Qazaqstannyŋ belgılı jazuşysy, Memlekettık syilyqtyŋ jäne M.Äuezov atyndaǧy Ūlttyq syilyqtyŋ laureaty, «Mädeni mūra» respublikalyq jurnalynyŋ bas redaktory Dükenbai Dosjan dünieden ozdy.
Jazuşymen qoştasu bügın saǧat 10.00-11.00 aralyǧynda Q.Quanyşbaev atyndaǧy memlekettık akademiialyq qazaq muzykalyq drama teatrynda (Omarov k-sı №47 «b») ötedı.
Dükenbai Dosjan – köpşılık süiıp oqityn qazırgı zamanǧy qazaq jazuşylarynyŋ bırı. Onyŋ esımı Qazaq ensiklopediiasyna jäne AQŞ-tyŋ «Ädebiet pen öner adamdary» jinaǧyna altyn ärıptermen jazylǧan. Qazaq jazuşysynyŋ şyǧarmalary älemnıŋ on toǧyz tılıne audarylyp, jalpy üş millionnan astam taralymmen jaryq körgen.
Dükenbai Dosjan 1942 jyly Qyzylorda oblysy Jaŋaqorǧan audanynda tuǧan. Ol şyǧarmaşylyq jolynda on bır roman, jiyrma tört povest pen jüzden astam äŋgıme jazǧan.
Äkım TARAZİ, jazuşy, dramaturg:
«Menı sız syilasaŋyz jetedı» deitın
Bız bır künde, 9 qyrküiekte tuǧanbyz. «Lev Tolstoi, Äkım Tarazi, Dükenbai Dosjanov – bır künde ömırge kelgenbız» dep äzıldeitınımız bar-dy. Men – aǧa, ol – ını bolyp jüretın, qaljyŋymyz jarasqan azamat edı.
Onyŋ şyǧarmaşylyǧy turaly jūrttyŋ, oqyrmannyŋ pıkırı äraluan. Ony jasyruǧa bolmaidy. Dükeştıŋ romandary eşkımnıŋ jazǧanyna ūqsamaidy.
Ūqsamaityn bolǧandyqtan da köpşılık tüsınbeuı mümkın. Bıraq, maǧan ūnaityn, tüsınetınmın jäne qolymnan kelgenşe qoldap jüretın edım.
Dükenbai ömırde ūiaŋ jıgıt boldy. Sodan keiın bolar, ony bäz-bır qūrdastary kelekelep, oinap, müiızdep jüretının talai kördım. Bıraq, Dükeşım bylq etpeitın edı-au. Bırde bır top aqyn-jazuşylar Maŋǧystauǧa saparladyq. Üş jüz şaqyrym jol boiynda ışterı pyssa kerek, bır qūrdasy jūrtty küldırıp, Dükenbaimen äzıldese berdı. Anany da aitty, mynany da aitty… Özı menıŋ janymda otyrǧan, älgı qūrdasynyŋ şamǧa tier sonşa sözderın elegen de joq, ünın şyǧarmady. «Dükeş, sen tözımdı ekensıŋ ǧoi» dedım. «Aǧa, tözımdı bolmasam, jazuşy bolam ba?» deidı söitsem. Būl jauaby maǧan ūnady. «Menı sız syilasaŋyz jetedı» deitını de bar edı…
Keiın Säulenı kezdestırdı, däm-tūzdary jarasyp, balaly-şaǧaly boldy. Otbasymyzben aralasyp-qūralasyp tūrdyq, quanyşymyzda da, şattyǧymyzda da bırge boldyq.
