Baiqoŋyr – ǧaryş qaqpasy. Al onyŋ däl bızdıŋ jerımızde ornalasuy elımızdıŋ tarihi maŋyzyn arttyra tüstı. Bügınde täuelsız Qazaqstannyŋ ärbır büldırşını «ǧaryşker» boludy armandap ösude. Ǧaryşty igeru örkeniettı älemnıŋ basty mäselesıne ainalǧany da anyq. Būl sala – Jer şaryndaǧy ekonomikalyq damudyŋ, adamzatqa qajettı türlı igılıkterdı jüzege asyrudyŋ maŋyzdy tetıgı.
azır orbitaǧa zymyran ūşyru üirenşıktı närsege ainalǧandai. Keŋıstıkte Halyqaralyq ǧaryş stansiiasy jūmys ısteidı. Marsqa baru da jiıledı. Tıptı turistık saiahat ūiymdastyratyndai kezeŋge de jettık. Ǧaryşty baǧyndyru Baiqoŋyrdan bastalǧan. 1957 jyly adamzat tarihyndaǧy tūŋǧyş jerserıgı ūşyryldy. 3 jyldan keiın Iýrii Gagarin qazaq dalasynan «Kettık!» dep ǧaryşqa alǧaş ret attandy. Al 1969 jyly AQŞ-tyŋ aŋyzǧa toly «Apollon-11» missiiasy Aiǧa qondy. Biyl el täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧymen qatar Iýrii Gagarinnıŋ ǧaryşqa ūşqanyna 60 jyl toldy. Keŋes ǧaryşkerı Iýrii Alekseevichtıŋ kök jüzıne samǧap, aspan älemıne alǧaş jol aşuy bükıl älemdık ǧylymnyŋ airyqşa serpınmen qaryştap damuynyŋ jarqyn körsetkışıne ainaldy. Būl teŋdessız tarihi qadam bızdıŋ elımızde, Qazaqstannyŋ qasiettı topyraǧynda jasaldy. 65 jyldan berı älemdegı eŋ ırı ǧaryş ailaǧy bolyp sanalatyn «Baiqoŋyrdan» osy uaqytqa deiın 150 ǧaryşker kökke köterılıp, ǧalamnyŋ şeksız keŋıstıgın baǧyndyryp qaitty. Būl jerden keŋestık kemeler, sosyn Resei men şetel kemelerı ǧaryşqa ūşty.
Ǧaryşqa ūşudy qiial jetegıne berılgen kez kelgen jan armandaǧanmen, oǧan ümıtkerdıŋ jeke psihologiialyq jäne fizikalyq daiyndyǧymen qosa, maqsatty baǧdarlamasy boluy şart. Ärine, saiahatşy retınde ǧaryşqa ūşu qazırgı kezde eşkımge taŋsyq emes, al qoǧamǧa, adamzat balasyna paidaly ıs tyndyryp qaitu üşın de ülken ǧylymi ızdenıs pen yjdahattylyq qajet. Bızdıŋ elden ǧaryşqa ūşqan üş azamatymyz da būl jaǧynan qazaq halqyn jerge qaratqan joq, qaita ǧylymi eŋbekterı arqyly elımızdıŋ mereiın üstem etıp, küllı adamzat balasyna paidaly ıs tyndyryp qaitty.
Toqtar Äubäkırov dese – bärımızdıŋ köz aldymyzǧa jaidary jüzdı, qūryş denelı, qaisar azamattyŋ şuaq şaşqan nūrly beinesı jylyūşyrap kele qalady.Toqtar Äubäkırov dese, būdan otyz jyl būryn bar qazaqtyŋ tuyn köterıp, ruhyn asqaqtatyp onyŋ ǧaryşqa attanǧan ūmytylmas sätı eske tüsedı. Bügınde qalyby qyran tektes qaisar janǧa degen qazaqtyŋ ıltipaty älı künge deiın bır mysqal kemıgen emes. Ol – dybystan da ozǧan eŋ quatty keŋestık 50 äskeri ūşaqtyŋ tūsauyn kesken ataqty synaqşy-ūşqyş. Sol keŋes zamanynyŋ özınde äskeri aviasiiadaǧy airyqşa jetıstıgı üşın Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna kırgen. Ol – Düniejüzılık aviasiia muzeiınde (AQŞ) esımderı mäŋgılıkke märmar tasqa qaşalyp jazylǧan ırıktı on äskeri ūşqyştyŋ üşınşısı. Qazaq üşın mūnyŋ eşqaisysy eşqaşan da köptık etken emes, bıraq… osy jyldar ışınde Toqtar Äubäkırovtı janyndai jaqsy köretın qazaq halqy üşın ol tek – tūŋǧyş ǧaryşker. Ǧaryşker bolǧanda, ataq-abyroiy, salmaqty tür-sipaty, jymiǧan jyly külkısı bar sänımen, ärımen