Jıbek joly – älemnıŋ jüike tamyry

Üstımızdegı jylǧy 2-3 şılde künderı elordada Ūly Jıbek joly elderı qalalary basşylarynyŋ «Global silk Road» forumy ötedı. Oǧan 60 memleketten 70 qalabasy, 30 saiasi liderler, älemnıŋ 200 ırı sauda-önerkäsıp palatasy men transūlttyq kompaniialarynyŋ ökılderı, 150-den asa şeteldık spikerler men moderatorlar qatysady.

Älemde Ūly Jıbek joly, onyŋ tarihtaǧy orny turaly osy kezge deiın jazylǧan eŋbekterde esep joq. Jaqynda sondai tübegeilı zertteudıŋ bırı – aǧylşyn tarihşysy Piter Frankopannyŋ «Jıbek joly: matalar, qūldar, ideialar men dınder joly» dep atalatyn eŋbegı orys tılınde jaryq kördı. Onyŋ aǧylşyn tılındegı tüpnūsqasy 2015 jyly ǧana oqyrman nazaryna ūsynylǧan eken. Būl eŋbek «The New York Times» basylymynyŋ boljamy boiynşa bestseller dep tanylǧan. Kıtapta bızdıŋ būryn mektepte oqyp kelgen tarihymyzǧa mülde basqa qyrynan baǧa berıledı. Eŋ bastysy, avtor mūnda būdan jüzdegen jyldar būryn älemnıŋ intellektualdy ortalyǧy Europada emes, Aziiada bolǧanyn jan-jaqty däleldep, baiandap beredı.
Bız bügın aǧylşyn oqymystysynyŋ atalmyş kıtabyna jazǧan alǧysözın yqşamdap audaryp, jariialap otyrmyz.

