Astana Älemdık jäne dästürlı dınder köşbasşylarynyŋ kezektı alqaly jiyny ötude. Sezd hatşylyǧy basqosu barysynda talqylanatyn basty taqyryptardy belgıledı. Biylǧy qūryltai tek dınder men mädenietter arasyndaǧy ünqatysu şeŋberınen şyǧyp, älemnıŋ barşamyzǧa ortaq qauıpsızdıgı mäselesın talqylamaq. Bügıngı dau-janjaldar men soǧystardy toqtatu tyǧyryqqa tırelıp, şielenısıp tūrǧan jaǧdaida qauıpsız jäne soǧyssyz älem mäselesı eŋ özektı taqyryp bolyp otyr. Sezdıŋ mūndai auqymdy mäselenı kün tärtıbıne şyǧaruy 15 jyl ışınde onyŋ nyǧaiyp, salmaǧy arta tüskenın aiǧaqtaidy.
Astananyŋ osylaişa älemnıŋ eŋ bedeldı dıni liderlerınıŋ kezdesu ornyna, kelıssöz alaŋyna ainaluy kezdeisoq emes. Täuelsızdık jyldary elımızde san aluan ūlt pen ärtürlı dıni konfessiia ökılderı tatu-tättı tūra alatyn naǧyz tolerantty qoǧam ornady. Qalyptasyp qana qoimai, jahandyq deŋgeide keŋ tanylyp, «Qazaqstandyq jol» dep atalatyn jaŋa ülgı qalyptasa bastady. Būl rette myŋjyldyqtar toǧysynda älem sahnasyna şyqqan jas memlekettıŋ dana da dara liderı boluynyŋ maŋyzy zor bolǧanyn atap aituǧa tiıspız. Sondyqtan da Astananyŋ būl bastamasy älemdık qauymdastyqta bırden jan-jaqty qoldau tauyp, 2003 jylǧy eŋ tūŋǧyş basqosuynyŋ özınde öte batyl da maŋyzdy şeşımder qabyldap ülgerdı. 2001 jylǧy 11 qyrküiektegı AQŞ-ta bolǧan jan türşıktırer terrorlyq äreketten soŋ ıle-şala «islam laŋkesterı» degen qalyptasa bastady. Būǧan Qazaqstan memleketınıŋ basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bırden narazylyq bıldırgenın zamandastary Astanadaǧy dın liderlerınıŋ basqosuy barysynda jiı aityp jür. Atap aitqanda, Katar memleketınıŋ būrynǧy ämırı şeih Hamad bin Halifa äl-Täni: «2001 jyldyŋ qyrküiegındegı AQŞ-ta Bükılälemdık Sauda Ūiymynyŋ üiı ǧimarattaryna şabuyl jasalǧannan keiın «islam terrorizmı» degen termin älemge taratyldy. Sonda bızder, arab jūrtynyŋ basşylary, ünsız qaldyq. Sondai syn saǧatta bırınşı bolyp qazaq elınıŋ basşysy Nūrsūltan Nazarbaev: «Būl – jala! Men «islam ekstremizmı», «islam terrorizmı» degen terminderdı qoldanuǧa üzıldı-kesıldı qarsymyn. Älemdegı soǧystar eşqaşan islamnan bastau almaǧan. Bızge islamdy türlı jaladan qorǧaityn kez keldı», – dep mälımdedı. Sodan keiın ǧana basqalarymyz batyldanyp, öz pıkırımızdı jariia ete bastadyq» degen edı. Qazırgı kezde terrorizmdı tek islam dınımen ūştastyru doǧaryldy. Būǧan Astana mınberınen aitylǧan mälımdemelerdıŋ yqpaly bolǧany anyq.
