1 şılde – Ūlttyq dombyra künı. Kezınde Grigorii Potanin «Maǧan bükıl qazaq dalasy än salyp tūrǧandai bolyp körınedı» dese, şyn mänınde, keŋ-baitaq atyrabymyzda kielı aspabymyzben oryndalatyn än äuelep, küi kümbırleitın kün. Taŋerteŋnen bastap Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ bastamasymen Astanadaǧy №2 jäne №3 perinataldyq ortalyqtarynda jaŋa tuǧan säbilerge «Babalardyŋ közındei qasiettı dombyra» şarasy şeŋberınde osy bır qasiettı aspabymyz syiǧa tartylady. Al Qazaq elı alaŋynda dombyrany ūlyqtau şarasy ötedı.
«Dombyra» sözınıŋ tüp-törkını töŋıregınde türlı joramal tarazyǧa tartylyp jür. Aspap pen onyŋ atauynyŋ arasyndaǧy bailanysty «däl būra», «döp būra» tärızdı qarapaiym tırkesterge ılıktestırumen qatar, este joq eskı zamandardaǧy nostratikalyq tılden ızdestıru de ūşyrasady. Bız öz ūiǧarymymyzdy talqyǧa ūsyndyq.
Dau joq, «dombyra» sözı qos bölıkten tūrady: dom+byra. Būl ūǧymnyŋ astaryn tanyp-tüsteu üşın tek qana tıldık däiek-dälelderge jügınu jetkılıksız, keşendı közqaras qajet. Äŋgımenıŋ äuelgısın bet-beinesı kömeskı jūptyŋ soŋǧy syŋary – byra jaiynda sabaqtaimyz.
Belgılı zertteuşı A.D.Grach özınıŋ «Aziia kındıgındegı ejelgı köşpelıler» atty eŋbegınde (Mäskeu, 1980) bylai deidı: «Tasqa taŋbalanǧan beinelerdıŋ (petroglifterdıŋ – A.Ş.) män-maǧynasyn aşyp-aiqyndau etnografiialyq derekterde tömendegıdei negızgı närsege taban tıreidı: ol – «buura» atauy arqyly bırıktırıletın januarlar turaly mäsele». Osy oraida türkıtanuşylar arasynda bır-bırınen asa alşaqtamaityn topşylaular men tūjyrymdar ornyǧypty. Aitalyq, A.V.Anohin alǧaşqyda: «Qūmandy şamandary «buura» dep Erlık (jer asty qūdaiy – A.Ş.) pen basqa da ruhtar patşalyǧyna özderı mınıp baratyn miftık jylqylardy tüsınedı», – dep tüiındese, soŋyra ol oiynan ainyp: «Pura üş ūzyn müiızı bar qoşqar türınde beinelenedı. Daŋǧyrada bederlengen būl maqūlyqtyŋ sany da ärqaşan üşeu bolady (uch pura). Puranyŋ basqa bır türı aşalanǧan jäne ūştarynda köldeneŋ öskını bar taiaqşa keipınde suretteledı», – dep jazdy. L.P.Potapovtyŋ pıkırınşe, petroglifter men baqsynyŋ aspabynda taŋbalanǧan «buura» degenımız – eŋ aldymen būǧy men maraldyŋ rämızı. Sondai-aq, Sıbırdıŋ türkı tıldes ūlttary men ūlystarynyŋ leksikalyq qoryndaǧy «buura» atauy jäne oǧan dybystaluy jaqyn sözder kelesı maǧynalarda jūmsalady eken: sahalarda – erkek būǧy, būlan, tauteke; tuvalarda – erkek būlan; tofalarda – būlan; altailyqtarda – qūrbandyqqa şalynǧan jylqynyŋ «janterısı»; qūmandarda – kök jylqylary. Būl ataudyŋ oisylqara näsılıne tıkelei qatystylyǧy barşamyzǧa belgılı; bütın türkınıŋ totemı – börıge de janastylyǧy joq dei almaimyz. Endeşe, «buura» sözınıŋ
semantikasynda äldeneşe tarihi qyrtys-qabattyŋ qordalanyp jatqanyn aŋǧaru qiyn emes. Ol bastapqyda aŋ aulau käsıbınde maŋyzy mol sanalǧan qaisybır müiızdı jabaiy januardy meŋzese, odan keiıngı kezeŋde
Saiyn-Altai tauly aimaqtarynyŋ baiyrǧy aborigenderı qolǧa üiretken būǧynyŋ atauyna ainalady; al üşınşı – soŋǧy satyda būǧalyqqa baǧynyp, qora-qotanǧa köndıkken basqa da üi maldaryna, solardyŋ ışınde bärınen būryn jügenge tüsken jylqyǧa nyspy bolady.