üilesken süiıktı ǧaryşker. Bırde öte bılımdar, bılgır qytailyq professor-därıger Toqtar aǧamyzdyŋ ǧaryşker ekenıne senbei-aq qoiady!.. Nege? Adamnyŋ dene jaratylysynyŋ känıgı käsıbi mamany – fiziolog ǧalym basyn şaiqai-şaiqai taŋdanyp, aqyr soŋynda moiynsūnǧany şyǧar, süisıne kelıp Toqtar aǧaǧa qolyn ūsynady. Ǧaryşta adam süiegındegı kalsii elementı termen bırge suşa aǧyp ketedı degenı jäne bar… Toqtar Äubäkırovtıŋ ǧaryştan oralǧanda Jerge öte qinalyp tüsken jaiyn köpşılık köpke deiın tüsıne almai jürdı. Onyŋ män-jaiyn sūraǧanda: «Qaituǧa bır täulık qalǧanda ūiqym kelmedı. Sodan soŋ saparlas ärıptesterdıŋ jūmysyn jeŋıldetu üşın olarǧa jaǧdai jasadym, bar jūmysty moinyma aldym. Olar demaldy. Onyŋ üstıne, Jerge top ete tüskende şar kabinadaǧy sapyrylysa qūlaǧan bırneşe konteiner menı basyp qaldy» degen eken. Ol ras. Būl jaily tūŋǧyş ǧaryşkerımızdıŋ küllı fiziologiialyq bolmysynan bır mın tappaǧan qytai därıgerı onyŋ moiyn omyrtqasyndaǧy zaqymdandanǧan syzatty körgende, Toqtar aǧanyŋ synaqşy-ūşqyş ärı ǧaryşker ekenın bılgende ǧoi, «Mümkın emes, mümkın emes…» dep şalqasynan tüskenı. «Ǧaryş keŋıstıgınde salmaqsyzdyq jaǧdaiynda mynadai syzatpen janyŋyz auyrmai qalai şydadyŋyz?» degenı şyǧar, bälkım.
Ekınşı ǧaryşkerımız Talǧat Mūsabaevqa ǧaryşqa üş ret ūşu baqyty būiyrypty. Ol 1994 jyly «Soiuz TM-19» kemesımen ǧaryşta 126 kün boldy. Al ekınşı ret «Soiuz TM-27» kemesımen ūşqanda ǧaryşta 208 kün bolyp, erekşe erlık körsettı. Qazaq ǧaryşkerı korabl bortynan aşyq ǧaryş keŋıstıgıne bes ret şyǧyp, 30 saǧat 8 minut aspan aiasynda qalyqtady. Osyndai körsetkışımen Ginnestıŋ rekordtar kıtabyna engızılgen T.Mūsabaev 2001 jyly taǧy bır märte ǧaryşqa ūşty. Būl joly «Soiuz TM-32» kemesımen 8 kün ǧaryşta boldy. Talǧat Amangeldıūlynyŋ jalpy ǧaryşta bolǧan uaqyty – 341 kün 9 saǧat 48 minut. Säl kem 1 jyl! «Qazǧaryş» ŪK Ǧaryş tehnikasynyŋ arnaiy konstruktorlyq-tehnologiialyq biurosynyŋ direktory bolǧan Marat Şymyrbaev kezınde «Qazaqstan ǧaryşta bolǧan merzımı jönınen düniejüzınde üşınşı oryndy iemdenedı. Talǧat Mūsabaev jarty jyldan ekı ret boldy. Onyŋ aldynda ǧaryşqa Toqtar Äubäkırov ūşty. Būl jaǧynan älemde bırınşı – Resei, öitkenı būl elden ūşqan ǧaryşkerler köp. Olardyŋ ärqaisysynyŋ ǧaryşta bolǧan merzımın qosqanda, bırınşı oryndy iemdenıp tūr. Ekınşı – AQŞ. Üşınşı orynda – Qazaqstan. Mūny köp adam bıle bermeidı, tıptı ǧaryşker Talǧat Amangeldıūlynyŋ özı mūny menen estıp taŋǧalǧan» degen edı.
Qos ǧaryşkerımızdıŋ jūldyzdy jolyn 2015 jyly 2 qyrküiekte Aidyn Aiymbetov jalǧastyrdy. «Soiuz TMA-18M» kemesı 4 qyrküiekte Halyqaralyq ǧaryş stansasymen tüiıstı. Ol «Qazǧaryştyŋ» ǧylymi baǧdarlamasy boiynşa Aral jäne Kaspii teŋızderıne monitoring jürgızdı. Mikrogravitasiia barysynda mikrobölşekterdıŋ fizikalyq erekşelıkterıne zertteuler jasady. Atalǧan şaralar otandyq ǧalymdardyŋ termoiadrolyq energetika, medisina, nanotehnologiia jäne tamaq önerkäsıbı salalaryndaǧy zertteulerınde kädege jaraityn bolady. Ǧaryştaǧy saparyn sättı qorytyndylaǧan Aidyn Aiymbetov on künnen soŋ jerge oraldy.
