2020 jylǧy 1 qyrküiekte Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Parlament palatalarynyŋ bırlesken otyrysynda jariialanǧan «Jaŋa jaǧdaidaǧy Qazaqstan: ıs-qimyl kezeŋı» atty Qazaqstan halqyna Joldauy elımızdıŋ qarqyndy damuynyŋ aldaǧy jolyn aiqyndap berdı.
Äsırese, älemdı äbıgerge salǧan pandemiia kezınde Qazaq elınıŋ alǧan baǧyty men ūstanǧan jolynan jaŋylmauy üşın auyz toltyryp aituǧa bolatyn auqymdy ūsynystar jasalyp, tiıstı tapsyrmalar berıldı. Osylaişa atalǧan Joldauda maŋyzdy strategiialyq, äleumettık, ekonomika salalaryna basa nazar audaryldy.
Joldaudyŋ II-bölımınde «Jaŋa jaǧdaidaǧy ekonomikalyq damuǧa» qatysty özektı mäseleler köterıldı jäne ony şeşudıŋ naqty joldary aiqyndaldy.
Sondyqtan Joldauda «Elımızdıŋ jaŋa ekonomikalyq baǧdary basty jetı qaǧidatqa negızdeluı kerek» delıngen. Olar tömendegıler:
1. İgılıkter men mındetterdıŋ ädıl bölınısı;
2. Jeke käsıpkerlıktıŋ jetekşı rölı;
3. Ädıl bäsekelestık, käsıpkerlerdıŋ jaŋa buyny üşın naryq aşu;
4. Önımdılıktı köbeitu, ekonomikanyŋ auqymdylyǧyn jäne tehnologiialyq sipatyn arttyru;
5. Adami kapitaldy damytu, jaŋa ülgıdegı bılım salasyna investisiia tartu;
6. «Jasyl» ekonomikany damytu, qorşaǧan ortany qorǧau;
7. Memleket tarapynan däiektı şeşımder qabyldau jäne sol üşın qoǧam aldynda jauapty bolu.
Būl rette bäsekege qabılettılıgımızdı körsetetın artyqşylyǧymyzǧa jäne naqty mümkındıkterımızge süienuımız kerek dep atap öttı Prezidentımız.
Qazaqstan aldynda tūrǧan asa maŋyzdy mındet – önerkäsıptı damytu, öz önımderın öŋdeu jäne investisiia tartu boiynşa jūmys küşeitıledı.
Bäsekelestıktıŋ, şaǧyn jäne orta biznestıŋ örkendeuı – tabiǧi resurstarǧa täueldılıktı tömendetu arqyly ekonomikany küşeitu; azamattardyŋ bastamalaryn damytu; halyqtyŋ ömır süru sapasyn arttyruǧa jaǧdai jasau siiaqty üş bırdei maŋyzdy mındettı oryndauǧa mümkındık beredı.
Şaǧyn jäne orta biznes (ŞOB) kürdelı kezeŋdı bastan ötkerude. Şyn mänınde, pandemiianyŋ zardaby osy salaǧa auyr tidı.
Ekonomikanyŋ şekken zardabyn eŋseru üşın 700 myŋnan astam käsıpkerge salyq jeŋıldıkterı berıldı.
Şaǧyn jäne orta biznestı qoldau üşın memleket salyq jeŋıldıkterın jasaumen qatar tölemderdı keiınge qaldyrdy jäne jeŋıldık şarttary men nesielerdı qaita qarjylandyruǧa mümkındık berdı. Tiıstı memlekettık organdarmen bırge ŞOB-qa berılgen barlyq nesieler boiynşa paiyzdyq mölşerlemenı 6 paiyzǧa deiın memlekettık subsidiialardy qamtamasyz etu boiynşa jūmys jürgızıledı. Subsidiialau Tötenşe jaǧdai jariialanǧan sätten, iaǧni 2020 jylǧy 16 nauryzdan bastap 12 ailyq kezeŋdı qamtidy.
ŞOB-tyŋ jalpy ışkı önımdegı ülesı 2025 jylǧa qarai 35 paiyzǧa deiın, al jūmyspen qamtylǧandardyŋ sany 4 mln adamǧa deiın köbeiuı kerek. Būl osy salany damytuǧa baǧyttalǧan jūmystardyŋ basty nätijesı bolmaq.