Eŋbekterı köptegen tılderge audaryldy. Orys tılınde bırneşe romany şyqty. Jazuşynyŋ basqa pendelerden bır aiyrmaşylyǧy bar: qalam iesı ömırden ozǧan soŋ, onyŋ ekınşı ǧūmyry bastalady. Dükeştıŋ de ekınşı ǧūmyry bastalǧanyn tıleimın…
Dulat İSABEKOV, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı:
Dara aǧaştyŋ bır-bır būtaǧy siiaqty bolatynbyz
Dükenbai qaitty dep estıgende, töbemnen jai tüskendei boldy. Ärı zamandas, ärı qūrdas, ädebietke qatar kelgenbız, qanşa jyldan berı bırge jürmız. Astanaǧa köşıp ketkenı bolmasa, Almatyda tūrǧanda bır organizm, dara aǧaştyŋ bır-bır būtaǧy siiaqty edık. Aramyzda köptegen äzıl-qaljyŋ boldy, kezdese qalǧanda aityp, köŋıl köteretınımız bar-dy.
«Qūrdasyŋ bolmasa, toiǧa barma» deidı. Qazır qūrdasymyz da sirep barady. Qataryŋ bolmasa, qaraiyp ta qalady ekensıŋ. Taǧy da bır qatarymyzdy, Dükenbaidy ajal aramyzdan alyp kettı. Taǧdyrǧa ne şara? Ökıngennen, ättegen-ailaǧannan basqa pendenıŋ qolynan ne keledı? Ylǧi da köŋılge jūbanyş qylyp aitatynymyz, artynda bala-şaǧasy qaldy. Talai kıtaptary bar, jazam degenderın jazdy.
Özı ömırde jatyp jazatyn edı, «men etbetımnen jatyp jazamyn» dep aityp jüretın Dükeŋ. Şalqalap jatyp oilanatyn, etbetınen jatyp jazatyn. Endı mäŋgı oilanatyn boldy şalqalap jatyp…
Onyŋ Almatyǧa kelıp köz jūmǧanynyŋ özınde bır simvolika bar siiaqty. Öitkenı, osy jerde es jidy, jıgıt boldy, kıtap jazdy, elge tanyldy, elın tanytty jūrtqa. Bırde jaqsy, bırde jaman, alaqūla pıkırlerdı estıdı. Ömırde de bıraz qiyndyqtardy kördı, adam retınde, jazuşy retınde. Bıraq, sonyŋ bärın Dükenbai ündemei köteretın, tözımdı edı. Jäne onyŋ jüregı auyrady dep eşkım oilaǧan joq. «Sen janyŋdy baǧasyŋ, jylyna ekı ret demalys ornyna barasyŋ. Bärımızdı o düniege attandyryp, jalǧyz özıŋ qalaiyn dep jürsıŋ be» dep äzıldeuşı edım. Qūdaidyŋ qylǧanyn qarasaŋşy!..
Ony taǧdyry Almatyǧa aidap ta kelgen bolu kerek. Adam bolǧan, azamat, jazuşy, suretker bolǧan qalaŋa baryp, qoştasyp qait degen siiaqty jazmyştyŋ özı. Mıne, Almatyda köz jūmdy. Marqūmdy Astanasyna äketıp bara jatqanda keudemnen jüregımdı me, bauyrymdy ma, büiregımdı me suyryp ketkendei boldy. Būl – qanşa äzıldesıp ötsek te, jürsek te, bızdıŋ jasymyzdaǧy adamǧa auyr tiedı eken.
Mūndai sözderdı aitamyz degen, üş ūiyqtasaq oiymyzǧa kırıp pe?! Özıŋnen būryn ketken aǧalaryŋ bar, atalaryŋ bar, solarmen tabysarsyŋ, tırşılıkte aitpaǧan sözderıŋdı solarǧa aitarsyŋ. Būl jaqta ne bolyp jatqanyn da äŋgımelersıŋ. Topyraǧyŋ torqa bolsyn, Dükenbai dosym, qūrdasym!
