El Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧy merekesıne orai arqaly aqyn, dramaturg halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Serık Tūrǧynbekūlymen egemendık jaily sūhbattastyq.
– Serık Tūrǧynbekūly, elımız üşın būl jyldyŋ maŋyzy zor ekenı sözsız. El Täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧyn atap ötıp jatyrmyz. Būl meiram barlyq merekeden erekşe körınuı tiıs. Osy rette ūlttyq meiramymyz öz deŋgeiınde toilanyp jür me? Ūlyq mereke Jaŋa jyldyŋ köleŋkesınde qalyp jatqan joq pa? Osyǧan bailanysty pıkırıŋızdı bılsek.
– Qūdaiǧa şükır, elımızde toi köp. Bıraq sol toilardyŋ ışındegı eŋ biıgı – Täuelsızdık künı boluǧa tiıs. Öitkenı bızdıŋ eldıŋ tırlıgınıŋ jäne jetıstıgınıŋ barlyǧy da täuelsızdıkke kelıp tıreledı. Täuelsızdıktıŋ arqasynda jeke el bolyp, barşa älemge tanyldyq. Täuelsızdıktıŋ arqasynda jaŋa astanamyz boi köterdı. Eger täuelsızdık bolmasa, osynyŋ bırı de bolmas edı. Sondyqtan täuelsızdıktı jalaŋ toi retınde ǧana ötkızbei, sanaly oi retınde qabyldauymyz kerek.
Ras, Keŋes ükımetınıŋ basty merekelerınıŋ bırıne ainalǧan jaŋa jyldy älı de öz deŋgeiınen tüsırmei, alaulatyp-jalaulatyp toilau dästürge ainalǧan. Tıptı, ärbır otbasy 1 qaŋtarǧa qaraǧan tünın saǧattyŋ tyqylyna deiın taǧatsyz kütıp, şynyaiaq qaǧystyru dästürı bır saiabyrlaǧan joq. Dūrys-aq. Alaida elımızdıŋ eŋ basty merekesı – Täuelsızdık ūmytylmauy qajet. Olai deitınım, jeltoqsan aiy bastalysymen-aq är qalanyŋ ortalyq alaŋdarynda Jaŋa jyl şyrşasy boi köterıp, alystan menmūndalap tūrady. Söitıp, kelesı jyldyŋ basynda keletın Jaŋa jylǧa daiyndyq bastalady. Ol azdai mekemeler men mektepter, oqu oryndary Jaŋa jyl toiynyŋ qamyna kırısedı. Al osy merekenı 16 jeltoqsandaǧy Täuelsızdık merekesın toilap bolǧannan keiın qolǧa alsaq, dūrys bolmai ma?! Sonda ūly toi qolsozym jerde tūrǧanda şyrşalatyp şyǧa keletınımızdı qalai tüsındıruge bolady? Jaŋa jyl merekesı eşqaida qaşpaidy. Esesıne egemendık toiyn keŋ toilap, tūǧyrynda bekıte tüsu – basty mındetımız ekenın ūmytpaǧanymyz jön. Sebebı Täuelsızdık – būl, eŋ aldymen, ruh bostandyǧy.
Egemendıktı tek Keŋes Odaǧynyŋ ydyrauymen ǧana bailanystyruǧa bolmaidy. Būl – qate pıkır. Sebebı egemendık öz aiaǧymen kelgen joq. Qazaq halqy egemendıkke jetu jolynda qanşama qan tögıp, qanşama azamattarymyz qūrban boldy. Täuelsızdık – öz jerınde erkın ömır süreiın degen qazaq halqynyŋ eŋ biık armany. Ol – azattyqty aŋsaǧan Alaş arystarynyŋ ideiasy. Endı osy täuelsızdık tūsynda bız baiaǧydan ūrpaǧyna amanat etıp qaldyrǧan batyrlarymyz ben asyldarymyzdyŋ armanyn aiaq asty etuge eş haqymyz joq. Ol eşqandai da merekenıŋ tasasynda qalmauy tiıs. Olai bolmaǧanda, arymyzǧa syn.
– Sızdıŋ bas qala tūrǧyny atanǧanyŋyzǧa tura 23 jyl tolǧan eken. Köz aldyŋyzda boi kötergen elordany jyrlaryŋyzǧa arqau qylyp, şabytyŋyzǧa şabyt qostyŋyz. Osy uaqyt ışınde körkemdıgıne köz toimastai bolyp özgergen şaharǧa köŋılıŋız tola ma?