Menıŋ on törtke tolǧan kezımde ata-anam maǧan antropolog Erik Vulftıŋ keiın özımnıŋ ömırlık jolyma bastaityn jaryq jūldyzym bolatyn kıtabyn tartu ettı. Qoǧam marǧau qabyldaǧan tarih dep jazady onda Vulf, Ejelgı Grekiianyŋ Rimdı tuǧyzǧanyn, hristiandyq Europany tuǧyzǧanyn, hristian­dyq Europanyŋ Qaita örleudıŋ basy bolǧanyn, Qaita örleudıŋ öz kezegınde demokratiia men industriialyq töŋkerıske alyp baratyn Aǧartuşylyqty äkel­genın aitady. Demokratiiamen ädıptelgen önerkäsıp ömır süruge, bostandyq pen baqytty boluǧa ūmtyluǧa qū­qyq beretın Amerika Qūrama Ştattaryn tuǧyzdy. Men saiasatkerler yzyŋy, Batystyŋ mädeni jäne moraldyq tūǧyry aityp beretın būl tarihty bırden bılıp aldym. Bıraq keiın osy bılımıne syzat tüstı. Jeŋımpaz sanalǧandar köz­qara­symen jasalǧan tarihqa qaita qaraudyŋ balamaly täsıl­derı paida boldy.
Men sonyŋ yqpalynda kettım. Sebebı bızge būryn aitylmai kelgen aimaqtardyŋ Europa güldenuıne serpın bergenı ai­dan aqiqat bolyp şyqty. Son­dyqtan men Angliia men basqa da Batys elderınıŋ būǧan müldem qatystary joq ekenıne äkemnıŋ közın jetkızıp, ony özımdı İerusa­limnıŋ ortalyǧynda tūrǧan älemnıŋ Hereford kartasyna bır qarap şyǧuǧa aparyp qaituǧa köndırdım. Arab geograftarynyŋ grafikasymen surettelgen kartada Kaspii teŋızınıŋ älem ortasynda tūrǧany körsetılgenın körgende, men ne bolǧanymdy bılmedım. Men Orta ǧasyrdaǧy türık kartalarynan Ystanbūldy ızdep otyrǧanda da osyndai keptı bastan keştım. Būl kartalardyŋ qaq ortasynda özım būryn eşqaşan estımegen, tıptı basqa eşqandai kartada körsetılmegen Balasaǧūn degen qala tūr edı. Būǧan deiın tūrǧan orny belgısız bolyp kelgen qala. Degenmen de būl şahar älemnıŋ ortalyǧy sanalypty.
Menıŋ Resei men Ortalyq Aziia turaly, Persiia men Mesopotamiia turaly köbırek bılgım keldı. Menıŋ Aziiadaǧy hristiandyq negızderı, aziialyqtar közqarasy tūrǧysyndaǧy Krest joryǧy jäne olardy Orta ǧasyrlardaǧy Konstantinopol, Baǧdad jäne Kair sekıldı ūly qalalar tūr­ǧyndarynyŋ qalai qabylda­ǧandary turaly da bılgım keldı. Men imperiialy Şyǧys turaly, moŋǧoldar men olardyŋ basyp alǧan jerlerı turaly köbırek bılgım keldı; men ekı älemdık so­ǧysty Flandriia nemese Şyǧys maidany közqarasy tūrǧysynan emes, auǧandar nemese ündılıkter közqarasy boiynşa tüsıngım keldı.
Qazır Qytaidyŋ molşylyq zattaryna degen sūranysty tört ese arttyrǧan ekonomikalyq yqpaly ösuıne nemese Ündıstannyŋ ıs jüzınde jūrttyŋ bärınıŋ qolynda ūialy telefon boluyn qamtamasyz etken, bıraq qazırgı zamanǧy unitazdardy kez kelgen adam ala almaityn etıp qoiǧan äleumettık özgerısterıne köp nazar audarylyp jatyr. Bıraq bızdıŋ älemımızdıŋ keşegısı men bügıngısın tiianaqtap zerttep şyǧuǧa baǧyttalǧan bırde-bır qadam joq. Europa men Tynyq mūhitty jalǧaityn Şyǧys pen Batystyŋ arasyndaǧy territoriia myŋdaǧan jyldar boiy bızdıŋ şyr ainalyp tūrǧan älemımızdıŋ ortasyndaǧy dıŋgegı boldy.

Jerorta teŋızı men Qara teŋızdıŋ şyǧys jaǧalaularynan Gimalai taularyna deiıngı aralyqty alyp jatqan Şyǧys pen Batystyŋ arasyndaǧy būl oryn älemdı zertteu tūrǧysynda onşalyqty qolaily körıne bermeuı mümkın. Qazır būl aumaqta ekzotika men… periferiia turaly oilarǧa jeteleitın Qazaqstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan jäne Türıkmenstan, Täjıkstan jäne Kavkaz elderı tūr. Būl aimaq tūraqsyz, beibıt ömır süruge qauıp töndıretın öŋır sanalady. Oǧan Auǧanstan, İran, İrak jäne Siriia sekıldı elder de jatady. Mūnda aldyŋǧy qatarly demokratiia täjıribesınen qalyp qoiǧan Resei jäne Äzerbaijan elderı de bar.