Azamat ESENJOL, jurnalist:
ÜNDEMEI OTYRYP ÜIRETETIN
Dünieden Dükenbai aǧa ozypty…Osy sözdı tosynnan estıgende jüregım alabūrtyp, köŋılım qabaryp, köz aldyma aiauly aǧamnyŋ bekzat bolmysy keldı. Bala kezden äigılı jazuşynyŋ şyǧarmalaryn jata-jastana oqyp edım. Keiınırek, arman quyp Astanaǧa kelgende «Mädeni mūra» jurnalynda tört jyl bırge jūmys ıstep, ärıptes boldym. Ärıptes boldym degen tym resmileu estıler, tıptı balasyndai boldym desem, artyq aitqandyq emes. Asyl aǧanyŋ bolmysy da jūmbaqtau, tylsym syrǧa toly sekıldı körınetın, köp söilei bermeitın, ıştei öz oiymen özı alysyp jüretın tūiyqtau kısı edı… Qaşan körseŋ de aq paraqqa üŋılıp, marjandai jazuyn tüzıp otyruşy edı.
Dükenbai aǧa ekeumız oŋaşada bügıngı ädebiet turaly, ömırden ötken ülken jazuşylar turaly jiı äŋgımelestık. Tıldesıp otyrǧanda aǧyl-tegıl sapyrylyp ketpei, jüregınıŋ tübınde jatqan syrlaryn şym-şymdap qana şyǧarady… Jalpy, aǧanyŋ esılıp, ekılenıp söilegenın körmeppın. Aqyryn ǧana jürıp, baiau ǧana oiyn aitatyn, jazyp jürgen şyǧarmalary turaly da eptep, jūqalap qana äŋgımeleitın. Sol kezde jazylǧan äŋgımelerınıŋ denın qoljazba küiınde de oqydym. Körkem sözdı erekşe kie tūtqan qalamger «Qara söz tüzegen saiyn qūlpyra beredı» degen tämsıldı jiı qoldanady. Aǧadan körkem sözdı qalai qūbyltyp jazudy, är sözdı ornymen paidalana bıludıŋ syryn ūǧyndym. Ol maqalany tüzegende, jai bır qarabaiyr habardyŋ özı erekşe qūlpyryp, jasanyp şyǧa keletın. Ol menıŋ şynaiy ūstazym boldy. Ündemei otyryp üiretetın.
Soŋǧy ret 9 qyrküiekte Dükenbai aǧany tuǧan künımen qūttyqtau üşın qoŋyrau şaldym. Dauysy qarlyǧyŋqy estıldı… Sonda, aiauly aǧamnyŋ ünın soŋǧy ret estıp tūrǧanymdy bılmegen ekenmın… Baqūl bolyŋyz, jany darhan jaqsy aǧa!
Joltai JŪMAT, jazuşy, dramaturg:
Qoş bol, köke!
Jeŋgemız Säulenıŋ taŋ atar-atpasta «kökeŋnen aiyrylyp qaldyq» degen dauysyn estıgen sätte tılım taŋdaiyma jabysyp, köpke deiın söilei almadym. Suyq habar ǧoi osy ölım degen! Bärımızge kezegımen kele beretın närse ekenın bıle tūrsaq ta, eşkımdı eşqaşan suyq qara jerge qimaimyz-aq! «Jüre berse eken, jüz jasasa eken» dep, ıştei ızgı niet üstınde bolasyŋ. Künı keşe ǧana edı, aǧamyz jetpıske tolyp, üiınde qazaqtyŋ belgılı-belgılı azamattaryn jinap, keŋ dastarhan jaidy. Jazuşy-ǧalymdar Äkım Tarazi, Myrzatai Joldasbekov, Nūrǧoja Oraz syndy kısıler bolǧan sol dastarhandy men jürgızıp, aǧalarǧa kezegımen söz berıp edım-au! Sol küngı asyl tılekter älı de qūlaǧymda!
Qonaqtar taraǧan soŋ tysta qoştasyp tūryp, aǧanyŋ aitqany mynau edı: «Jienjan, alpysqa tolǧanymda bır maqala jazyp edıŋ, endı taǧy da jürekjardy sözıŋdı aitsaŋ qaitedı, menıŋ bar syrymdy özgeden görı sen öte jaqsy bılesıŋ ǧoi» dep aǧalyq naz baiqatqan. Onysy «men turaly jazatyndar köp qoi, alaida, aǧaiyndyq sezım bır bölek» degenı bolar dep tüigem. Köp ūzamai «Egemen Qazaqstanda» bır bettık maqala jariialattym. Ony oqyp, aǧam balaşa quanǧany älı este. Kışkentai närsege de şyn yqylasymen quanyp, päk mınezben mäz boluşy edı.