Qazırgı taŋda qarapaiym adamdardyŋ dıni nanym-senımderın jekelengen aram piǧyldy toptardyŋ öz paidalaryna aldap-arbau arqyly paidalanu ürdısı etek ala bastady. İnternet, äleumettık jelı siiaqty tehnologiia jetıstıkterın osy aram oilaryn jüzege asyru üşın şeber paidalanǧan olar är eldegı tūrǧyndardyŋ sanasyn ulap, soqyr senımge ilandyra otyryp adamzatqa qarsy sūmdyq qylmystar jasatuyn toqtatar emes. Olardyŋ toryna oŋai tüsuge köptegen mūsylman elderdegı kedeişılık pen tūrmystyŋ auyrlyǧy sebep bolatyny belgılı. Būl turaly Astanada ötken Euraziia mūsylmandary ǧūlamalarynyŋ jiynynda Älemdık jäne dästürlı dınder sezdı hatşylyǧynyŋ basşysy, Qazaqstan Respublikasy Senatynyŋ töraǧasy Qasym-Jomart Toqaev oryndy aitty: «İslam örkenietıne tän aldyŋǧy qatarly ǧylym men mädeniet dästürlerın meilınşe arttyru qajet. Menıŋşe, būl qazırgı zamannyŋ eŋ özektı problemalarynyŋ bırı bolyp tabylady. Sebebı, qazırgı kezde bırqatar mūsylman memleketterı kedeilıkpen, halyqtyŋ sauatsyzdyǧymen, densaulyq saqtau ısınıŋ artta qaluymen, kürdelı demografiialyq ahualmen, laŋkestık syn-qatermen, zaŋsyz esırtkı ainalymymen jäne sybailas jemqorlyqpen bailanysty qiyndyqtardy bastan ötkızude. Būl syn-qaterlerdıŋ barlyǧy da imandylyq daǧdarysynan jäne äskeri-saiasi teketıresten alyp şyǧatyn pärmendı tetıkterdı, ideologiialyq jäne moraldyq ädısterdı ızdestırudı talap etedı. Qazırgı zamannyŋ syn-qaterlerıne jauap ızdeude mūsylman ǧūlamalary öz qoltaŋbalaryn qaldyryp, bılım men beibıtşılıkke degen süiıspenşılık turaly qasiettı Qūran ılımderın qaita jandandyruǧa tiıs. Būl ıste ǧūlamalar qasiettı jazbanyŋ ūlaǧatty sözderın kümändı uaǧyzdauşylar ūsynyp jürgen jalǧan tüsınıkterge qarsy qoiuy kerek» dep atap öttı ol.
Oraiy kelgende aita ketken abzal, İslam dınınde dıni senım bostandyǧyna erkındık berılgen. Būǧan aiǧaq retınde Qūran-Kärımdegı: «Dınde zorlyq joq» (Baqara, 256) degen aiatty aitsaq, äbden jetkılıktı. Haq dınge özge dıni senımdı teluge bolmaityndyǧy da Qūran-Kärımde: «Senderdıŋ dınderıŋ özderıŋe, menıŋ dınım özıme tän» de» (Kafirun, 6) dep eskertılgen. Al özge dın ökılderımen bır memlekettıŋ qaramaǧynda ömır süruge bolatyndyǧy qasiettı Qūranda: «Dın turasynda sendermen soǧyspaǧan ärı senderdı öz otandaryŋnan quyp şyǧarmaǧan adamdarǧa jaqsylyq jasaularyŋa jäne olarǧa ädılettı bolularyŋa Alla taǧala qarsy emes. Öitkenı, Alla ädılettılık jasaǧandardy jaqsy köredı» (Mumtahina, 7) dep baiandalǧan. Iаǧni, ädılettılık qaǧidasynyŋ negızınde mūsylmandardyŋ özge dın ökılderımen bır şaŋyraqtyŋ astynda ǧūmyr keşuıne rūqsat etılgen.
Osylaişa Älemdık jäne dästürlı dın liderlerınıŋ biylǧy basqosuy eşqandai şekara men qorşau toqtata almaityn «zamanaui» syn-qaterlerdıŋ aldyn aludy qarastyrmaq.
Ǧylym men tehnologiia qaryştap damyǧan qazırgı düniede «dın yǧysyp, ǧylym-bılımnen keiıngı orynǧa jyljidy» degen boljamdar äzırge oryndalyp otyrǧan joq. Adamzat balasy myŋdaǧan jyldar boiy qalyptasyp, sanasyna sıŋgen dıni nanym-senımnen oŋai bas tartar emes. Düniejüzılık zertteu ūiymdarynyŋ deregıne qaraǧanda, dınge degen senım kerısınşe būrynǧydan da nyǧaia tüsken. Europalyq Odaq janyndaǧy statistika qyzmetınıŋ mälımetıne jügınsek, myŋjyldyq basynda dıni nanym-senımnen bas tartyp, ǧylym men bılımge ǧana senım bıldıretınderdıŋ ülesı 26 paiyzdy ǧana qūraǧan. Al 1980 jyldary būl körsetkış bırşama joǧaryraq bolatyn. Sarapşylar dınge sene bermeitınderdıŋ azaiyp, dındı belgılı bır deŋgeide ūstanatyndardyŋ köbeiu ürdısın ateistık qaǧidattarǧa negızdelgen kommunistık jüienıŋ qūlauy sebebınen bolǧanyn aityp otyr.