Joldaudyŋ är bölıgı, är söilemı Qasym-Jomart Kemelūly ıske asyryp jatqan «Halyq ünıne qūlaq asatyn memleket» tūjyrymdamasymen tyǧyz astasqanyn baiqauǧa bolady. Joldau qazaqstandyqtardy mazalaǧan eŋ kökeikestı mäselelerge qūrylyp otyr. Solardyŋ bırden-bırı – eŋbek önımdılıgın arttyru, adami kapitaldy küşeitu, jaŋa ülgıdegı bılım salasyna investisiia tartu.
Adami kapitalynyŋ bäsekege qabılettılıgı – otandyq ekonomikamyzdyŋ özektı problemasy. Būl – tek qana käsıbi bılıktılıgı joǧary qadrlardyŋ tapşylyǧy ǧana emes, sonymen qatar eŋbek önımdılıgı deŋgeiınıŋ azdyǧy.
Adami kapitaldyŋ maŋyzdy qūramdas bölıgı – būl eŋbek, onyŋ sapasy men önımdılıgı. Öz kezegınde eŋbek sapasy halyqtyŋ mentalitetı men ömır süru sapasyna bailanysty. Qazaqstandyq önımnıŋ energiia tūtynuy ösımge bailanysty tiımdı öndırısı bar elderge qaraǧanda ekı ese nemese üş ese östı. Al eŋbek önımdılıgı damyǧan eldermen salystyrǧanda bırneşe ese tömen. Tömen önımdı jäne sapasyz jūmys küşı jinaqtalǧan qazaqstandyq adami kapitalyn edäuır azaitady, onyŋ sapasyn tömendetedı.
Basty mäselenıŋ bırı – eŋbek önımdılıgın arttyru bolyp tabylady. Öitkenı halyqtyŋ materialdyq äl-auqaty men mädeni därejesın köteru, jeke adamnyŋ jan-jaqty damuy üşın qolaily jaǧdailar jasau osy problemamen özektes.
Sonymen eŋbek önımdılıgın arttyru degenımız – ol zamanǧa laiyqty jaŋa tehnologiialardy elımızge jetkızıp igeru, adamdardyŋ bäsekelestık qabıletın arttyru, eŋbek täjıribesın şyŋdau, bılım men densaulyǧyn nyǧaitu, qoǧamnyŋ aldyŋǧy legınde jürıp otyruy tiıs ǧylymdy damytu, qoǧamda ärkım özınıŋ qabıletı men eŋbegıne säikes igılık köre alatyndai ädılettı qarym-qatynastar men zaŋdardy ornyqtyru, eŋbek sıŋırmei baiityn jemqorlyqqa jol bermeu degen söz. Atalǧan mındettı jüzege asyrudyŋ qiyndyǧy da – osynda. Ol keşendı ädıs-täsılderdı qalyptastyrudy qajet etedı.
Sondyqtan aldaǧy jyldary basty mındetterdı jüzege asyruda ekonomikany jedel industriialandyru jäne innovasiialardyŋ negızınde ǧana eŋbek önımdılıgınıŋ şūǧyl artuyna qol jetkızıledı. Būl mındettı jüzege asyru adami kapitaldy damytudyŋ negızgı qūramdaryn oidaǧydai oryndauǧa tıkelei bailanysty.
Joldau barlyq qazaqstandyqtardy, onyŋ ışınde JOO-nyŋ ǧalymdary men professor-oqytuşylar jäne studentter qūramyn beijai qaldyrǧan joq. Sondyqtan da, ekonomikalyq damu joldarynyŋ bırı – adami kapitaldyŋ negızgı komponentterıne toqtala keteiık.
Jalpy, kapitaldyŋ bölıgı bola otyryp, adami kapitaly bılım beru, densaulyq saqtau jäne äleumettık qamsyzdandyru şyǧyndaryn bıldıredı.
Adami kapitaldyŋ ösuıne ne äser etuı mümkın? Memleket tarapynan būl, eŋ aldymen, bılım men bılıktılıktı arttyruǧa, densaulyq saqtauǧa, tūrǧyn üidı jaqsartuǧa jäne basqa da ömır süru jaǧdailaryn jaqsartuǧa jūmsalatyn şyǧyndardyŋ ūlǧaiuy.