– İä, men özımdı astanamen bırge jasap kele jatyrmyn dep esepteimın. Öleŋderımnıŋ de astanamen tıkelei bailanysy bar. 1998 jyly köşıp kelgen alǧaşqy jyldary elorda Almatyǧa qaraǧanda tym şaǧyn şahar bolyp körıngenı ras. Eskı qala erke Esıldıŋ oŋ jaǧalauynda oryn tepken. Al özennıŋ sol jaǧalauy, tıptı, jazyq dala bolǧan edı. Sol jyldary säulettı qūrylystar boi köterıp, keşegı Aqmola adam tanymastai özgeredı dep kım oilaǧan?! Degenmen, jaŋa astananyŋ bolaşaǧyna bır adamdai sendık. Būl senım aqtaldy. Bügın el astanasy – täuelsızdıktıŋ tūǧyry ǧana emes, sonymen qatar memleketımızdıŋ basty brendıne ainaldy. Egemendık jyldary qol jetkızgen är biıgımız ben jetıstıgımızdı osy astanamen ölşeitın boldyq. Atap aitqanda, bas qalada qanşama forumdar, jinalystar, sezder ötıp, şahardyŋ säuletı de, däuletı de körıne bastady. Būl barşamyzdy quantqany sözsız. Nūr-Sūltan – Tūŋǧyş Prezidentımızdıŋ erlıgı, megajobasy ekenın moiyndauymyz kerek. Toqsanynşy jyldardyŋ toqyrau jyldarynda Elbasynyŋ osy maŋyzdy bastamany köteruı täuekelge bel bailap, jasalǧan ūly ısterdıŋ nätijesı dep tüsınemın.
Bıraq bügıngı astana bır künde boi kötergen joq. Täuelsızdık ornap, sonyŋ nätijesınde salynǧany anyq. Degenmen, būl – elımızdı jaudan naizanyŋ ūşymen qorǧap, bolaşaq ūrpaqqa amanattaǧan ata-babalarymyzdyŋ armany. Olar qazaq jerınde laiyqty ülken astana bolsa eken dep armandap kettı. Kıtaptardan, maqalalardan oi-pıkırlerdı oqyp otyrsaq, köbısı kelısıp qoiǧandai osy Aqmoladaǧy Qaraötkeldı aitady. Mäselen, Älihan Bökeihannyŋ özı tuyndylarynda «Qazaqqa astana bolarlyq jer – Esıldıŋ Qaraötkelı» dep anyq jazǧanyn bılemız. Astanany Taşkentke köşıru kerek nemese basqa qalaǧa auystyru qajet degen dau tuǧanda Säken Seifullin de özınıŋ tuǧan jerı, tuǧan elı esebınde Aqmolany ūsynǧan. Qazaqtyŋ är öŋırı de jaqsy ǧoi. Bıraq ekonomikalyq, saiasi jaǧynan da mol mümkındık beretın Aqmola ekenın ol kısıler jaqsy bılgen. Qazaqtyŋ jer bederın bılıp, tamyryn sezıp, tabanymen kezıp, kenın arşyǧan akademik Qanyş Sätbaev ta būl turaly pıkırın batyl jetkızgen eken.
– Egemendık jyldary joǧalǧanymyz tabylyp, öşkenımız jandy. Degenmen bügınderı memlekettık tıl mäselesı älı de kün tärtıbınen tüser emes. Tuǧan tıldıŋ märtebesın köteru üşın ne ısteuımız kerek dep oilaisyz?
– Oryndy sūraq. Jeke memleket bolǧanyna şirek ǧasyr uaqyt boldy. Dese de, tıl mäselesı şeşımın tabar emes. Bızdıŋ tıldı damytuǧa qosqan ülesımızden görı, sony qalai damytamyz degen dau-damai, talqy-tartysymyz köp. Qarajat bolsa, biudjetten bölınıp jatyr. Bıraq, sodan nätije bar ma? Qazaq tılın keibır özge etnos ökılderı yntalanyp üirenıp jatqanda, öz aramyzda tıl bılmeitınder barşylyq. Tuǧan tılın bılmegen qazaqtyŋ bolaşaǧy qandai bolmaq. Bügıngı taŋda düŋgırşekterden qazaq tılınde şyqqan gazet-jurnaldardy tappaisyz. Bar bolǧannyŋ özınde sony satyp alyp jatqan qazaq kemde-kem. Al Reseidıŋ arzan gazet-jurnaldary körıngen düŋgırşekte tolyp tūr.