Osydan kelıp dınnıŋ yqpaly, iaǧni onymen bırge dınbasylardyŋ bedelı edäuır atty. Sondyqtan da Astanadaǧy dın liderlerınıŋ jiynynan batyl qadamdar kütuge äbden bolady.
Onyŋ üstıne Astana 2015 jyly ötken 15-şı sezden berı EKSPO-2017 halyqaralyq körmesın ötkızıp, Siriia daǧdarysy boiynşa bırneşe kezeŋdık asa auqymdy kelıssözder ötkızıp bırşama täjıribe jinaqtady. Sonymen qatar, BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık Keŋesıne tūraqty emes müşe bola otyryp, öz töraǧalyǧy barysynda bırqatar igı bastamalaryn jüzege asyruda. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Älem. HHI ǧasyr» dep atalatyn manifesı BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesıne resmi qūjat retınde bekıtılıp, ondaǧy qauıpsız ärı soǧyssyz älem, iadrolyq qarulardan as tartu mäselelerı siiaqty qūndy ideialary boiynşa naqty jūmystar jürgızıle bastady. Osylaişa halyqaralyq qauymdastyqtyŋ Qazaqstanǧa degen senımı nyǧaia tüstı. Özgelerge ülgı etıp körsete alatyn jetıstıgımız de joq emes. Atap aitqanda, Memleket basşysy N.Ä. Nazarbaevtyŋ bastamasymen jüzege asyrylyp jatqan «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy jahandanu jaǧdaiynda sanany jaŋǧyrtu, ūlttyq bolmystan aiyrylyp qalmauǧa baǧyttalǧan.
Mıne, Qazaqstan dästürlı türde tūraqty ötıp kele jatqan Älemdık jäne dästürlı dınder liderlerınıŋ sezınıŋ 15-şı jylyna osyndai kemel daiyndyqpen kelıp otyr.
VI sezden kütıletın özındık jaŋalyqtar da joq emes. Sezd hatşylyǧynyŋ HV otyrysynda dınaralyq ünqatysuǧa qosqan ülesı üşın arnaiy Astana syilyǧyn taǧaiyndau, Sezdıŋ qūrmettı medalımen marapattau sonymen qatar Beibıtşılık jäne kelısım muzeiın aşu qatarly bastamalar qarastyrylǧan bolatyn. Öz kezegınde mūndai bastamalar alqaly jiynnyŋ maŋyzyn arttyra tüsetını sözsız.
«Osy Sezd bızge kerek pe? Qandai şeşım şyǧaryp, naqty ne beredı?» degen sūraqtyŋ tuyndaityny belgılı. Osy rette eskeretın jait, Sezd ekı-üş kündık basqosumen bıte salmaidy. Onyŋ jūmysy jiynnan keiın de jalǧasyn tabady. Köterılgen mäselelerdı jüzege asyru, dınaralyq dialogty nyǧaita tüsu sekıldı jūmystar toqtamaidy. Onyŋ jūmysyn üilestırıp otyratyn tūraqty Hatşylyq bar. Sonymen qatar, älemnıŋ alys bır elınde tūtanǧan ört bızdıŋ elge jetpeidı dep qamsyz otyratyn zaman emes qazır. Qazırgı syn-qaterlerden osyndai jiyndar arqyly aldyn ala otyryp qorǧanuǧa bolady. Būl sūraqqa Elbasy N.Ä. Nazarbaevtyŋ aldaǧy dınder qūryltaiynda talqylanatyn «Älem. HHI ǧasyr» atty manifesındegı myna joldar däl jauap: «Adamdardyŋ ötken ǧasyrdaǧy jasaǧany sekıldı, HHI ǧasyrda da beibıtşılık üşın baiyptylyqpen jäne tabandylyqpen küresu kerek. Bız balalarymyz ben nemerelerımızdıŋ bolaşaǧy turaly oilauǧa tiıspız. Ötken ǧasyrlardyŋ qasırettı qatelıkterın qaitalauǧa jol bermei, älemdı soǧys qaterınen tüpkılıktı aryltu üşın bükıl älem ükımetterınıŋ, saiasatkerlerınıŋ, ǧalymdarynyŋ, biznesmenderınıŋ, öner qairatkerlerınıŋ jäne milliondaǧan adamdarynyŋ küş-jıgerın jūmyldyru qajet. Is-äreketsız otyru nemese bıtımgerşılık qyzmetpen ainalysqan keiıp körsetu älemdık apatpen barabar».
Bauyrjan ESMAHAN,
QMDB naib-müfti
