiasi üderıstı damytu kerek. Mäselen, oblystyq mäslihattardyŋ qūqyqtaryn keŋeitıp, jergılıktı jerdegı deputattardyŋ käsıbi tūrǧyda jūmys ısteuıne jol aşatyn uaqyt jettı. Audandyq mäslihattardyŋ da qūzyretın keŋeiteiık. Qazaqstanda soŋǧy 19 jylda özın-özı basqaru mehanizmı älı engızılgen joq. Älı künge deiın tek eksperimentter jasaumen jürmız. Eger özın-özı basqaru tetıkterın engızetın bolsaq, köptegen saiasi mäseleler jergılıktı jerde şeşıledı. Būl saiasi üderıstı ärtaraptandyrudyŋ jaŋa bır baǧyty boluy yqtimal. Mıne, osyndai mäseleler şeşılse, halyq bilıktıŋ bıraz tetıgın öz qolyna alady. Qoǧamnyŋ rölı artady. Eldegı saiasi jüiede belgılı bır tepe-teŋdık paida bolady.
– Sız qazaq qoǧamyna ūlttyq dialog kerek degendı jiı-jiı aityp jürsız. Ūlttyq dialog mädenietı qalai qalyptasady? Ol üşın qandai da bır alǧyşarttar bar ma?
– Äleumettık jelılerge nazar audaryp otyrsaq, bır-bırınıŋ oi-pıkırımen kelıspeitın ekı adam jau bolyp ketedı. Ol dūrys emes. Bız qoǧamda pliuralizmnıŋ, pıkırler qaişylyǧynyŋ mädenietın jasauymyz kerek. Iаǧni ekı adam bır-bırımızben kelıspesek te, pıkırımızdı syilaimyz. Bır este ūstaityn närse, saiasi, äleumettık, taptyq közqarastan joǧary tūratyn ūlttyq qūndylyqtar, ūlttyq müdde degen ūǧym bar. Memlekettıŋ ūlttyq müddesıne kelgende bärımız bırıguımız kerek. Ūlttyq dialog degenımız – osy. Mysaly, bilık pen oppozisiia ūlttyq müddege kelgende ymyraşyl, mämıleşıl bolǧany abzal. Bızge osyndai deŋgeige jetu kerek. Menıŋşe, Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ negızgı bır missiiasy – ūlttyq dialogtyŋ negızın qalau.
– Saliqaly sūhbatyŋyzǧa köp raqmet!
