PARİJGE TARTTYQ QAITADAN
İä, EKSPO körmesı aǧylşyn men fransuzdyŋ arasyndaǧy qoljaulyq boldy ma dersız. Ne şara, olai deuıŋızge negız de, haqyŋyz da bar. Bıraq tarihty qaita jazbaq joq: 1867 jyly körme qaitadan Parijde öttı. Aǧylşynnan asyp tüsu – fransuzǧa ardyŋ mäselesı, ǧūmyrlyq maqsat ekenın ötkende aityp ötken bolatynbyz. Endeşe, bırden, bastan-aiaq temır qaŋqadan qūrastyrylǧan zalǧa qoiyp ketelık.
Eifel jastau ärı otty kezde…
1867 jylǧy körmenı injenerlık jaŋalyqtardyŋ körmesı desek bolar. Adamzat alǧaş ret qu temırdı şendestırıp, zäulım sarai saluǧa bolatynyn, bälkım, osy jerden kördı. Sarailardy ailap-jyldap tastan soǧatyn zamandar tarihtyŋ köne betterıne jylystai bastauy osy tūs: keluşıler 26 metrlık äinekpen qaptalǧan kümbezden bır tüiır kırpış körmedı. Esesıne, qabyrǧalary janasa qoiylǧan temır «toqyma» auyzdy aştyrudai aştyrdy. Būl injenerlık «basbūzarlyqtyŋ», «aiuandyqtyŋ» avtory – özımızge äbden tanys Giustav Eifel bolatyn! Özı attas mūnara salyp, tarihta qalatynyn; Diuma syndy bır top jazuşy-aqynnyŋ «kärı kempırdei temır qūbyjyq mūnaralaryŋ Parijımızdıŋ keipın ketırıp-aq tūr» dep, qala merıne hat jazatynyn älı bılmeitın kezı.
Körermennıŋ deimız be, tamaşalauşynyŋ degenımız dūrysyraq bolar – bırde-bır jädıgerdı körmei ketpeitın prezentasiia türınıŋ alǧaşqy konseptı de osy körmede boldy desek, artyq bolmas. Sebebı, äinek kümbez astyndaǧy alleiada barlyǧy alaqandaǧydai körınıp tūrdy; al eger aralai bastasaŋyz – barmaǧan quys-qaltarysynsyz qalmas edı. Ne deimız, aǧylşyndardan asyp tüstıŋder dep, ūiymdastyruşylardy qolpaştap qoiyp, jädıgerlerge betteiık.
Martennıŋ märtebesı
Älbette, körme bolǧasyn, qai ūiymdastyruşy da eŋ aldymen jaqsysyn alǧa tartar, jamanyn jasyrar. Olai bolsa, 19-ǧasyrdyŋ körme aralauşysyna köilek-könşek, ködi-södiden būryn, alapat mehanizmder ūsynyldy. Bır būryşta – osy küngı elektr generatorlarynyŋ atasy dinamomaşinasyn körsetıp Simens tūrdy (esımı sızge eşteŋe aitpai ma, qadırlı oqyrman?). Bır quysta Otto men Lagnen «jūmysty japyryp jatqan» gaz turbinasymen jūrtty taŋdai qaqtyryp jatty. Bıraq mynau tarihi esımderdıŋ este qaluy – osy körmege Per Martennıŋ peşı kelmegende ekıtalai edı.
Fransuzdar saiasattan basqa da salada töŋkerıs jasauǧa qabılettı jūrt ekenın tap osy Martennıŋ peşımen bır-aq däleldedı. Eŋbek önımdılıgınen bastap, bolat-şoiynnyŋ sapasyna deiın esepke alǧan martender adamzatty «jaŋa temır däuırıne» bır-aq sekırttı desek, äsıre söz bolmas. 1867 jyl – körer közge bırden aita qoiatyn körıneu paidasy joq, bıraq tereŋınen alǧanda barlyq tehnologiialarǧa ırgetas bolǧan jyl. Jäne onyŋ basty sebebı – marten peşı. Mysaly, tap osy körmege kelgen ataqty nemıs metall alpauyty Krupptyŋ 34 tonnalyq bolat bılıgı (bu maşinalaryna iındı bılık jasauǧa arnalǧan) aitylmyş marten peşı tehnologiiasynsyz tıptı mümkın bolmas edı. Tūtas, tıgıssız, ılgeksız (zaklepka) metall bılık jasau – bügıngı künnıŋ de tehnologiialyq mäselesı ekenın eskersek, Kruppke de, Per Martendı de madaqtap qoiǧan artyq bolmas. Aitpaqşy, Alfred Krupp osy körmede özınıŋ «şoiyndy bessemerleu ädısı» atty jaŋalyǧy üşın Gran-Pridı jeŋıp aldy. Qyzyqty derek: Krupptyŋ zauyty osy ädıspen – jalpy adamzattyŋ 1851 jylǧa deiın şyǧarǧan bolat kölemın töl ädısımen 1861 jyly-aq öndırıp tastady!
Būl kezderde Resei imperiiasynyŋ otary bolyp ülgırgen Qazaqstan üşın ıbır-sıbır jūrtynan barǧan dünieler qyzyq. Qyzyq bolǧanda – sol baiaǧy: terı, keruert, aǧaş, ydys, t.b., iaki, tehnologiia zertteuşıler üşın artta qaluşylyqtyŋ alǧaşqy belgılerı osy tūstan körıne bastaidy.
1867 jylǧy körmege osyndai qūs ūşar biıkten tastalǧan közdıŋ özı mamyrajai beibıt zamandardy körsetedı. Şynymen, osy bır tūsta adamzat soǧyspen emes, igılık jasauda jarysuǧa uaǧdalasqandai körıngen edı…
Erlan OSPAN
