Qazaqtyŋ köşpelı tūrmysyndaǧy qaru-jaraq türlerınıŋ bırı – şoqpar. Şoqpar – qol qaruy. Türkı halyqtarynda köne zamannan qoldanylyp kele jatqan soǧys qaruy. Soiyldan qysqa, bas jaǧy jūmyr bolady. Şoqpardy yrǧai, tobylǧydan jasaǧanda tübırın qosa qazyp alady da, bas jaǧyn jūmyrlaidy. Keide şoqpardyŋ basyna qorǧasyn nemese temır qūiady. Jasaluyna qarai şoqpardyŋ da bırneşe türı bolady.
Semeidegı Abai mūrajaiynda aqyn jinaǧan mūralardyŋ ışınde qara şoqpar bar. M.Äuezovtıŋ «Abai joly» roman-epopeiasynda «…Taqymyndaǧy qara şoqparyn suyryp ala bar jıgıtıne būiryq berıp, «Al, saspaŋdar, köp te bolsa, qoryqpai ūrys. Taimai soq» dep aralasqan» degen joldar bar (I tom, 62-bet). Būl arada halqymyzdyŋ qoǧamdyq qūrylysy, käsıbi kün körısı, oi-ūǧymy ünemı özgerıp, damu üstınde bolatynyn baiqaimyz. Bırınen-bırı ülgı-önege ala otyryp, bırınıŋ önerın bırı mūra tūtyp, damytyp otyrǧan qauym öz tūrmysynyŋ qajetın öteu üşın eŋ aldymen qolmen jasalatyn, oŋai tabylatyn zattarmen şūǧyldandy. Olar özderın qorşaǧan tas, saz, aǧaş, qurai syndy türlı tab i ǧ a t bailyqtaryn igerdı. Tas pyşaq, tas şoqparlar men saqpandar keiınnen aŋşylyq, mal ösıruşılık däuırı bastalysymen maldyŋ, aŋnyŋ terılerımen qosa tabiǧat ailyqtaryn qatar ūstaudy üirendı. Qolönerdı qajetke jaratumen qatar, bederleu siiaqty estetikalyq körkemdeu qosa damydy. Mūndai täjıribe naqty bır jüienı arqau etpese de, uaqyt ötken saiyn olar jinaqtalyp, ekşelenıp, belgılı bır zaŋdylyq ūǧym tuǧyzdy. Qazaq qolönerınıŋ neşe türlı jaŋa tuyndylary düniege keldı.
Molşylyq, köşı-qon, joryqşylyq zamanyndaǧy tūrmysty, aŋşylyqty sol zamannyŋ tabiǧatyna sai paidalanǧan qazaq halqynyŋ qol qarularynyŋ bırı – şoqpardyŋ zergerlık, ūstalyq aǧaş oiularynda bırneşe türı bar.
Jolauşylar men joqşylarǧa laiyq qara şoqpar türı köbınese emen men qyzyl aǧaştan jasalady. Tübırımen qazyp alǧan aǧaşty öŋdep, iıp, sol igen qalpynda tez qatyru üşın ony morǧa salyp, balqytady. Mor degenımız – ūzynynan qazylǧan şūŋqyr jerge qoidyŋ qiyn tūtatyp, üstıne dymqyl köŋ, qi üiıp, byqsytyp qana jaqqan ystyq qolamta. Mor lapyldap tez janyp ketpeu üşın onyŋ üstıŋgı qabatyna jylqynyŋ jas tezekterın maidalap salyp, anda-sanda tūnşyqtyryp tastap otyrady. Keptırılgen aǧaşty morǧa balqytqan soŋ, ony ystyq küiınde tezge salyp, syqauyrynmen (aǧaşty qalypqa salyp tüzeitın qūral) basyp tüzetedı. Nemese qajettı beinege keltırıp iedı. İılgen aǧaşty yrǧaqqa salyp qatyrady. Yrǧaq – kırpışten, tastan, ne- mese juan aǧaştan kerıtıp jasalǧan qalyp. Osyndai öŋdeuden ötken kez kelgen aǧaş jarylyp, synyp ketpei, qalybyn saqtaidy.
Abai mūrajaiynda saqtalǧan şoqparlardyŋ ışınde jasaluyna qarai ärtürlı şoqparlar bar. Aǧaşty tamyrymen qazyp alyp, tabiǧi tamyrdyŋ özın şoqpardyŋ bederıne salǧan, türı bölek, erekşe şoqpar mūrajaidyŋ qūndy eksponattarynyŋ qataryna keiıngı jyldary qosylǧan. Būl şoqpardan kölemı säl ülkenırek, syrty bylǧarymen qaptalǧan. Zergerlık önerdıŋ tarihynda sirek kezdesetın jädıgerlerdıŋ qatarynda gürzı şoqpar da bar. Qazaq temır soǧatyn ūstalardy da, zergerlerdı de «ūsta» ataǧan. El arasyndaǧy ūstalar men halyq şeberlerı türlı körkem jūmystardy qarapaiym ädıspen oryndaǧan. Osyndai qarapaiym ädıspen jasalǧan gürzı şoqpar – qol qarulary ışınde auyr şoqpardyŋ türı. Onyŋ basy moiynnan, temırden, qola, qorǧasynnan qūiylyp jasalady. Syrty temırmen qaptalǧan aǧaş sapty auyr gürzı şoqpardy şaiqasta qoldanuǧa köp küş kerek. Sondyqtan salmaqty gürzını asa qaruly, qairatty adamdar ūstaǧan. Batyrlar mūndai şoqpardy iyqqa qoiyp alyp jüretının beineleu önerı eskertkışterınen jaqsy bılemız. Soǧys, şaiqas kezınde gürzını ekı qolymen ūstap jūmsaidy. Būl şoqpar türımen at üstınde aiqasuǧa ülken şeberlık qajet. Gürzı şoqpar da mūrajaidyŋ tarihi eksponattarynyŋ qataryna soŋǧy jyldary qosylǧan.
Mūrajai mūraǧattarynyŋ bırınen sanalatyn şoqpardyŋ taǧy bır türı – doiyr qamşy tektes qol şoqpar. Jūmyr aǧaşty domalaq formaǧa keltırıp, syrtyn äşekeilep, ony qamşynyŋ sabynan säl juanyraq aǧaşqa qaiys arqyly jalǧaǧan. At üstınde alyp jürgenge öte yŋǧaily. Būl qaru türın «saqpan» dep atalatyn qamşy türıne jatqyzady. Keide «bos moiyn şoqpar» dep te ataǧan. Osy siiaqty qazaq etnografiiasyna keiınnen qosylyp jatqan jaŋa tuyndylar men tyŋ dünieler halyq danalarynyŋ tek bır ıstıŋ töŋıregınde ǧana şektelıp qalmaǧanynyŋ aiǧaǧy bolsa kerek. Şeberlık öner şyǧarmalaryna tyŋ jaŋalyq engızgen tabiǧattyŋ özı bergen daryndar halyq mūrasyn zamanyna qarai jaŋartyp, jasartyp otyrǧan. Elınıŋ qamyn oilaǧan şeberler – elın süigen erlerdı maŋdaily batyr, taŋdaily şeşen, elıne pana, jerıne tūlǧa ūl-qyzdarynyŋ ülgılı ısterın zergerlık önerde beinelep, mūra etıp qaldyra bılgen.
Almahan Mūhametqaliqyzy,
Qazaqstan-Resei universitetı Abaitanu ǧylymi-tanymdyq ortalyǧynyŋ direktory