Älemde 200-den astam memleket bolsa, solardyŋ qatarynda ǧaryşqa öz perzentın ūşyrǧan elder sausaqpen sanarlyqtai ǧana. Älemde öz ūltynan üş nemese odan da köp azamaty ǧaryşqa köterılgen 9 ǧana memleket bar eken. Mıne, solardyŋ qatarynda bızdıŋ de elımız bar. «Erım deitın el bolmasa, elım deitın er qaidan şyǧady?». Basqasyn bylai qoiǧanda, üş ǧaryşkerımızge de Qazaqstan Respublikasynyŋ Halyq Qaharmany ataǧy berılgen. Eldıŋ batyrlaryna degen qūrmet-qoşemetı talai öskeleŋ ūrpaqtyŋ armanyna qanat bıtıretını sözsız.
Ǧaryşqa sapar jasau adamzat balasynyŋ jai ermegı emes, būl – aqparattyq ǧasyr däuırınde asa maŋyzdy sala. Ǧaryş qyzmetın damytu arqyly ekonomikanyŋ köptegen salasyna tyŋ serpın beruge bolatynyna köz jettı. Ǧaryş qyzmetı bailanys, aqparattandyru, geologiia, auyl şaruaşylyǧy, qorşaǧan ortany qorǧau, qorǧanys jäne qauıpsızdık siiaqty türlı salalarda qajet bolatyn jäne memlekettık maŋyzy bar mındetterdı şeşuge mümkındık beredı. Tıptı, jahandyq auqymdaǧy mäselelerdı şeşude de ǧaryştyq qūraldardy paidalanudyŋ özektılıgıne män berıle bastady. Bäsekege qabılettılık üşın de ǧaryş tehnologiialaryn önerkäsıptık öndırıske engızu maŋyzdy bolyp otyr. Qazır älemdegı ǧaryş derjavalary degende aldymen Resei, AQŞ, Fransiia, Ukraina, Qytai, Ündıstan, Japoniia jäne İzrail siiaqty elder auyzǧa oralady. Osy elderdıŋ qatarynan körınuge bızdıŋ de mümkındıgımız mol. Eŋ bastysy – Baiqoŋyr älemdegı eŋ ırı jer betı ǧylymi ǧaryş poligony ekendıgı. Onyŋ basty jäne kömekşı nysandarynyŋ jalpy audany – 6717 şarşy şaqyrym. «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧy – halyqaralyq maŋyzdy nysan. Qazır düniejüzınde şamamen 30 ǧaryş ailaǧy jūmys ıstep tūr. Solardyŋ ışınde eŋ belsendısı Baiqoŋyr ekenın özgeler moiyndaidy. Baiqoŋyr 2050 jylǧa deiın Reseige jalǧa berılgenın bärımız bılemız. Qazır soltüstıktegı körşı memleket «Vostochnyi» ǧaryş ailaǧyn saluǧa barynşa küş jūmsap otyr. Uaqyttyŋ synaptai syrǧyp öte şyǧatynyn eskersek, «Resei Baiqoŋyrdan bas tartqan jaǧdaida bız ony ūstap tūruǧa qauqarymyz bar ma?» degen sūraq sanany şarlap ötedı. Bylai alyp qaraǧanda, sonşalyqty qam-qareketsız emespız. Salada maman daiarlauǧa bıraz köŋıl audarylyp keledı. Ǧaryş salasynda elımız Reseiden bölek Fransiia, İzrail, Ündıstan elderımen ükımetaralyq kelısımge qol qoiyp, İtaliia, Koreia, Japoniia, Ukrainanyŋ ǧaryş agenttıkterımen bırlese jūmys ısteuge kelıssözder jürgızgen. Demek, Baiqoŋyrdyŋ mümkındıgın özgeler de paidalanuǧa ket ärı emes. Ǧaryş salasyna qatysty İndustriialandyru kartasyna tört ırı jobany ıske asyru közdelgen. Olar: «KazSat» bailanys jäne aqparat taratu jüiesın qūru, jerdı qaşyqtyqtan zondtaudyŋ ǧaryştyq jüiesın qūru. «Baiqoŋyr» ǧaryş ailaǧynda «Bäiterek» ǧaryş-zymyran keşenın qūru jäne ǧaryş apparattaryn qūrastyru-synau keşenın qūru.
Qazır elımızde «KazSat-2» jäne «KazSat-3» ǧaryş apparattarynyŋ toptamasy qūrylyp, elımız «KazSat» sputniktık bailanys pen habar taratudyŋ ǧaryştyq jüiesınıŋ tolyqqandy iesı atandy. Onyŋ qūramyna ǧaryş apparattaryn jerden basqaru keşenı men bailanysty baqylau jüiesı – «Aqköl» ǧaryş bailanysynyŋ ortalyǧy jäne Almaty qalasy maŋyndaǧy qosymşa jerden basqaru keşenı – «Kökterek» ǧaryş bailanysynyŋ ortalyǧy kıredı. Demek, Baiqoŋyr Reseige jalǧa berılgenmen elımızdıŋ būl saladaǧy atqaryp jatqan jūmystary auqymdy, alǧa qoiyp otyrǧan maqsaty aiqyn.