Baladai mınezı bar, jüregı jyly, aǧaiyn-tuysqa bauyrmal aǧadan aiyrylu qandai qiyn! Älı de sene alar emespın!..
Dükeŋ bızge aqylşy aǧa bola bıldı. Bızdı, soŋynan ergen köp ınılerın, qalam ūstauǧa üiretıp, jazuşylyq jolǧa salǧan qamqor köke edı. Kei-keide «naǧaşy-jien» bolyp, ärtürlı söz aityp, jyly äzıldesıp te tūruşy ek!
Endı, mıne, äzılıŋdı de, erkelıgıŋdı de molynan tüsıne bıletın jany jomart aǧa – ülken jürektı naǧaşym myna fänide joq!
Ajalǧa ne şara!
Jatqan jerıŋız jaily bolsyn!
Qoş bol, köke!
Aigül KEMELBAEVA, jazuşy:
Qara sözdıŋ qaimaǧyn süzgen
Qazaq atamyz «dünie jalǧan» dese, qapiiada tönetın ajal äketken jaqsy adamdardy joqtap aitqan. Dükenbai aǧanyŋ esımı endı tarihqa kettı. Dükenbai aǧa naǧyz jazuşy bolatyn. Onyŋ kielı qazaq tılınıŋ mäiegın süzgen prozalyq şyǧarmalarynda keiıngı ūrpaqqa amanattaǧan, jazuǧa sanaly ǧūmyryn arnaǧan körkem söz iesı bolǧanyna eşkım daulasa almas.
Eŋ alǧaşqy balaŋ kıtabyma aǧalyq aq jol tılegen jazuşylardan alǧysöz jazǧan ülken jazuşy Dükenbai Dosjan boldy. Şyn peiılımen batasyn bergen eken, ädebiet älemı menı ögeisıtken joq. «Jaqsy söz – jarym yrys», sondai aq niettı aǧalardyŋ batasymen kögerdım dep oilaimyn. Keiınnen de Dükenbai aǧa maǧan özınıŋ yqylas-rizaşylyǧyn bıldırıp jüretın edı.
Elektrondyq poştama 2012 jyldyŋ 26 qaŋtarynda kelıp tüsken haty mende saqtauly. Öitkenı, ol jazuşynyŋ jazuşyǧa arnalǧan pıkırı retınde qūndy. Hatta tarihi derektı «Kökenai men Qalqaman» atty äŋgımemdı şynaiy yqtiiarymen süiınıp taldap bergen. Köŋılıne bek qonǧan söz tırkesterın terıp, qyzyqtap ketetın. Ruhani qoldaitynyn bıldıretın emosionaldy tūstary da bar.
Kez kelgen jazuşy ömırden ötse de artynda jarqyrap kıtaptary qalady. Özımen qosa sözı ölgennen auyry joq. Qazaqtyŋ ülken jazuşysy Dükenbai aǧanyŋ taŋdamaly kıtaptary ädbiet üşın qazynaly dep oilaimyn. Marqūmǧa iman bailyǧyn bersın, üi ışıne artynyŋ jaqsylyǧyn bersın.
Serık TŪRǦYNBEKŪLY, aqyn, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı:
Beine bır Beiımbettıŋ ülgısındei
Tūla boi –
tūnyp tūrǧan qazyna edı,
Kıtaby –
oqyrmanǧa azyq edı.
Män-jaidy mänerımen tüsındırıp,
Men jaily bır maqala jazyp edı.
Şyǧarmaŋ şamşyraqtai – araily ärı,
Tünektı ysyratyn maŋaidaǧy.
Puşkinnıŋ jyrlaryndai
Esten ketpes
Eskertkış ornatuşy eŋ talaiǧa älı.
Äiteuır, ötkızbedıŋ bosqa kündı,
Bügınge jaqyndatyp tas däuırdı.