Menıŋ oiymşa, tıldı damytu üşın «qazaq tılın bılmeseŋ, saǧan barlyq jerde esık jabyq» degendı paidalanǧan jön bolar edı. Söitıp, memlekettık tıldı eskermegen, onyŋ qoldanys aiasyn şektegen mekemelerge aiyp salsa, tuǧan tılın bılmegen nebır basşyǧa şara qoldanatyn bolsa, özgelerı bırden tärtıpke keler edı. Qazır köşege şyǧa qalsaŋyz, jarymjan haldegı qazaqşa jarnamalardy köresız. Stildık jäne grammatikalyq qatelerı örıp jürgen būl jarnamalar bükıl oblys ortalyqtarynda bar. Al sol qate jarnamalarǧa, ūran sözderge, esık maŋdaişasyndaǧy ataularǧa jıbergen qatesı üşın aiyppūl salynsa, şeneunıkter tez esın jiiar edı. Osynyŋ bärı talaptyŋ joqtyǧynan bolyp otyr. Tıl mäselesın tek qana sonymen ainalysatyn mekemelerdıŋ qanjyǧasyna bailap qoiu dūrys emes. Tıl aldymen barlyq qazaq üşın kerek. Öitkenı būl memlekettıŋ iesı de, kiesı de – qazaq.
– Sūhbattaryŋyzdyŋ bırınde elordada Alaş arystaryna arnalǧan eskertkışterdıŋ ornatylmaǧanyna qynjylǧan edıŋız. Armanyŋyz oryndalyp, biyl astanada Alaş ardagerlerıne bırneşe eskertkış boi köterdı. Sızdıŋ oiyŋyzşa, bız Alaş arystarynyŋ qadırıne jete aldyq pa?
– Qūdaiǧa şükır, Nūr-Sūltanda eskertkışter bar. Elorda täuelsızdıktıŋ qalasy ǧoi. Alaida biylǧa deiın sol täuelsızdık jolynda qūrban bolǧan Alaş arystarynyŋ bırde-bıreuınıŋ eskertkışı bolǧan joq edı. Olardyŋ eskertkışterı basqa qalada bolmasa da, elordada bolyp, halyqtyŋ ruhyn köterıp tūruy qajet. Älihan Bökeihannyŋ 150 jyldyǧy öttı. Kelesı jyly Alaş qozǧalysynyŋ ruhani kösemı, memleket jäne qoǧam qairatkerı, qazaq tıl bılımı men ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın qalauşy, aqyn Ahmet Baitūrsynūlynyŋ da tuǧanyna 150 jyl tolady. «Eşten keş jaqsy degendei», 2021 jyly seŋ būzyldy. Jaz ailarynda bas qalada Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly jäne Mırjaqyp Dulatūly syndy ūltymyzdyŋ ūly tūlǧalaryna arnalǧan eskertkıştıŋ saltanatty aşylu räsımı öttı. Soǧan qatty quanyp qaldyq.
Jūmabek Täşenevke de eskertkış ornatu kerek degen äŋgıme köpten berı aitylyp jürgen edı. Sonda erlıgımız, ūltymyzdyŋ taǧdyry tas müsınderden-aq körınıp tūrar edı. Būl ūrpaq pen ūlt üşın kerek. Osyǧan deiın Nūr-Sūltanda ūly tūlǧamyzǧa köşe aty berılgen bolsa, juyrda mektepke esımı qoiyldy. Al Täuelsızdıktıŋ 30 jyldyǧy qarsaŋynda Äskeri-tarihi muzei janyndaǧy alaŋda körnektı memleket qairatkerı, elımızdıŋ güldenuıne ülken üles qosqan Jūmabek Täşenevke eskertkış aşyldy.
Älihan Bökeihannyŋ 155 jyldyǧy Täuelsızdık merekesı aiasynda ötıp jatyr. Alaida soŋǧy uaqytqa deiın Qaraǧandyda Älihan Bökeihanǧa bır audan da bere almai keldık. Abyroi bolǧanda, juyrda Oktiabr audany eskı ataudan arylyp, Alaş kösemınıŋ esımı berıldı. El-jūrt üşın qūrban bolǧan oǧlandarymyzdy qaşan da ūlyqtauymyz qajet. Ötkendı eske alyp, sonyŋ syryna qanyqtyratyn, mūŋyna moiynūsyndyratyn qasterlı toi boluy kerek.
– Äŋgımeŋızge raqmet!
Qanat ATAMANOV
