Byltyr 31 mamyrda Astanada aşarşylyq qūrbandaryna arnalyp eskertkış-memorial aşyldy. Keregesı qiraǧan qaraly üi, aştyq qinaǧan, kökke qarap tılengen keiuana, jügenın süiretken qaratoz balanyŋ beinesı köptıŋ köŋılınen şyqqan siiaqty…
Öz basym elordaǧa kelgen qonaǧymdy äuelı sol jerge ılestırıp aparamyn. Näubet jyldardyŋ qasıretın sezındıretın, et-jüregıŋdı ezıldıretın eskertkış dep. Bıraq, bır «ättegen-ai» kökeidı tesıp barady. Ne deisız ǧoi? Qara taqtaǧa bädızdelgen jazu tarihi baiannan säl būrys ketıp… «1932-33 jyldardaǧy aşarşylyq qūrbandaryna taǧzym» dep tūr.
Ras, däl osy jyldary ūjymdastyru saiasaty, qazaqtyŋ baiy men orta şaruasyn tap retınde joiu nauqany tötenşe jürdı. Al, älgındei jazu qazaq dalasyndaǧy aşarşylyq ekı-aq jylmen tügesıledı eken degen tüsınık tudyrmai ma? «1921-1922-jyldardaǧy aştyq kezinde 1 mln 700 myŋ adam, 1932-1933-jyldary 2 mln 300 myŋǧa juyq adam qynadai qyrylǧanyn aiǧaqtaityn derekter bar» deidı tarihşylar. Mäselen, tarihşy Manaş Qozybaev 1921-1922 jylǧy aştyqta ortalyqtan kelgen Dzerjinskii basqarǧan 11 myŋ äskerı bar arnauly otriad Aqmola, Semei guberniialaryndaǧy azyq-tülıktı jinap äketkenın aitady. Ony qaida qoiamyz?
Tıptı, mūny az körseŋız, Beiımbet Mailinnıŋ aştyqtan japa şekken qazaqtyŋ basyna qoiylǧan eŋ qūndy eskertkışı – «Külpäş» äŋgımesı 1922 jyly jazylǧan ǧoi. Ony qaida qoiamyz?
Al, Qazaqstandy F.İ.Goloşekin basqarǧan 1925-1933 jyldary eldi industriialandyru jäne ūjymdastyru saiasatynyŋ saldarynan tıgerge tūiaq qalmai, 40 milliondai mal basy 4 mln-ǧa qysqarǧan, sol kezdegi aua-raiynyŋ qolaisyzdyǧy men aştyqtan bosqan ärbir törtinşi adam qazaǧa ūşyrap otyrǧan. Oǧan 1929-1931 jyldardaǧy aiausyz basyp-janşylǧan 372 şarualar köterilisınıŋ, üdere köşken ürkınşı jūrttyŋ esepsız şyǧynyn qossaq, «qyzyl terrordyŋ» qylmysyn, qaimana qazaqtyŋ qasıretın tek ekı-aq jylǧa taŋyp qoiu töl tarihymyzdy öz qolymyzben tar aiaǧa tyqsyryp tyqqandai bolmai ma? Älde qazaq dalasyn dürkın-dürkın şarpyǧan aşarşylyqtyŋ ärqaisysyna bır-bır eskertkış qoimaq nietımız bar ma?
Jäne mūny basqa-basqa, tarihşylar jaqsy bıledı. Byltyr osy taqyrypqa qatysty «Amanat» pıkırsaiys klubynda ötken basqosuda Memleket tarihy institutynyŋ direktory Bürkıtbai Aiaǧan «Tarihi ädılettılıkke jügınsek, eŋ dūrysy, «20-30 jyldardaǧy aşarşylyq qūrbandary» dep qarastyrǧan jön» dep anyq aityp edı. Talai jyl jabyla jazyp, derek üstıne derek eselegen ǧalymdarymyz, «Golodomordy» jalpyūlttyq azaǧa ainaldyra bılgen ukraindardy ülgı qylǧan ūltşyl, ziialy azamattarymyzdyŋ osyǧan kelgende erık-jıgerı mūqalyp qalǧany qalai? Bügıngı kompiuterge, aipadqa esı ketken jastaryŋyz sızdıŋ mūraǧat ekşep jazǧan etjeŋdı eŋbegıŋızdı oqymaidy. Olar maǧlūmatty ötıp bara jatyp, ketıp bara jatyp vizualdyq tärbie qūraldarynan alady. Eskertkış – sondai nysannyŋ bırı. Endeşe, tarihtan maqūrym, taiota mıngen jas bala «Qazaq 1932-33 jyldary ekı jyl podriad aştan qyrylyp qalypty» dep tūrsa, taŋǧalmaŋyz.
Ädılbek JAPAQ,
adikezh87@gmail.com