Atalǧan elder bız üşın jabaiy kö­rıngenımen, olar meŋıreu qiian­daǧy, qaraŋǧy tükpırdegı ūmyt qalǧan jerler emes. Būl – ör­keniet bürşık jarǧan Şyǧys pen Batystyŋ arasyndaǧy köpır. Älemdegı negızgı oqiǧalardan qa­lys qalǧan būl jer, sonymen bırge, onyŋ bastapqy kezındegıdei qazır de ortalyǧynda jatyr. Olar örkeniet paida bolǧan kezde de bar edı…
Tap osy jerde 5000 jyl būryn ūly megapolister negız qalady, tap osy jerde, İnd özenı jazyǧynda Köne älemnıŋ ǧalamattary – Harappa, Mohendjo-Daro qalalary paida boldy. Olardyŋ tūrǧyndary ondaǧan myŋ adamnan asty, olardyŋ köşelerı arasyn Europada būdan myŋ jyl keiın paida bolatyn kürdelı kanalizasiia jüiesı qosyp jatty. Örkeniettıŋ basqa asa ūly ortalyqtary – Mesopotamiiadaǧy Vavilon, Nineviia, Uruk pen Akkad özderınıŋ säulet önerındegı innovasiialyq jaŋalyqtarymen daŋqtaryn asyrdy. Būdan ekı myŋ jyldan astam uaqyt aldyn ömır sürgen qytai geografy Oksus (qazır būl Soltüstık Auǧanstanda) özenı boiyndaǧy Baktriia tūrǧyndary aldaryna jan salmas bıtımger jäne saudager bolǧanyn atap körsetken. Olardyŋ astanalarynda dünienıŋ är qiyrynan kelgen aluan türlı tauarlar tabylatyn bazar orna­lasqan.
Tap osynda dın de bürşık jarǧan. Būl iudaizm, hristian, islam, buddizm jäne induizm şyn mänınde «bır-bırlerımen büiır tüiıstırgen» jerdıŋ özı bolǧan. Būl ärtürlı tılder toptary – ündıeuropalyq, semit jäne sin-tibet tılderınıŋ bylamyq asy daiyndalatyn qazan boldy. Būl – tūtas impe­riialar qūrylyp, küireuge ūşy­raǧan, türlı mädenietter men qar­sylastar qaqtyǧystary myŋ milge deiıngı jerdıŋ halyqtary taǧdyrlaryna äser etken oryn. Osydan kelıp ötkendı zertteudıŋ jaŋa täsılderı aşylady, būdan älemnıŋ barlyq özara qarym-qatynasy aşyla tüsedı. Bır qūrlyqtaǧy oqiǧalar ekınşısıne tereŋ äser etedı. Ortalyq Aziiada bolǧan oqiǧalardyŋ äserlerı Soltüstık Afrikadan körınuı mümkın, Baǧdadta bolǧan jailar Skandinaviiadan şaŋ beredı, al ekı Amerikadaǧy jaŋalyqtar Qytaidaǧy tauarlar baǧasyna yqpal jasap, Ündıstannyŋ soltüstıgındegı attar sūranysyn köterıp jıberedı.
Sılkınıster tauarlar öndırıp, satatyn jäne satyp alatyn ideialar almasyp, olardy qabyldaityn jäne tıptı jaqsarta tüsetın saiahat şeguşı piligrimder men jauyngerler, köşpelıler men köpester arqyly tarmaqtalǧan jüieler boiynşa tarap jatty. Alaida būl jüieler tek güldenuge jetkızgen joq, sonymen bırge olar özderımen bırge ölım men qatygezdık, aurular men apattar apardy. On toǧyzynşy ǧasyrdyŋ soŋynda nemıs geology Ferdinand fon Rihtgofen (Bırınşı düniejüzılık soǧystyŋ kezındegı äigılı «Qyzyl baron» maitalmanynyŋ aǧasy) būl keŋ auqymdy jüiege keiın bızdıŋ däuırımızge deiın jetetın Seidenstraben – «Jıbek joly» degen atau berdı.
Būl joldar älemnıŋ basty jüike jüiesı bolyp tabylady. Ol halyqtar men elderdıŋ aralaryn jalǧastyrady. Jüzdegen jyldar būryn älemnıŋ intellektualdy ortalyqtary, sol kezeŋnıŋ «Oksford», «Kembridj», «Garvard» jäne «Ielderı» Europa men Batysta emes, Baǧdat pen Balhta, Būqara men Samarqandta boldy. Ökınışke qarai, Europanyŋ damyp, eŋse tıkteuı tek bilık üşın ǧana emes, ötkenge baqylau jasau tūrǧysynda da keskılesken, bıtıspes küreske ainaldy…