«Buura» sözınıŋ tülep-türlenu jäne köp maǧynalyqqa köşu mezgılı qola däuırıne säikes keledı de, būl prosestıŋ jai-japsary arheologiialyq qazba jäne jota-jartastardaǧy keskındeme mälımetterımen maqūldanady. Mysaly, Altai öŋırındegı Bırınşı Pazyryq qorǧanynan basyna būǧy müiızınıŋ sırısı (maskasy) kigızılgen jylqynyŋ tabyluy, sol siiaqty Aŋǧara, Enesai jäne Lena özenderınıŋ aŋǧarlarynan üş müiızdı «täjı» bar adamdar beinelengen petroglifterdıŋ jolyǧysuy lingvistikalyq aiǧaqtardy tiianaqtai tüsedı. Köptegen jüzjyldyqtarmen kömkerılgen atalǧan kezeŋnıŋ aumaǧynda türkılerge baba bolǧan taipalardyŋ dästürlı tanym-tüsınıkterınde tübegeilı jaŋaru-jaŋǧyru tūraq teuıp, sonyŋ sebebınen ölıktı jerleu räsımı, tasqa salynǧan suretterdıŋ siujettık-stildık sipaty jäne tabiǧattan tysqary küşterdı kie, kepiet tūtu körınısterı öŋın özgeşeledı. Eŋ eleulı jaŋalyq – şamanizm dınınıŋ tamyr tartyp, jelek jaiuy; soǧan säikes, baǧzy ūǧymdaǧy üstıŋgı, ortaŋǧy jäne astyŋǧy dünielerdıŋ arasyndaǧy dänekerşı – baqsy (şaman, qam, eltı) tūlǧasynyŋ qalyptasuy.
Baqsynyŋ basty mındetterınıŋ bırı – ajalmen aiqas (buriattardyŋ Hara Gyrgenı, qazaqtardyŋ Qorqyty). Al onyŋ kesırlı küşterdı jeŋu jolynda süienetın jyndarynyŋ sapynda «buura» atauymen bailanysqan totemdık januarlardyŋ jüruı jaidan-jai emes. Mäselen, Altai şamandary üşın būǧy jäne maral arǧy ata bolyp sanalady ärı «daŋǧyranyŋ iesı» dep esepteledı. Teleŋgıtter men tubalardyŋ ortasynda atalmyş ruh baqsy aspabynyŋ saby türınde sipattalady. Al teleutterdıŋ tüsınıgı boiynşa, şamannyŋ qabılet-qajyryn şiratuyna jäne tylsym küştermen tıldesuıne jaǧdai jasaityn qūdırettıŋ aty – «tyn-bura», iaǧni «baqsynyŋ januar keipıne kırgen jany». Baqsynyŋ «tyn-buradan» aiyrylǧany – ölgenı; sondyqtan qarsylasymen saiysqa tüsken sätte ony ärkez közden tasa tūsqa «tyǧyp qoiuǧa» mäjbür. Ol – boidyŋ quaty, oidyŋ suaty ıspettı. Şamandardyŋ öz şäkırtterıne «tyn-burany» syilauy ruhani sabaqtastyq retınde qabydanady.
Endı «tyn» sözı turaly. «Oŋtüstık Sıbır türkılerınıŋ dästürlı dünietanymy: adam jäne qoǧam» atty zertteudıŋ (Novosibirsk, 1989) avtorlary bylaişa oi tarqatady: «Türkılerdıŋ yrymi mifologiialyq dästürınde «tyn» («ruh», «jan», «ömır», «dem») kategoriiasy tırşılıktıŋ eŋ maŋyzdy sipattamalarynyŋ bırı bolyp sanalady. Būl leksemanyŋ järdemımen jer jüzındegı – meilı ol ösımdık, januar nemese adamzat balasy bolsyn – jandy närsenıŋ barşasy aiǧaq-atau tabady…» (80-bet). Osyǧan orai belgılı ǧalym E.Tūrsynov: «Altailardyŋ tüsınıgı boiynşa är adamnyŋ bırneşe jany bar, olar: süne, tyn, qūt, jūla, sür, jel-salqyn jäne üzüt. Adam denesınen «tyn» şyqqanda, adam öledı dep sengen. Ondaida «tyny chykty», «tyny üzüldı» dep aitatyn», – dep jazady (Qazaq auyz ädebietın jasauşylardyŋ baiyrǧy ökılderı. Almaty, 1976, 54-bet). Būǧan qosymşa, adamdardyŋ arasyndaǧy tıldık qarym-
qatynasty qamtamasyz etu esıtu men dybys şyǧaru qyzmetterı de dästürlı dünietanym boiynşa dem alu prosesıne täueldı dep tüsınılgen. Sol sebeptı türkı leksikasynda ämbebap tan/tyn tübırınen taraityn sözder dybys taratu men qūlaqtyŋ funksiiasyna qatysty ūǧymdardy özara bailanysty etıp belgılep-bederleidı («tyŋdau», «tyŋqyldau», «toŋqyldaq», «düŋkıldeu», «dyŋǧyrlau», t.s.s.).
Olai bolsa, «bura» sözımen tırkeske tüsken «tyn» sözınıŋ jan-jaqtylyq jäne jinaqtauşylyq qasietterıne qol qoia otyryp, bız ony «dombyra» terminındegı bırınşı buynǧa («dom») telıp-taŋamyz. Söitıp, dombyra aspabynyŋ alǧaş qaşan jäne qalai jasalǧandyǧyn aita almaǧanymyzben, onyŋ atauynyŋ «tyn-bura» sözımen tübırlestıgın, tuystastyǧyn joramaldaimyz.