Keremet
keiıpker bop jüruşı edıŋ,
Äzılge qaryq qylyp dostaryŋdy.
Eşkımnıŋ otyrmadyŋ sözın baǧyp,
Kördım men şyn şabytty kezıŋdı anyq.
Qoǧamǧa qajet bolǧan taqyrypty,
Aldymen tastauşy edıŋ özıŋ jazyp.
Kei kezde küi keşse de tolqymaly,
Bäiterek biıgınde ol tūrady.
Deitın jūrt:
– Dükenbaidyŋ kıtaptary
Tübınde bır dükendı toltyrady.
Olja ǧyp oqyrmanǧa
Ol jazǧanyn,
Körınıp
iesındei ken-qazbanyŋ.
Astynda qalatyndai otyratyn,
Üiılgen tau-tau bolyp qoljazbanyŋ.
Öttı ol ataǧyna kır tüsırmei,
Qalamyn qoldan äste bır tüsırmei.
Jazdy ol künı-tünı qajymastan,
Beine bır Beiımbettıŋ ülgısındei.
E, Düke, şynymenen ketkenıŋ be?
Qaraimyz
qimai endı ötken künge.
Şyn şeber şäkırtterıŋ
Şyǧar älı –
Özıŋnıŋ tälım alyp mektebıŋde.
Jasūlan ABDRAMANOV, Memleket tarihy institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı:
Qalyŋ qazaqtyŋ qabyrǧasyn qaiystyrǧan qaza
Jeksenbı künı belgılı jazuşy Dükenbai Dosjannyŋ ömırden ozǧandyǧy turaly qaraly habar qalyŋ qazaqtyŋ qabyrǧasyn qaiystyryp öttı. Sūm ajal bır kemeŋgerımızdı ortamyzdan alyp kettı.
Suyq habardy estıgende erıksız közıme jas alyp, tıptı sene almadym. Köz aldyma Dükenbai kökemmen bolǧan sonau balalyq şaqtan bergı kezdesulerım kelıp jatty. Erekşe kezdesulerdıŋ bırı mektep qabyrǧasyndaǧy bastauyş synypta oqyp jürgen kezımde bolyp edı. Jazuşy bır top oquşynyŋ arasynan menı şaqyryp, aty-jönımdı sūrap, «öskende kım bolǧyŋ keledı?» dep sūraǧan. Müdırmesten: «Sız siiaqty mäşhür jazuşy bolyp, qyzyqty kıtaptar jazamyn» dedım. Ol mäz bolyp, özınıŋ qalamsaby men bırneşe kıtabyn estelıkke syilap edı.
Aitpaqşy, būǧan deiın, men Dükenbai kökemmen säbi şaǧymda jüzdesıppın. Qalamgerdıŋ auylǧa kelgenın estıgen äjem menı arqasyna salyp, Dükeŋe alyp baryp, tükırtıp, batasyn alǧan eken. Būl – menıŋ bır jasqa endı tolǧan kezım.
Keiınnen jazuşymen mektep qabyrǧasynda, studenttık şaqta jiı kezdesıp, hat almasyp tūrdyq. Şyǧarmalarynan alǧan äserlerımdı aityp, basqa da saualdar qoiyp, onyŋ jiı mazasyn aluşy edım. Jäne jazǧan hattarym eşqaşan jauapsyz qalǧan emes. Ömırınıŋ alpys jylyn qazaqtyŋ ädebietı men mädenietın körkeitu jolyna arnap, artyna qisapsyz mol mūra qaldyrǧan Dükenbai kökemızdıŋ jatqan jerı jaily, jany jännatta bolsyn!
Astana qalasynyŋ äkımdıgı belgılı jazuşy, körkemsöz şeberı, Memlekettık syilyqtyŋ iegerı
Dükenbai Dosjannyŋ
ömırden ozuyna bailanysty, marqūmnyŋ otbasynyŋ, tuǧan-tuystary men jaqyndarynyŋ qaiǧylaryna ortaqtasyp, köŋıl aitady.