Adami kapital keŋ maǧynada ekonomikalyq damudyŋ, qoǧamnyŋ jäne otbasy damuynyŋ qarqyndy önımdı faktory bolyp tabylady, onyŋ ışınde jūmys küşınıŋ bılımdı bölıgı, bılım, intellektualdyq jäne basqaruşylyq jūmys qūraldary, qorşaǧan ortany qorǧau jäne öndırıstık qyzmet adami kapitaldyŋ tiımdı jäne ūtymdy qyzmetın qamtamasyz etedı. Adami kapital damuynyŋ indeksın esepteu kezınde halyqtyŋ ömır süru deŋgeiı, sauattylyǧy, bılımı, ömır süru ūzaqtyǧy jäne jan basyna şaqqandaǧy ülesı qarastyrylady.
Adami kapital – bılım jäne ǧylym men innovasiialyq ekonomikany damytuda maŋyzdy rölge ainalyp otyr. Endeşe adami kapitaldyŋ negızgı faktory bılım men ǧylymda jatyr. Soŋǧy jyldary älemdık täjıribe körsetkendei, joǧary bılımde jetekşı baǧyttardyŋ bırı – akademiialyq ūtqyrlyqty damytuda ekendıgın atap ötuımız kerek. TMD elderınıŋ arasynda Qazaqstan bırınşı bolyp mamandardy bakalavr-magistr-doktor Phd jüiesı boiynşa üş deŋgeilı daiyndauǧa köşkenın atap aituymyz oryndy dep esepteimın.
Q.Toqaev Joldauynyŋ bır baǧyty memleket damuynyŋ negızı bolyp sanalatyn bılım men ǧylym mäselelerıne arnalǧany quantady. Memlekettıŋ, äsırese tehnologiialyq salalar men ekonomikalyq bılım salalarynda tabystary, eŋbek sapasy men eldıŋ adami kapitalymen anyqtalady. Bıraq adami kapitaldy qalyptastyru, paidalanu jäne damytu investisiialau prosesterınsız mümkın emes. İnvestisiia – adami kapitaldy köbeitudıŋ maŋyzdy şarty, öitkenı adami kapital ekonomikanyŋ memlekettık sektorynda da, jeke sektorda da maŋyzdy.
Sonymen adami kapitaldy damytu, eŋ aldymen, jaŋa ülgıdegı bılım salasyn investisiialau, qyzmetkerlerdı oqytu, eŋbektı qorǧau, käsıporyn töleitın erıktı medisinalyq saqtandyru, kompaniia qyzmetkerıne medisinalyq jäne basqa äleumettık qyzmetterdı töleu siiaqty biudjettıŋ şyǧys baptary bolyp tabylady.
Prezident Ükımetke jyl saiyn Qazaqstan ǧalymdaryna älemnıŋ jetekşı ǧylymi ortalyqtarynda 500 ǧalymnyŋ taǧylymdamadan ötudı, sondai-aq «Jas ǧalym» baǧdarlamasy aiasynda zertteu jürgızu üşın jas ǧalymdarǧa 1000 grant böludı ūsyndy.
Memleket basşysy pedagogtardy äleumettık qorǧau mäselesıne erekşe nazar audardy. Bügınde būl köterılgen mäselenıŋ jai ǧana söz emes, ıs jüzınde jüzege asyp jatqandyǧynyŋ kuägerımız. Mäselen, 2019 jyly Memleket basşysy Ükımetke pedagog märtebesın jäne mūǧalımderdıŋ eŋbekaqysyn arttyrudy, otandyq ǧalymdarǧa erekşe nazar audarudy, bılım beru salasyn jan-jaqty qoldaudy tapsyrǧan bolatyn. «Mūǧalım märtebesı turaly» zaŋ qabyldandy, 2021 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bastap mūǧalımderdıŋ eŋbekaqysy 25 paiyzǧa köterıledı. Bılım beru granttarynyŋ sany edäuır östı, pedagogtardyŋ qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıgı artty. Bılım berudıŋ äleuetın arttyru, onyŋ ışınde jalaqy mölşerı aldaǧy uaqytta da arta beredı. Būl maqsatqa alǧaşqy 3 jylda qosymşa 1,2 trln teŋge bölınedı. Mūnyŋ özı pedagog kadrlarǧa degen memlekettıŋ erekşe nazary bılım sapasyna oŋ äser eterı sözsız.