Bızdıŋşe, tanbur, tambur, tembur, dumbyra, domra, t.b. ataulary ūqsas saz aspaptarynyŋ etimologiiasyn qarastyrǧanda da, osy jaitty este ūstaǧan jön. Aitpaqşy, «tyn» tärızdı, joǧaryda saralap-salmaqtaǧan «buura» («pura», «bura») sözınıŋ maǧynalyq aiasy da edäuır keŋ eken: ol tek januarlardyŋ tür-tegın ǧana emes, sondai-aq belgılı bır köŋıl-küidıŋ auanyn da bıldıretın bolyp şyqty. Būl rette tıltanuşy Ä.Nūrmaǧambetovtıŋ: «buriattarda «bura» sözı «qūtyrǧan» maǧynasyn beredı. Şynynda da, aiyr tüie erkegı köktem kezınde elıredı. Aşulanyp, yzalanudy qazaq tılınıŋ özınde de «bur» tübırles sözben berıletındıgın batyrlar jyrynan da kezdestıremız: «Buryqandy, būrsandy,// Mūzdai temır qūrsandy». Söitıp, «bura» – elıru, qūtyrudyŋ ertedegı dybystyq tūlǧasy», – degen däiektemesı oiǧa oralady (Söz syryna saiahat. Almaty, 1990, 42-bet). Mıne, jaraǧan iaki şabynǧan bura, jauǧa şapqan batyr jäne jyndaryn şaqyrǧan baqsynyŋ ekstazǧa tüsken şaqtaryndaǧy äldebır ūqsastyq tılde osylai tiianaq tapqan. Qysqasy, «tyn-bura» («dom-byra») sözı baqsynyŋ kökpen tıldesken küilı kezındegı qimyl-qozǧalysty da, şabyt-şamyrqanysty da, maǧyna-mazmūndy da, keiıpker-kienı de tolyq tūtastyqta qamtyp tūrady.
Jalpy, türkı jūrttarynyŋ tanymyna jügınsek, basqalardyŋ üstıŋgı, ortaŋǧy jäne astyŋǧy dünielerdı aralauǧa attanǧanda mınetın kölıgı – onyŋ aspaptary. Jaişylyqta «daŋǧyra», «qobyz», t.b. delıngenımen, baqsy oiyny bastalǧan boida olardyŋ beinesı basqaşa keiıpke köşedı: mysaly, altai halyqtarynyŋ bırazynda būlar sol sätte «aq adanǧa» (aq atanǧa) ainalady. «Qorqyt turaly aŋyzdaǧy keiıpkerdıŋ mınıp jüretın jelmaiasy baqsynyŋ qobyzy (daŋǧyrasy) ekendıgı körınıp tūr, – dep jazady E.Tūrsynov, – Qorqyttyŋ dünienıŋ tört būryşyn şarlap şyǧuy – baqsynyŋ oiyn kezınde qobyz-tüiesıne mınıp, tırıler düniesın, kök aspan düniesın, ölıler düniesın şarlap şyqqanymen teŋ» (Qorqyt turaly aŋyz. «Jūldyz» jurnaly. 1996 jyl, №1, 166-bet). Sol sekıldı, Janaq aqynnyŋ «Rüstem törege aitqan sözınıŋ»:
Al, qolyma tidıŋ be,
qaraǧaiym,
Qaraǧaisyz kerekke
jaramaiyn.
Jel jelıstı jelmaiam,
saǧan mınıp,
Būl üş jüzdıŋ balasyn aralaiyn, – degen kırıspe şumaǧynda aitylatyn «qaraǧai» men «jelmaianyŋ» da qobyz-aspap pen qobyz-kölıktıŋ körkem beinelerı ekendıgı bılınedı. Būl baqsylyq pen baiyrǧy aqyndyqtyŋ bır-bırıne böten bolmaǧandyǧyn baiqatady.
Qoryta qaraǧanda, bız öz negızdeulerımızdıŋ nätijesınde «tyn-bura» jäne «dombyra» sözderınıŋ türkılık dästürlı dünietanym aiasynda jarasymdy sabaqtasyp jatqandyǧyn, sondai-aq olardyŋ semantikalyq bırlıgı baqsylyq dınıne bailanysty tuyndaǧanyn aita alamyz. Esqali sūpyşa sipattaǧanda, «şaitannyŋ qu aǧaşy» – dombyranyŋ bastapqyda mūsylmanşylyqpen jaraspauynyŋ, bertınde marksizmge jaqpauynyŋ tasasynda basqalarmen bırge, sol baiaǧy salt-sanalyq tartystan örbıgen sebep te jasyrynyp jatty dep jobalaimyz.
Amantai ŞÄRIP,
filologiia ǧylymdarynyŋ
doktory, QR ŪǦA
korrespondent müşesı