Joǧary bılım beru salasynyŋ aldynda käsıbi bılım berudıŋ bükıl jüiesın eŋbek naryǧynda sūranysqa ie bılıktı mamandar qalyptastyru mındetı tūr. Iаǧni, jasampaz şyǧarmaşylyq käsıbi mamandardy daiyndap, el igılıgıne qyzmet ısteuge jūmyldyru.
Qazırgı kezde adami kapitaldyŋ barlyq komponentterı boiynşa jūmysty küşeitu öte maŋyzdy. Būl bırınşı kezekte, bılım beru, densaulyq saqtau jäne eŋbek naryǧyn damytu men äleumettık qorǧau jüiesın ūrpaqtyŋ ösuıne tıkelei yqpal etumen bırge, ekonomikanyŋ äleuetın köbeitu arqyly öndırıs kölemınıŋ artuyna, sol arqyly ūlttyq tabystyŋ molaiuyna äser etedı.
Prezident Joldauynda densaulyq saqtau salasyn da nazardan tys qaldyrmady. Endı Prezident atap körsetkendei, zeinetaqy qoryndaǧy qarjyny emge jūmsap jatsaq qūp bolar edı. Ūlt densaulyǧyn saqtau üşın būl – ülken mümkındık. Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qorynda (BJZQ) jinaqtary bar zeinetkerler – jinaqtalǧan somanyŋ 50 paiyzyna deiın paidalana alady (şamamen 178,4 myŋ adam), 30 jastaǧy azamattar üşın «jetkılıktılık şegı» 2 mln 518 myŋ teŋgenı qūrasa, 59 jäne odan ülken jas üşın – 5 mln 586 myŋ teŋge. Medisina qyzmetkerlerın yntalandyruǧa 150 mlrd teŋge bölınedı, 2023 jyly därıgerlerdıŋ jalaqysy elımızdegı ortaşa jalaqydan ekı ese artyq bolady.
Sonymen qatar bırqatar medisina ūiymdarynyŋ infraqūrylymdaryn salu jäne qamtamasyz etu boiynşa jūmystar jürgızıledı. Memleket halyqtyŋ ortaşa ömır süru ūzaqtyǧyn 75 jasqa ūlǧaitudy qolǧa alady.
Azamattardyŋ äleumettık äl-auqaty eŋ aldymen baspana mäselesıne tıkelei bailanysty. Halyqty tūrǧyn üimen qamtamasyz etu – memleket aldynda tūrǧan eŋ özektı mäselenıŋ bırı. Osy oraida Ükımet tarapynan qabyldanǧan bırqatar memlekettık baǧdarlamalar jüzege asyryluda. Prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa el tūrǧyndarynyŋ zeinetaqy jinaǧynyŋ bır bölıgın paidalanu mäselesı pysyqtaldy. 2021 jyldyŋ özınde BJZQ-nyŋ 700 myŋ salymşysy öz jinaǧynyŋ bır bölıgın tūrǧyn üi aluǧa jūmsai alady. Baspana mäselesı elordamyzda da basymdy baǧytqa ie bolyp otyr. Bügıngı taŋda Nūr-Sūltan qalasynda jalpy kölemı 3,5 mln şarşy metrdı qūraityn tūrǧyn üi qūrylysy jürgızılıp jatyr. Äleumettık qorǧau jüiesınıŋ özektı mäselesı – äleumettık maŋyzy bar tauarlar baǧasyn tūraqtandyru. Elordada tūraqtandyru qory qūrylyp, bölşek sauda jelılerıne jeŋıldıkpen nesie beru jūmystary jürgızılude. Osy maqsattarǧa 3,6 mlrd teŋgeden astam qarajat bölıngen. Osylaişa naryq qatysuşylaryna qoldau körsetılıp, äleumettık maŋyzy bar önımder baǧasy tūraqtandyryluda.
Qoryta kele, Memleket basşysy Q.Toqaevtyŋ Joldauynda atqarylatyn ıs-şaralardyŋ josparyn egjei-tegjeilı baiandaǧanyn köremız. Sonymen elımızdıŋ ekonomikasyn jaŋǧyrtudyŋ jaŋa kezeŋıne äser etetın basty faktorlarǧa – eŋbek önımdılıgın arttyruǧa, ŞOB-ty damytuǧa jäne adami kapitaldy küşeituge airyqşa toqtaluy eldıŋ keleşegıne degen qamqorlyqty bıldıredı.
Marat JÜKIBAI,
ekonomika ǧylymdarynyŋ
kandidaty, professor
